حاكىم ابايعا كەزەكتى شابۋىل جاسالدى

بۇل مەن ءۇشىن جاڭالىق ەمەس، تاڭدانبايتىن بولدىم، سەبەبى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا بۇكىل شىعارماشىلىق عۇمىرىن اباي مەن مۇحتار اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان عۇلاما عالىم، توقساننىڭ تورتەۋىنە جاسى كەلگەن ابىز-اقساقال مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ابايدىڭ قاراسوزدەرىنەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ديسسەرتاتسيا قورعادىم.

قازاق ەلىنىڭ ەركىندىككە قولى جەتكەن وتىز جىلدا قازاقتى، ابايدى قورلاعانداردىڭ ايلا-شارعىسىنا، قۋلىق- سۇمدىقتارىنا جاپقان جالالارىنا، ايتقان وتىرىكتەرىنە قاراپ وتىزدان اسا ماقالا جازدىم دەسەم ارتىق ايتقان بولمايتىن شىعارمىن. ەندى مىنە الەۋمەتتىك جەلىنى شۋلاتقان زاۋرە باتاەۆانىڭ «اباي ىزىمەن: سوۆەت رەجيمىنىڭ تاعى ءبىر جاساندى قۇجاتى-ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ كۇندەلىگى مەن حاتتارىن» ماقالاسىنا جاۋاپ جازۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. سەبەبى الەۋمەتتىك جەلىنىڭ وقىرماندارى دا، تالانتتى جۋرناليست باۋىرىمىز احمەت ومىرزاقتا «قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى تۋرالى كۇمان نەمەسە زاۋرە باتاەۆانىڭ اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى جازعاندارىنا ابايتانۋشىلار نەگە جاۋاپ بەرمەي وتىر؟ – دەپ جازعان ماقالاسى قولعا قالام الدىردى. ارينە، ءبىز ءۇشىن اۋەلى قوعامعا قايشىلىق پىكىر تۋدىرعان، زالالى وتە اۋىر بۇل ماسەلەنىڭ شىعۋ سەبەبىن ءبىلۋىمىز قاجەت، سوندا سالدارىمەن كۇرەسە الامىز. بۇل قازاققا، ابايعا شابۋىلدىڭ 90 جىلدىڭ باسىندا قازاق كوپ ءدىندى بولعان دەپ، ميسسيونەرلەردىڭ كوشەدە، ءتىپتى ۇيلەرگە جات دىندەردى ۋاعىزدايتىن كىتاپتاردى تاراتۋىمەن باستالىپ، بوراتتىڭ كينوسىن شىعارۋمەن شارىقتاۋشەگىنە جەتتى. وسى ميسسيونەرلەرمەن جانە ولاردىڭ جەتەگىنە ەرگەن «اداسقان قازاقتارمەن» ايقاسا ءجۇرىپ جيناقتالعان تاجىريبەمدى قورىتىندىلاپ، ىلاڭنىڭ ءوزىم تۇجىرىمداعان سەبەبىن كورسەتىپ 2020 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىمجومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ اتىنا اشىق حات جازدىم. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن «حاتىڭىزبەن پرەزيدەنت تانىستى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن مادەنيەت مينيسترلىگىنە شارا قولدانۋ ءۇشىن تاپسىرما بەرىلدى» دەپ جاۋاپ الدىم. شابۋىر باسەڭدەگەندەي بولىپ ەدى، ەندى قايتادان كۇش الا باستادى. نەگە؟ سەبەبى ءبىزدىڭ وتار ەل بولىپ سانسىراعان قۇلدىڭ سانامىزدى، السىرەگەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى، تاربيەمىزدى ءالى دە بولسا قالىپتى دەڭگەيگە جەتكىزە الماي وتىرۋىمىزدان.

