- سوڭعى جىلدارى «تۇركى ءبىر­لەستىگى، تۇركى وداعى، ءتۇبى ءبىر تۇركى، بىرگە بول» دەگەن باستا­ما­­لار ءجيى كوتەرىلۋدە. وتكەن جى­­لى تۇركياعا ارنايى ساپار­مەن بار­عان نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ءتۇر­كى وداعىن قۇرۋ» ماسەلەسىن تۇرىك اعايىنداردىڭ الدىندا تاعى قايتالادى. بىراق جان-جاق­تا شاشىراپ جاتقان ءھام جە­كە-جەكە شاڭىراق قۇرىپ، مەم­لەكەت بولىپ وتىرعان تۇركى جۇرتى ءبىر وداققا توپتاسا قو­يۋى نەعايبىل سەكىلدى كورىنەدى. جال­پى تۇركى وداعى اقيقاتقا اي­نالا الا ما؟
- مەنىڭ ويىمشا كوپ ماسە­لە­نىڭ شەشىم تابۋى ىقىلاسقا، نيەت­كە بايلانىستى. ماسەلەن، 86-شى جىلى نە بولماسا ونىڭ الدىندا «كسرو تارقايدى، ونىڭ ورنىنا جا­ڭا تاۋەلسىز ونداعان مەملەكەت پاي­دا بولادى» دەگەن ادام بولسا، «مى­ناۋ جىندى ما، نە ايتىپ تۇر؟» دەر ەدىك. يا بولماسا بىردەن جىن­دى­حاناعا قاماتار ەدىك. بىراق سول جەل­توقسان وقيعاسىنان كەيىن، ارا­دا 5 جىل وتىسىمەن الەمدى ءتى­رەپ تۇرعان قاھارلى يمپەريا ءۇش كۇن ىشىندە كۇيرەدى دە قالدى. بۇل ارينە، ءبىزدىڭ باعىمىز. قازاق­ستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇنى ارادا ەكى ساعات وتكەن سوڭ، ءتۇر­كيا رەسمي تۇردە ەلىمىزدىڭ تاۋەل­سىزدىگىن مويىندادى. بۇل قا­زاق­ستاننىڭ، قازاق جۇرتىنىڭ ۇمى­تىلماس كەزەڭىنىڭ ءبىرى.

- سوڭعى جىلدارى «تۇركى ءبىر­لەستىگى، تۇركى وداعى، ءتۇبى ءبىر تۇركى، بىرگە بول» دەگەن باستا­ما­­لار ءجيى كوتەرىلۋدە. وتكەن جى­­لى تۇركياعا ارنايى ساپار­مەن بار­عان نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ءتۇر­كى وداعىن قۇرۋ» ماسەلەسىن تۇرىك اعايىنداردىڭ الدىندا تاعى قايتالادى. بىراق جان-جاق­تا شاشىراپ جاتقان ءھام جە­كە-جەكە شاڭىراق قۇرىپ، مەم­لەكەت بولىپ وتىرعان تۇركى جۇرتى ءبىر وداققا توپتاسا قو­يۋى نەعايبىل سەكىلدى كورىنەدى. جال­پى تۇركى وداعى اقيقاتقا اي­نالا الا ما؟
- مەنىڭ ويىمشا كوپ ماسە­لە­نىڭ شەشىم تابۋى ىقىلاسقا، نيەت­كە بايلانىستى. ماسەلەن، 86-شى جىلى نە بولماسا ونىڭ الدىندا «كسرو تارقايدى، ونىڭ ورنىنا جا­ڭا تاۋەلسىز ونداعان مەملەكەت پاي­دا بولادى» دەگەن ادام بولسا، «مى­ناۋ جىندى ما، نە ايتىپ تۇر؟» دەر ەدىك. يا بولماسا بىردەن جىن­دى­حاناعا قاماتار ەدىك. بىراق سول جەل­توقسان وقيعاسىنان كەيىن، ارا­دا 5 جىل وتىسىمەن الەمدى ءتى­رەپ تۇرعان قاھارلى يمپەريا ءۇش كۇن ىشىندە كۇيرەدى دە قالدى. بۇل ارينە، ءبىزدىڭ باعىمىز. قازاق­ستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇنى ارادا ەكى ساعات وتكەن سوڭ، ءتۇر­كيا رەسمي تۇردە ەلىمىزدىڭ تاۋەل­سىزدىگىن مويىندادى. بۇل قا­زاق­ستاننىڭ، قازاق جۇرتىنىڭ ۇمى­تىلماس كەزەڭىنىڭ ءبىرى.
