- Songhy jyldary «Týrki bir­lestigi, Týrki odaghy, týbi bir týrki, birge bol» degen basta­ma­­lar jii kóterilude. Ótken jy­­ly Týrkiyagha arnayy sapar­men bar­ghan Núrsúltan Nazarbaev «Týr­ki odaghyn qúru» mәselesin týrik aghayyndardyng aldynda taghy qaytalady. Biraq jan-jaq­ta shashyrap jatqan hәm je­ke-jeke shanyraq qúryp, mem­leket bolyp otyrghan týrki júrty bir odaqqa toptasa qo­ny neghaybyl sekildi kórinedi. Jal­py Týrki odaghy aqiqatqa ai­nala ala ma?
- Mening oiymsha kóp mәse­le­ning sheshim tabuy yqylasqa, niyet­ke baylanysty. Mәselen, 86-shy jyly ne bolmasa onyng aldynda «KSRO tarqaydy, onyng ornyna ja­na tәuelsiz ondaghan memleket pay­da bolady» degen adam bolsa, «my­nau jyndy ma, ne aityp túr?» der edik. Ya bolmasa birden jyn­dy­hanagha qamatar edik. Biraq sol Jel­toqsan oqighasynan keyin, ara­da 5 jyl ótisimen әlemdi ti­rep túrghan qaharly imperiya ýsh kýn ishinde kýiredi de qaldy. Búl әriyne, bizding baghymyz. Qazaq­stan tәuelsizdigin jariyalaghan kýni arada eki saghat ótken son, Týr­kiya resmy týrde elimizding tәuel­sizdigin moyyndady. Búl Qa­zaq­stannyn, qazaq júrtynyng úmy­tylmas kezenining biri.

- Songhy jyldary «Týrki bir­lestigi, Týrki odaghy, týbi bir týrki, birge bol» degen basta­ma­­lar jii kóterilude. Ótken jy­­ly Týrkiyagha arnayy sapar­men bar­ghan Núrsúltan Nazarbaev «Týr­ki odaghyn qúru» mәselesin týrik aghayyndardyng aldynda taghy qaytalady. Biraq jan-jaq­ta shashyrap jatqan hәm je­ke-jeke shanyraq qúryp, mem­leket bolyp otyrghan týrki júrty bir odaqqa toptasa qo­ny neghaybyl sekildi kórinedi. Jal­py Týrki odaghy aqiqatqa ai­nala ala ma?
- Mening oiymsha kóp mәse­le­ning sheshim tabuy yqylasqa, niyet­ke baylanysty. Mәselen, 86-shy jyly ne bolmasa onyng aldynda «KSRO tarqaydy, onyng ornyna ja­na tәuelsiz ondaghan memleket pay­da bolady» degen adam bolsa, «my­nau jyndy ma, ne aityp túr?» der edik. Ya bolmasa birden jyn­dy­hanagha qamatar edik. Biraq sol Jel­toqsan oqighasynan keyin, ara­da 5 jyl ótisimen әlemdi ti­rep túrghan qaharly imperiya ýsh kýn ishinde kýiredi de qaldy. Búl әriyne, bizding baghymyz. Qazaq­stan tәuelsizdigin jariyalaghan kýni arada eki saghat ótken son, Týr­kiya resmy týrde elimizding tәuel­sizdigin moyyndady. Búl Qa­zaq­stannyn, qazaq júrtynyng úmy­tylmas kezenining biri.