زاۋرە باتاەۆانىڭ ماقالاسىن جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اۋەلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك.توقاەۆقا جازعان اشىق حاتىمدا قازاققا، ابايعا شابۋىلدىڭ سەبەبىن ءوز پايىمىم بويىنشا دالەلدەۋگە تالپىنىس جاسادىم، قىسقا ءۇزىندى كەلتىرىپ بارىپ جاۋابىمدى باستايمىن:

«ءبىزدىڭ «شەتەلدىك دۇشپاندارىمىز» قازاقستاندى، ونىڭ نەگىزىن قۇرايتىن قازاق ۇلتىن «ماڭگۇرت» ەتۋ ءۇشىن الدىنالا تەرەڭ زەرتتەلگەن، بارلىق مۇمكىندىك جان-جاقتى قامتىلعان، ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان جوسپارىن بىرتە-بىرتە نەشە ءتۇرلى زىمياندىقپەن ويلاستىرعان ايلا-تاسىلدەرى ارقىلى ىسكە اسىرۋدى قولعا الدى. سەبەبى، قازاقستان استى-ءۇستى ەن بايلىققا تولى ەل، ەكىنشىدەن ۇلان-بايتاق جەرى بار، ۇشىنشىدەن ەڭ باستىسى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن تۇركى وركەنيەتىنىڭ – قارا شاڭىراعى رەتىندە، ءارى سول ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، تەكتىلىكتى بويىنا وسى كۇنگە دەيىن ساقتاعان ۇلت رەتىندە ەرەكشە نىساناعا الىنعان ەل دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. كوپ جىلدىق زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە شەتەلدىك «دۇشپاندارىمىزدىڭ» جوسپارى بىلايشا قۇرىلعان دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم:

1. قازاق ۇلتى ءوز ىشىندە كىمدى ارداق تۇتادى، مىنە سونى تاۋىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن «شەتەلدىك دۇشپاندار» ءوز مۇددەسىنە بۇرمالاپ پايدالانۋدى كوزدەگەن. ولار ارينە ونى ءدال تاپتى، تاڭداۋ اباي قۇنانبايۇلى مەن مۇحتار اۋەزوۆكە تۇسكەن ەدى.

2. ولار قازاق ۇلتىنىڭ وتە باي اۋىز ادەبيەتىندە ءدىنى، ءتىلى، ءداستۇرى ناقتى كورىنىس بەرىپ، ساقتالىپ وتىرعاندىعىن جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان قازاقتىڭ ۇلتتىڭ شىنايى بەينەسىن بۇرمالاۋدى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ كەيبىر تۇرلەرىن بۇرمالاپ، وڭدەپ قايتا باسىپ شىعارۋدى كوزدەدى.

3. قازاق ەلىن وتارلاپ العان ورىس يمپەرياسىنىڭ قازاقتاردى ساۋاتسىز، جابايى، وركەنيەتتەن وقشاۋ قالعان تۇرپايى ەل رەتىندە كورسەتكەن ساياساتىن ودان ءارى جالعاستىرىپ قازاقتى الەمگە «جابايى ەل» دەپ ايتۋ ءۇشىن اعىلشىن تىلىندە شەتەلدە كينو ءتۇسىرۋدى قولعا الدى. قازاقستاندا قازاقتىڭ اڭىز- ەرتەگىلەرىن بۇرمالاپ مۋلتفيلمدەر شىعارۋدى قولعا الدى».