جاقىندا عالامتوردى اق­تا­رىپ وتىرىپ، ءبىر سۋرەتتى كوزىم شا­لىپ قالدى. وندا كەمال اتا­تۇرىك ءوزىنىڭ مۇددەلەستەرىمەن ءبىر­گە، الەم كارتاسىن اشىپ قو­يىپ، ونداعى تۇركى تىلدەس ەلدەردى بەل­گىلەپ قاراپ وتىر ەكەن. وسىعان قاراپ، كەمال اتاتۇرىك تە تۇركى وداعىن قۇرۋدى ارمانداعان بو­لار-اۋ دەپ ويلادىم. جالپى ءتۇر­كى بىرلىگىن قۇرۋدى ءوزىمىزدىڭ الاش ارىستارى دا ويلادى، بىرگە بولۋ­عا تىرىستى. ارعى اتا-بابا­لا­­رى­مىزدىڭ دا ارمانى سول ەدى. مۇ­نىڭ ارتىندا تاريحي، مادەني، ءتىل­­دىك، دىندىك  جانە  باسقا دا نە­گىز­­دەرى بار ەكەنى ءسوزسىز. مىسالى، وسى­دان ءجۇز جىل بۇرىن ءبىزدىڭ الا­شوردا ارىستارى الەمدى ارا­لاعان كەزدە، ياعني وزبەككە، قى­رىم تاتارىنا، ت.ب. جەرلەرگە بار­­عان كەزدە ەش اۋدارماسىز ەمىن-ەركىن سويلەسىپ، ءبىر-ءبىرىن ءتۇسى­نىسكەن. ال قازىر تىلدەسۋدەن قال­دىق. ءبىر جەرگە بارا قالساق نە ورىس نە اعىلشىن ءتىلىن العا تار­تامىز. بۇل ارادا ءبىر عاسىر ءوت­كەندەگى جاعداي. ارينە وعان وسى ارالىقتاعى ءتۇرلى ساياسي جاع­دايلار اسەر ەتكەنى بەلگىلى. وسى­دان كەلىپ تۇركى وداعىن قۇرۋ قيىن، قيال اڭگىمە دەگەن ويدا تۋى مۇمكىن. ءتىپتى ءبىر قاراساڭ، مۇمكىن ەمەس سەكىلدى. بىراق وسى مۇمكىن ەمەس­تىڭ ءوزى ادامدى العا ۇمتىلۋ­عا جەتەلەيدى ەمەس پە؟
مىسالى، قاراپ وتىرساق، پوست كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى كوپتەگەن ينتەگراتسيالىق جوبالاردىڭ ىسكە اسپاي جاتۋىنىڭ باستى سەبەبى، اس­تارىندا ۇلكەن رۋحاني نەگىز جوق. حالىقتىڭ ىقىلاسى جوق. مى­سال ءۇشىن كوشەگە شىعىپ كەز كەل­گەن قازاقتان سۇراشى، رەسەي­مەن وداق بولعىسى كەلە مە، جوق پا؟ ارينە «جوق» دەر ەدى. سوڭعى كەز­دە بايقاپ وتىرمىز، رەسەيدىڭ سايا­ساتى، ساياساتكەرلەرىنىڭ ءسوزى ءوز­گەرگەن. ولار كەدەندىك وداق دە­گەندى، كەڭەستىك يمپەريانى جاڭ­عىرتۋدىڭ باسى دەپ قابىلدايدى. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن دۇنيە. ءبىز كوبىنە ين­­تەگراتسيا دەگەنىمىز - ەكى ەل ارا­­سىنداعى ەكونوميكالىق قا­رىم-قاتىناس، ساۋدا-ساتتىق، پاي­دا تابۋ دەپ قابىلداساق، ولار كە­رىسىنشە، ساياسي ماسەلەلەردى ال­عا قويادى، ياعني اسكەري، گەوساياسي ماسەلەلەردى. شىنتۋايتىنا كەل­گەن­دە رەسەي ءۇشىن باق بولاتىن ءنار­سە، وزگە ءۇشىن سور بولىپ شىعۋى مۇمكىن. سوندىقتان بىزدەر وسى­نىڭ ءبارىن تارازىعا تارتىپ الۋى­مىز كەرەك.