Jaqynda ghalamtordy aq­ta­ryp otyryp, bir suretti kózim sha­lyp qaldy. Onda Kemal Ata­týrik ózining mýddelesterimen bir­ge, әlem kartasyn ashyp qo­yyp, ondaghy týrki tildes elderdi bel­gilep qarap otyr eken. Osyghan qarap, Kemal Atatýrik te Týrki odaghyn qúrudy armandaghan bo­lar-au dep oiladym. Jalpy Týr­ki birligin qúrudy ózimizding alash arystary da oilady, birge bolu­gha tyrysty. Arghy ata-baba­la­­ry­myzdyng da armany sol edi. Mú­nyng artynda tarihi, mәdeni, til­­dik, dindik  jәne  basqa da ne­giz­­deri bar ekeni sózsiz. Mysaly, osy­dan jýz jyl búryn bizding Ala­shorda arystary әlemdi ara­laghan kezde, yaghny ózbekke, qy­rym tataryna, t.b. jerlerge bar­­ghan kezde esh audarmasyz emin-erkin sóilesip, bir-birin týsi­nisken. Al qazir tildesuden qal­dyq. Bir jerge bara qalsaq ne orys ne aghylshyn tilin algha tar­tamyz. Búl arada bir ghasyr ót­kendegi jaghday. Áriyne oghan osy aralyqtaghy týrli sayasy jagh­daylar әser etkeni belgili. Osy­dan kelip týrki odaghyn qúru qiyn, qiyal әngime degen oida tuuy mýmkin. Tipti bir qarasan, mýmkin emes sekildi. Biraq osy mýmkin emes­ting ózi adamdy algha úmtylu­gha jeteleydi emes pe?
Mysaly, qarap otyrsaq, post kenestik kenistiktegi kóptegen integrasiyalyq jobalardyng iske aspay jatuynyng basty sebebi, as­tarynda ýlken ruhany negiz joq. Halyqtyng yqylasy joq. My­sal ýshin kóshege shyghyp kez kel­gen qazaqtan súrashy, Resey­men odaq bolghysy kele me, joq pa? Áriyne «joq» der edi. Songhy kez­de bayqap otyrmyz, Reseyding saya­saty, sayasatkerlerining sózi óz­gergen. Olar Kedendik odaq de­gendi, Kenestik imperiyany jan­ghyrtudyng basy dep qabyldaydy. Búl bizding memleketting mýddesine qayshy keletin dýniye. Biz kóbine iyn­­tegrasiya degenimiz - eki el ara­­syndaghy ekonomikalyq qa­rym-qatynas, sauda-sattyq, pay­da tabu dep qabyldasaq, olar ke­risinshe, sayasy mәselelerdi al­gha qoyady, yaghny әskeri, geosayasy mәselelerdi. Shyntuaytyna kel­gen­de Resey ýshin baq bolatyn nәr­se, ózge ýshin sor bolyp shyghuy mýmkin. Sondyqtan bizder osy­nyng bәrin tarazygha tartyp aluy­myz kerek.

Qytaydyng kemenger kósemi Kon­fusiyden bir jogharygha bas­shy bolyp baratyn jigit kelip aqyl súrapty. «Bәlenbay degen jer­ge patsha bolyp bara jatyr­myn. Kópti kórgen dana retinde maghan qanday aqyl beresiz, isti ne­den bastauym kerek?» degen ghoy. Sonda Konfusiy sәl oilanyp túryp: «esimder men ataulardyng atyn týzeuden basta» degen eken. Yaghny bizder әr nәrseni aiqyndap aluymyz kerek. Mysal ýshin «iyn­tegrasiya degenimiz ne, onyng pay­dasy qanday bolmaq, kenistigi qanday, sony qaysy, sheti qaysy?» de­gendey. Osynday mәselelerdi qa­zirden bastap anyqtap al­ma­saq, erteng dau tughyzary anyq. Qa­zaqstannyng kóp dosy da joq. Biz esh elmen soghysa almaymyz. Armiyamyz әlsiz, әleuetimiz kem. So­ndyqtan әr nәrseni aiqyndap al­saq, eshqanday dau bolmasy haq. Mәselen, mening de sózim emes, qazaqstandyq sayasat­tanu­shylardyng da sózi emes, resey saya­sattanushylarynyng ózi, «baya­ghy kenistikte ómir sýrgen saya­sat­ker­ler ómirden ótpey, TMD  ke­nis­­ti­­ginde