قىتايدىڭ كەمەڭگەر كوسەمى كون­فۋتسيدەن ءبىر جوعارىعا باس­شى بولىپ باراتىن جىگىت كەلىپ اقىل سۇراپتى. «بالەنباي دەگەن جەر­گە پاتشا بولىپ بارا جاتىر­مىن. كوپتى كورگەن دانا رەتىندە ماعان قانداي اقىل بەرەسىز، ءىستى نە­دەن باستاۋىم كەرەك؟» دەگەن عوي. سوندا كونفۋتسي ءسال ويلانىپ تۇرىپ: «ەسىمدەر مەن اتاۋلاردىڭ اتىن تۇزەۋدەن باستا» دەگەن ەكەن. ياعني بىزدەر ءار نارسەنى ايقىنداپ الۋىمىز كەرەك. مىسال ءۇشىن «ين­تەگراتسيا دەگەنىمىز نە، ونىڭ پاي­داسى قانداي بولماق، كەڭىستىگى قانداي، سوڭى قايسى، شەتى قايسى؟» دە­گەندەي. وسىنداي ماسەلەلەردى قا­زىردەن باستاپ انىقتاپ ال­ما­ساق، ەرتەڭ داۋ تۋعىزارى انىق. قا­زاقستاننىڭ كوپ دوسى دا جوق. ءبىز ەش ەلمەن سوعىسا المايمىز. ارميامىز ءالسىز، الەۋەتىمىز كەم. سو­ندىقتان ءار نارسەنى ايقىنداپ ال­ساق، ەشقانداي داۋ بولماسى حاق. ماسەلەن، مەنىڭ دە ءسوزىم ەمەس، قازاقستاندىق ساياسات­تانۋ­شىلاردىڭ دا ءسوزى ەمەس، رەسەي سايا­ساتتانۋشىلارىنىڭ ءوزى، «بايا­عى كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەن سايا­سات­كەر­لەر ومىردەن وتپەي، تمد  كە­ڭىس­­تى­­گىندە تىنىشتىق، شىنايى دوس­­­تاس­تىق، شىنايى ينتەگراتسيا بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەندى اي­تادى. بۇعان قوسىلۋعا بولادى. ءويت­­كەنى ولاردىڭ ىشىندە جاتقان قۇ­بىجىق تىنىشتىق بەرمەيدى. سە­بەبى باياعى زاماندى اڭساۋدى ءبىر­دەن دوعارۋ قيىن. تۇركى ءبىر­لەس­تىگىنە كەلەتىن بولساق، مىناداي ءبىر نارسەلەردى ءتۇسىنۋ كەرەك سياق­تى. ساياسي وزگەرىستەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار. مىسالى، الداعى بەس-ون جىل­­دا شەشۋگە بولاتىن ماسە­لە­لەر، جيىرما-وتىز-ەلۋ جىلدا شەشۋ­گە بولاتىن ماسەلەلەر جانە ەش­قاشان شەشىمىن تاپپايتىن ءما­سەلەلەر بولادى. ياعني بىزدەر شە­شىمىن تاپپايتىن ماسەلەلەردىڭ ال­دىن الۋىمىز كەرەك. بولماسا ءبىر­دەن انىقتاپ الۋ قاجەت. اقي­قاتىن ايتار بولساق، ءبىز قىتاي­مەن، رەسەيمەن ەشۋاقىتتا وداق بو­لا المايمىز. بۇل - باسى اشىق دۇنيە. مىنانى تۇسىنگەن ءجون. قىتاي دا، رەسەي دە الپاۋىت ەل­دەر. بىرەۋىندە ميلليارد  جا­رىم، ەكىنشىسىندە ءجۇز قىرىق ميل­ليون ادام بار. ولاردىڭ ەكو­نو­مي­كاسى دا بىزدەن قىرىق-ەلۋ ەسە الەۋەتتى، قۋاتتى. وسى مەملە­كەت­تەر­دىڭ ساياساتى تۇپكىلىكتى تۇردە ءوز­گەرمەيتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. جا­رايدى، ولاردىڭ باسشىلىعىنا ەلتسين سەكىلدى جايباراقات ءبىر پرەزيدەنت كەلدى دەيىك، ول ارى كەت­سە بەس-ون جىلدىڭ اڭگىمەسى. ال ون بەس جىلدان كەيىن يا بولماسا جيىر­ما جىلدان كەيىن بيلىككە كىم كەلەتىنىن كىم بىلگەن؟!

جاقىندا قىتاي مەن جاپونيا ارا­سىندا ارالعا بايلانىستى داۋ تۋدى. قىتاي قالالارىندا ون­داعان مىڭ ادام كوشەگە شىعىپ، نا­رازىلىق ءبىلدىرىپ، جاپون بيز­نە­سىن تالقاندادى. دەمەك مۇنى قى­تايداعى ۇنسىزدىكتىڭ ويانۋى دەپ ءتۇ­سىنگەن ءجون. ياعني قىتايدىڭ ءبۇ­گىن­گى جاستارى تەڭسىزدىككە، الەۋ­مەت­تىك ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شە­شىل­­مەۋىنە، ت.ب. نارسەلەرگە نا­­­­را­­زىلىق تانىتا باستادى. قى­تايدا 600 ميلليون ادام وتە كە­دەي تۇرادى. ولاردى باعىپ وتىر­عان شىعىس ايماقتارى، ناقتىلاپ ايت­ساق - تەڭىزگە جاقىن جاتقان ءوڭىر­لەر. ەگەر دە قىتايدا توپالاڭ باس­تالا قالسا، ءبىز تۇرماق رەسەي­دىڭ ءوزى تۇك ىستەي الماي قالادى. وسىنى تۇسىنگەن ءجون بىزگە. بۇل ەكى يم­پەريا دا بىزبەن ماڭگى-باقي دوس­تىق راۋىشتە بولادى دەپ ايتا قويۋ قيىن. بيلىككە ءتۇرلى ادامدار كە­لەدى. ءتۇرلى كوزقاراستار بولادى. وسىنى تارازىلاپ، سوعان ساي سايا­سات ۇستانعان ءجون. اسىرەسە رە­سەي­دە ۇلكەن وزگەرىس بولۋى عاجاپ ەمەس. ايتايىن دەگەنىم، الپىسىن­شى جىلدارى ورىستىڭ ديسسيدەنتى اندرەي اماليۋك دەگەن جىگىت ءبىر ماقالا جازىپ كەتكەن ەكەن. «كە­ڭەس وداعى 1984 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرە مە؟» دەگەن. سوندا ىشكى جاع­دايىن، جالپى شەنەۋنىكتەردىڭ كوم­مۋنيستىك يدەياعا دەگەن سەنىم­دە­رىن جوعالتا باستاعانى، ۇلتتىق رەس­پۋبليكالاردىڭ ويانىپ كەلە جات­قانىن ءسوز ەتە كەلە، «الداعى جيىر­ما-جيىرما بەس جىلدا كەڭەس وداعى قۇريدى» دەگەن تۇجى­رىم جاساعان. ونىڭ جازعاندارىن وقى­عان بيلىك، ونى ەسى اۋىسقان دەپ تاۋىپ، جىندىحاناعا تىققان. كەيىننەن جول اپاتىنان قايتىس بول­عانىن بىلەمىن. ماسەلە ونىڭ كو­رەگەندىگىندە بولىپ تۇر عوي. مۇ­نى مىسال رەتىندە كەلتىرىپ وتىر­عانىم، «بۇگىنگى كۇنى بۇل قيىن ەكەن، تۇركى وداعى قۇرىلۋى ەكى­تا­لاي دۇنيە» دەپ قاراۋعا بول­ماي­دى. ياعني ءبىز ونداي بولا ما، بول­ماي ما دەگەننەن گورى، تۇركى ەلدەرى ارا­سىنداعى ءتۇرلى بايلانىستاردى ۇلعايتا بەرۋىمىز قاجەت. مۇنىڭ اقى­رى ۇلكەن بىرلەستىككە الىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. ءالى ەسىمدە، توق­سانىنشى جىلداردىڭ باسىن­دا تۇركيا بوستاندىق العان تۇركى رەسپۋبليكالارىمەن قارىم-قا­تىناسىن جاقسارتىپ، جاقىن­دا­عىسى كەلدى. ءبىراز جوبالاردى ۇسىندى. بىراق ول كەزدەگى تۇرىك ەلي­تاسى، بيزنەسى ءالى دە بولسا ءۇل­كەن اعايىن تۇسىنان كەلدى. سول تۇستا ءبىزدىڭ دە باسشىلار «كەشى­رىڭىزدەر ءبىز ۇلكەن ءبىر اعانىڭ قولتىعىنان شىعىپ، ەكىنشى ءبىر اعا­عا قۇلدىق دەگiمىز كەلمەيدى» دەگەن. بىراق ۋاقىت وتە كەلە تۇركى وداعىن قۇرۋ ماسەلەسى قايتادان الدان شىعىپ وتىر. اسىرەسە وعان ءبىر­نەشە مەملەكەت مۇددەلى. سو­نىڭ ءبىرى ءازىربايجان. ويتكەنى ول ەلدىڭ ءبىراز جەرىن ارمەنيا باسىپ العان. جارتىلاي تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ وتىرعان مەملەكەت. ونى قايتارىپ الايىن  دەسە  ارميان­دار رەسەيگە ارقا سۇيەيدى. سون­دىق­تان رەسەيگە كۇشتى بالاما تا­بىل­ماي، انا جەر ماسەلەسى شە­شىلمەيتىنىن ءبىلىپ وتىر. ەكىنشى ءبىر مەملەكەت - ءبىز. ويتكەنى ءبىر جا­عىمىز رە­سەي، ەكىنشى جاعىمىزدا قىتاي يم­پەرياسى، ءۇشىنشى جا­عى­مىز ءوسىپ كەلە جاتقان، بىراق بو­لا­شاعى بۇ­لىڭعىر مۇسىلمان ەل­دەرى. تۇركى ءبىر­لىگى دەگەننەن شى­عادى، ءبىز مى­نا ءبىر ماسەلەنi ءتۇ­سىنۋىمىز قاجەت، بىزگە ورتاق راديو، ورتاق تەلەار­نا، قىسقاسى ورتاق اقپاراتتىق كەڭىس­تىك قاجەت. بۇل ءبىزدى جاقىن­داستىرادى. كەيدە تۋۆالاردىڭ، حاكاستاردىڭ، ساحالاردىڭ كىتاپ­تارىن قولىما الىپ اقتارا قال­سام، وزىمە تانىس ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەردى كەزدەستىرەمىن. پازىل دەگەن ويىن بار. كىش­كەن­تاي-كىشكەنتاي موزايكالار، شا­شىپ تاستاساڭ تۇسىنىكسىز. سۋرە­تى­مەن رەتىن كەلتىرىپ ورنىنا كەل­تىرسەڭ، ورتاق ءبىر كارتينا پايدا بو­­لادى. تۇركى حالقى دا سول شا­شى­­لىپ جاتقان ويىنعا ۇقسايدى. رە­­تىن كەلتىرىپ قۇراستىرا الساق، الەم­­دە وزىندىك ورنى، سالماعى، اي­تار ءۋاجى بار مىقتى وداق ءدۇ­نيە­گە كەلەر ەدى. ءبىزدىڭ ءتۇبىمىز ءبىر. سوندىقتان ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋ قيىن ەمەس. تەك نيەت بولسا بولعانى. قۇ­دايعا شۇكىر، قازىر جاقىنداسۋعا دە­گەن تالپىنىس بار، سونداي ءبىر پرو­تسەستەر ءجۇرىپ جاتىر.

- ءبىز تاۋەلسىزدىككە يە بول­عا­­لى نەگە قول جەتكىزە ال­دىق؟
- جيىر­ما جىلدىڭ ەكى-ءۇش جاقسى جە­تىستىگى بار. ماسەلەن، ءبى­رىنشىسى ءوز جەرىندە قازاقتىڭ سا­نىنىڭ ارتۋى. ءبىر ميلليون ادام­نىڭ سىرت­تان اتامەكەنگە ورالۋى جانە جا­ڭا ۇرپاقتىڭ دۇنيەگە كەلۋى. مەي­لى ول وقۋشى بولسىن، ستۋدەنت بول­سىن، ءتىپتى نا­شار تاربيە السىن، ءمىن­دەت ەمەس، ەڭ باستىسى جاڭا بۋىن. ول بۋىن كەڭەس ۋاقىتىن كور­گەن جوق. جۇرەگى ەگەمەن دەپ سو­عاتىن جاڭا ۇرپاق. ەكىنشى ۇلكەن ءما­سەلە، جيىرما جىل دەگەننىڭ ءوزى ەلدىڭ، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر ساياسي كوزقاراستارىنىڭ، قۇن­دىلىقتارىنىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلەدى. مىسالى، بۇگىنگى قازاق ءباسپاسوزىن الىپ قارالىق، ءبىز بيلىك جاعىندا بولايىق، وپپوزي­تسيا جاعىندا بولايىق، تاۋەل­­سىز بولايىق، بيزنەس باس­پا­سوزى بولايىق بىراق قازاق باس­پاسوزىن بىرىكتىرىپ وتىرعان قۇن­دىلىقتار بار. ول قۇندىلىقتار - ءتىل، ءدىن، ءدىل، تاريح، مادەنيەت ءما­­سە­لەسى. وسى جاعىنا كەلگەندە قا­­­زاق ءباسپاسوزى قاي جاقتا ءجۇر-سە دە ورتاق بىتىمگە كەلە الادى. جال­­پى، جيىرما جىل ىشىندە سايا­سي سانامىزدىڭ، تاريحي سانا­مىز­دىڭ، گەوساياسي سانامىزدىڭ قاڭ­قا­سىن جاساي الدىق.

اڭگىمەلەسكەن
سەيسەن امىربەكۇلى

"ايقىن" گازەتى