tynyshtyq, shynayy dos­­­tas­tyq, shynayy integrasiya boluy mýmkin emes» degendi ai­tady. Búghan qosylugha bolady. Óit­­keni olardyng ishinde jatqan qú­byjyq tynyshtyq bermeydi. Se­bebi bayaghy zamandy ansaudy bir­den dogharu qiyn. Týrki bir­les­tigine keletin bolsaq, mynaday bir nәrselerdi týsinu kerek siyaq­ty. Sayasy ózgeristerding týr-týri bar. Mysaly, aldaghy bes-on jyl­­da sheshuge bolatyn mәse­le­ler, jiyrma-otyz-elu jylda sheshu­ge bolatyn mәseleler jәne esh­qashan sheshimin tappaytyn mә­seleler bolady. Yaghny bizder she­shimin tappaytyn mәselelerding al­dyn aluymyz kerek. Bolmasa bir­den anyqtap alu qajet. Aqiy­qatyn aitar bolsaq, biz Qytay­men, Reseymen eshuaqytta odaq bo­la almaymyz. Búl - basy ashyq dýniye. Mynany týsingen jón. Qytay da, Resey de alpauyt el­der. Bireuinde milliard  ja­rym, ekinshisinde jýz qyryq miyl­lion adam bar. Olardyng eko­no­miy­kasy da bizden qyryq-elu ese әleuetti, quatty. Osy memle­ket­ter­ding sayasaty týpkilikti týrde óz­germeytinin týsinuimiz kerek. Ja­raydy, olardyng basshylyghyna Elisin sekildi jaybaraqat bir preziydent keldi deyik, ol ary ket­se bes-on jyldyng әngimesi. Al on bes jyldan keyin ya bolmasa jiyr­ma jyldan keyin biylikke kim keletinin kim bilgen?!

Jaqynda Qytay men Japoniya ara­synda aralgha baylanysty dau tudy. Qytay qalalarynda on­daghan myng adam kóshege shyghyp, na­razylyq bildirip, japon biyz­ne­sin talqandady. Demek múny Qy­taydaghy ýnsizdikting oyanuy dep tý­singen jón. Yaghny qytaydyng bý­gin­gi jastary tensizdikke, әleu­met­tik mәselelerding dúrys she­shil­­meuine, t.b. nәrselerge na­­­­ra­­zylyq tanyta bastady. Qy­tayda 600 million adam óte ke­dey túrady. Olardy baghyp otyr­ghan shyghys aimaqtary, naqtylap ait­saq - tenizge jaqyn jatqan ónir­ler. Eger de Qytayda topalang bas­tala qalsa, biz túrmaq Resey­ding ózi týk istey almay qalady. Osyny týsingen jón bizge. Búl eki iym­periya da bizben mәngi-baqy dos­tyq rәuishte bolady dep aita qoi qiyn. Biylikke týrli adamdar ke­ledi. Týrli kózqarastar bolady. Osyny tarazylap, soghan say saya­sat ústanghan jón. Ásirese Re­sey­de ýlken ózgeris boluy ghajap emes. Aytayyn degenim, alpysyn­shy jyldary orystyng dissiydenti Andrey Amaluk degen jigit bir maqala jazyp ketken eken. «Ke­nes odaghy 1984 jylgha deyin ómir sýre me?» degen. Sonda ishki jagh­dayyn, jalpy sheneunikterding kom­munistik iydeyagha degen senim­de­rin joghalta bastaghany, últtyq res­publikalardyng oyanyp kele jat­qanyn sóz ete kele, «aldaghy jiyr­ma-jiyrma bes jylda Kenes odaghy qúridy» degen tújy­rym jasaghan. Onyng jazghandaryn oqy­ghan biylik, ony esi auysqan dep tauyp, jyndyhanagha tyqqan. Keyinnen jol apatynan qaytys bol­ghanyn bilemin. Mәsele onyng kó­regendiginde bolyp túr ghoy. Mú­ny mysal retinde keltirip otyr­ghanym, «býgingi kýni búl qiyn eken, týrki odaghy qúryluy eki­ta­lay dýniye» dep qaraugha bol­may­dy. Yaghny biz onday bola ma, bol­may ma degennen góri, týrki elderi ara­syndaghy týrli baylanystardy úlghayta beruimiz qajet. Múnyng aqy­ry ýlken birlestikke alyp kelui әbden mýmkin. Áli esimde, toq­sanynshy jyldardyng basyn­da Týrkiya bostandyq alghan týrki respublikalarymen qarym-qa­tynasyn jaqsartyp, jaqyn­da­ghysy keldi. Biraz jobalardy úsyndy. Biraq ol kezdegi týrik eliy­tasy, biznesi әli de bolsa ýl­ken aghayyn túsynan keldi. Sol tústa bizding de basshylar «keshi­rinizder biz ýlken bir aghanyng qoltyghynan shyghyp, ekinshi bir agha­gha qúldyq degimiz kelmeydi» degen. Biraq uaqyt óte kele týrki odaghyn qúru mәselesi qaytadan aldan shyghyp otyr. Ásirese oghan bir­neshe memleket mýddeli. So­nyng biri Ázirbayjan. Óitkeni ol elding biraz jerin Armeniya basyp alghan. Jartylay tәuelsizdiginen aiyrylyp otyrghan memleket. Ony qaytaryp alayyn  dese  armyan­dar Reseyge arqa sýieydi. Son­dyq­tan Reseyge kýshti balama ta­byl­may, ana jer mәselesi she­shilmeytinin bilip otyr. Ekinshi bir memleket - biz. Óitkeni bir ja­ghymyz Re­sey, ekinshi jaghymyzda Qytay iym­periyasy, ýshinshi ja­ghy­myz ósip kele jatqan, biraq bo­la­shaghy bú­lynghyr músylman el­deri. Týrki bir­ligi degennen shy­ghady, biz my­na bir mәseleni tý­sinuimiz qajet, bizge ortaq radio, ortaq telear­na, qysqasy ortaq aqparattyq kenis­tik qajet. Búl bizdi jaqyn­dastyrady. Keyde tuvalardyn, hakastardyn, sahalardyng kitap­taryn qolyma alyp aqtara qal­sam, ózime tanys әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerdi kezdestiremin. Pazyl degen oiyn bar. Kish­ken­tay-kishkentay mozaykalar, sha­shyp tastasang týsiniksiz. Sure­ti­men retin keltirip ornyna kel­tirsen, ortaq bir kartina payda bo­­lady. Týrki halqy da sol sha­shy­­lyp jatqan oiyngha úqsaydy. Re­­tin keltirip qúrastyra alsaq, әlem­­de ózindik orny, salmaghy, ai­tar uәji bar myqty odaq dý­niye­ge keler edi. Bizding týbimiz bir. Sondyqtan bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharu qiyn emes. Tek niyet bolsa bolghany. Qú­daygha shýkir, qazir jaqyndasugha de­gen talpynys bar, sonday bir pro­sester jýrip jatyr.

- Biz tәuelsizdikke ie bol­gha­­ly nege qol jetkize al­dyq?
- Jiyr­ma jyldyng eki-ýsh jaqsy je­tistigi bar. Mәselen, bi­rinshisi óz jerinde qazaqtyng sa­nynyng artuy. Bir million adam­nyng syrt­tan atamekenge oraluy jәne ja­na úrpaqtyng dýniyege kelui. Mey­li ol oqushy bolsyn, student bol­syn, tipti na­shar tәrbie alsyn, min­det emes, eng bastysy jana buyn. Ol buyn kenes uaqytyn kór­gen joq. Jýregi egemen dep so­ghatyn jana úrpaq. Ekinshi ýlken mә­sele, jiyrma jyl degenning ózi eldin, últtyn, halyqtyng belgili bir sayasy kózqarastarynyn, qún­dylyqtarynyng payda boluyna alyp keledi. Mysaly, býgingi qazaq baspasózin alyp qaralyq, biz biylik jaghynda bolayyq, oppoziy­siya jaghynda bolayyq, tәuel­­siz bolayyq, biznes bas­pa­sózi bolayyq biraq qazaq bas­pasózin biriktirip otyrghan qún­dylyqtar bar. Ol qúndylyqtar - til, din, dil, tariyh, mәdeniyet mә­­se­lesi. Osy jaghyna kelgende qa­­­zaq baspasózi qay jaqta jýr-se de ortaq bitimge kele alady. Jal­­py, jiyrma jyl ishinde saya­sy sanamyzdyn, tarihy sana­myz­dyn, geosayasy sanamyzdyng qan­qa­syn jasay aldyq.

Ángimelesken
Seysen ÁMIRBEKÚLY

"Ayqyn" gazeti