زاۋرە باتاەۆانىڭ الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى جانە ونى بىلەتىندەر ارقىلى ءومىر بايانىمەن، جازعان دۇنيەلەرىمەن تانىسىپ شىقتىم. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت جاساپ،  سودان كەيىن شەتەلگە كەتكەن قازاقتىڭ ساۋاتتى قىزدارىنىڭ ءبىرى. زاۋرە قارىنداسىمىز قازاق ۇلتىنىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىن، قوعامدىق جاعدايىن، ورىس يمپەرياسى مەن سوۆەتتىك ستاليندىك كەزەڭنىڭ قازاق ۇلتىنا جاساعان زورلىعى مەن زومبىلىعىن ءبىرشاما بىلەدى. شەتەلدىك «ميسسيونەر-شپيوندار» ءوزىنىڭ ارباۋىنا ويى وزىق، ءبىلىمدى، جازۋعا، ايتۋعا بەيىمى بار ادامداردى تۇسىرەدى. ول «اداسقان قازاق» باسقا قازاقتارعا ىقپال ەتە الاتىنداي بولۋى قاجەت. ەلىمىزدە جۇرگەندە زاۋرە كەيبىر قازاقتىڭ فيلوسوفتارىمەن بايلانىستا بولعان. سول كەزدە شەتەلدىك دۇشپاندارىمىز اعىلشىن تىلىندە «بورات» كينوفيلمىن شىعارىپ ويلارىن جۇزەگە اسىرسا، ال ءوز ىشىمىزگە چارلز ۋەللەر دەگەن «جانسىزىن» ميسسيونەر رەتىندە جىبەرىپ ىلاڭ سالدى. ول اكادەميك سول كەزدەگى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى عاريفوللا ەسىم جەتەكشىلىگىمەن «قازاق ەلىندەگى ءدىني ۇردىستەردىڭ مادەني-وركەنيەتتىك نەگىزدەرى» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا جازادى. شىندىعىنا كەلسەك، چارلز ۋەللەردىڭ «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى» (2003ج.) كىتابى مەن ديسسەرتاتسياسى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن قورلاپ جازعان ەڭبەكتەر ەدى. ميسسيونەردىڭ بۇل ەڭبەگىن «مادەنيەتتانۋ» مەن «فيلوسوفيا» پاندەرىنىڭ اۆتورلارى تۇرسىن عابيتوۆ، ناعيما بايتەنوۆا، اقتولقىن قۇلساريەۆا باستاعان فيلوسوفتار سىناۋدىڭ ورنىنا ماداقتاپ، قولداي كەتەدى. «بورات» كينوفيلمىنىڭ سىڭارىنا اينالعان بۇل ەڭبەك ابايتانۋشىلار مەن كوپشىلىك تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىرادى. زاۋرە باتاەۆانىڭ ۇزاق-سونار، شۇباتىلعان ماقالاسىن وقىعانىمدا چارز ۋەللەردىڭ جازۋ ءستيلى جانە قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى ۋش ءجۇز جىلدا مادەنيەتى بولماعان، مەملەكەتتىلىگى بولماعان جانە كوپ ءدىندى ەل ەدى دەپ ايتقانى بىردەن ويعا ورالادى. ال شەتەلگە بارعاسىن ميسسونەرلەردىڭ ارباۋىنا وڭاي الدانىپ «اداسقان قازاققا» اينالىپ شىعا كەلگەن دەپ ويلايمىن. دالەلدەپ كورەيىك: بىرىنشىدەن، ول   قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلىندە قالام تەربەيتىن، ادەبي بلوگەر جانە اۋدارماشى. زاۋرە باتاەۆا اعىلشىن ءتىلدى قاۋىمعا «قازاق ءتىلى جانە مادەنيەتى» اتتى پاننەن ءدارىس وقيدى. ءدارىسىنىڭ تاقىرىبى دا چارلز ۋەللەردىڭ ديسسەرتاتسيا تاقىرىبىيەن سايكەس. ونىڭ «اباي جۇمباعى: قازاق­ستاننىڭ بەلگىسىز ۇلى اقىنى»، ««اباي» ىزىمەن: سوۆەت رەجيمىنىڭ تاعى ءبىر جاساندى قۇجاتى – ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ كۇندەلىگى مەن حات­تارى»، «يستوچنيك پوەمى «يسكاندەر»: «اباي» چيتال تالمۋد يلي ا. بۋكەيحانوۆ پەرەۆەل «دۆە پوۆەستي» جۋكوۆسكوگو؟»، «يستوچنيك كازاحسكوي سكاز­كي ۋ نابوكوۆا: مۋستافا شوكاي يلي «اباي»؟» دەگەن ماقالالارىن ءۇش تىلدە جاريا­لانعان ماقالالارى دا چارلز ۋەللەردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن اباي تۋرالى زەرتتەپ ءجۇرمىن دەپ كورسەتكەن تاقىرىپتارىمەن دە سايكەس كەلەدى. ەكىنشىدەن  ول اباي شىعارمالارى بۇگىنگى قازاق قو­عامىن جىكشىلدىككە بولەدى دەپ ساناپ، ول تۋرالى بىلاي دەيدى:

«ورىس ءتىلدى قازاقتار ابايدى ورىس ءتىلى مەن ەۋروپا مادەنيەتىنە بەت بۇرعان العاشقى اعارتۋشى، ورىس-قازاق دوستىعىنىڭ دانە­كەر­شىسى رەتىندە دارىپتەسە، ءتىلى قازاق اعايىن ابايدى ۇلى ليريك-اقىن جانە عۇلاما ويشىل دەپ قۇرمەتتەيدى. الايدا بۇل ەكى ءتۇرلى كوز­قاراس ماقتانىش سەزىمىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىراز تەرىس كوزقاراستار مەن جاعىمسىز وي-پىكىرلەردىڭ تۋىنداۋىنا دا سەبەپشى بولدى. مىسالى، كەيىنگى بۋىن وكىلدەرىن اسىرەسە اشىندىراتىنى – العاش رەت 1933 جىلى قارا سوزدەر (پروزا) دەگەن اتاۋمەن جارىق كورىپ، 1945 جىلى ورىس تىلىنە سلوۆا نازيدانيا (ۇلا­عاتتى سوزدەر) دەپ اۋدارىلعان پروزا­سىن­داعى ابايدىڭ قازاقتار تۋرالى ءزارلى دە ۇنامسىز پىكىرى، قازاقتاردىڭ «جالقاۋ»، «نا­دان»، «ءبىرىن-ءبىرى كورە المايتىن قىزعانشاق»، ودان قالسا «ءبىر-بىرىنە دۇشپان» دەپ سيپات­تالۋى. جاس بۋىن وكىلدەرىنىڭ ءپى­كىرىن­شە، قازاق-ورىس مەكتەپتەرىندە ابايدىڭ قازاقتار جايلى اسا جاعىمسىز پىكىرىن وقى­تۋعا ونداعان جىل بويى باسىمدىق بەرىلۋى قازاقتار­دىڭ بىرنەشە بۋىنىنىڭ ءوزىن-ءوزى قادىرلەۋ سەزىمىن ۋلاپ، باسقا ەتني­كالىق توپتار ارا­سىنداعى قازاقتار تۋرالى تاپتاۋرىندى جاعىمسىز پىكىرلەردىڭ قالىپ­تاسۋىنا اسەر ەتىپ، قازاق قوعامىنداعى جىك­شىل­دىكتى ودان سايىن تەرەڭدەتە ءتۇستى». وسى سوزىمەن زاۋرە ابايدىڭ شىعارمالارىن قازاق ەلى جاس ۇرپاعىنا وقىتۋدى تەرەڭ قولعا الماعان كەمشىلىگىن ءبىلىپ ءوز پايداسىنا جاراتىپ وتىر. اباي ءوز قازاعىن جانىنداي سۇيەتىندىگىن قازاققا عانا ەمەس بۇكىل ادامزات بالاسىنا قاجەتتى جاقسىلىق پەن جاماندىق قاسيەتتەردى سارالاپ كورسەتە بىلگەن. سونىمەن قاتار قازاق قانداي قاسيەتتەردى يگەرسە جاقسى بولادى، ءوسىپ وركەندەيدى، قانداي جاماندىق قاسيەتتەردەن قاشىق بولۋ كەرەكتىگىن دە تالداپ كورسەتىپ وسپەيسىڭ، وشەسىڭ دەپ دانالىق تانىتپادى ما!؟! ءبىز مەكتەپتە ابايدىڭ قاراسوزدەرىن وقىتپاي، كوممۋنيستىك يدەولوگياعا سايكەستەندىرىپ ولەڭدەرىن وقىتتىق. قازىر ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە جانە مەكتەپتەردە «ابايتانۋ» ءپانىن ەنگىزىپ ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن شىنايى سيپاتتا وقىتا باستادى. سونداي-اق ول ابايدىڭ اراب-پارسى ءجا­نە ورىس ءتىلىن ءوز بەتىنشە جاقسى يگەرىپ ال­عانىنا سەنبەيدى. پىكىرى مىناۋ:

«ابايدىڭ رەسمي ءومىربايانىن جازۋشىلار 19-عاسىردا ساحارانى جايلاعان ساۋاتسىزدىق دەڭ­گەيىن، ءبىلىم ساپاسىنىڭ تومەندىگىن مۇلدەم ەسكەرمەي كەلدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، اباي مەد­رەسەدە ءۇش جىل ءدىني ءبىلىم الىپ، شىركەۋ مەكتەبىندە ءۇش اي ورىسشا وقىپ، ءوزىنىڭ ەرەك­شە قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا اسا كۇردەلى سانا­لا­تىن ورىس ءتىلىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پار­سى، اراب تىلدەرىن، ستاتيستيكالىق عىلىم­دار مەن شىعىس پەن باتىستىڭ فيلوسوفياسىن ءوز بەتىمەن مەڭگەرىپ الىپتى-مىس. ءبىز قازىر «اباي» دەپ اتايتىن ادام ەرەكشە دارىن يەسى بولدى دەسەك تە، دالا كوشپەندىسىنىڭ قيىن-قىس­تاۋ ءومىرىن كەشىپ ءجۇرىپ، وزدىگىنەن وسىن­شاما ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى مەڭگەرىپ الۋى مۇمكىن ەمەس نارسە». زاۋرە تاعى دا سوۆەت وكىمەتىنىڭ «بىزگە دەيىن، وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن قازاق ەكى-اق پايىز ساۋاتتى بولعان» دەگەن وتىرىگىن پايدالانىپ وتىر. شىن مانىندە قازاقتىڭ قالاسى مەن اۋىلىندا مەشىت بولعان، مەشىتتىڭ جانىندا مەدرەسە بار، ول قازىرگىشە ايتساق باستاۋىش سىنىپتىڭ ءبىلىمىن بەرگەن. مەدرەسەدە وقىعان بالا اراب، پارسى ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن. امەريكانىڭ ءجۋرناليسى دجوردج كەننان 1906 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە باسىلعان كىتابىندا بىلاي دەيدى: - داجە كيرگيزى پولزۋيۋتسيا ەيۋ. يا زنايۋ ستاريكا، - يبراگيما كونوباي، كوترىي نە تولكو پوسەششاەت بيبليوتەكۋ، نو چيتاەت داجە تاكيح اۆتوروۆ، كاك ميلل، بوكل ي درەپەر» دەگەنىندە وتىرىككە شىعارامىز با، ال شىعىستىق پارسى، اراب، تۇرىك تىلدەرىن وقىعان قازاقتار ول كەزدە جەتىك مەڭگەرگەن، شىعىستىڭ جىر-مارجاندارىن، قيسسالارىن تارجىمالاعان.

ابايدىڭ العاشقى تولىق جيناعى 1933 جىلى قىزىلوردادا باسىلىپ شىققانى ءما­لىم. ول كەز قازاقتىڭ اشتىقتان قىرىلىپ جات­قان شاعى بولاتىن. مىنە، سونداي قيىن-قىس­تاۋ شاقتا ابايدىڭ كىتابىنىڭ مول تارا­لىممەن (6000 دانا) شىعۋى كەڭەستىك ساياسات­تىڭ قيتۇرقىسى دەيدى اۆتور. ونىڭ ويىنشا سول كەزدە اباي سياقتى ءوز حالقىن سىنايتىن اقىندى دارىپتەۋدە ساياسي استار بار دەيدى. بۇل جايلى ويىن باتاەۆا بىلايشا جەتكىزگەن:

«اباي 20-عاسىردىڭ باسىندا الاش وردا­نىڭ ۇلتشىل جازۋشىلارى ولەڭدەرىن باسىپ شى­عارىپ، اعارتۋشى رەتىندە جارنامالاعانعا دەيىن اقىن رەتىندە مۇلدەم تانىمال بولما­عان ەدى. اباي 1933 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە اسىرىلعان جوبالار ناتيجەسىندە عانا اتاقتى اقىن بولىپ شىعا كەلدى». سوندا شاكارىم، كوكباي، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن جىرلاعان دەگەنگە كىم سەنەدى..؟ ولاردىڭ ايتقاندارىنا كوز جىبەرىپ كورەيىك. اقىن اعاسى تۋرالى شاكارىم دە ءوز پىكىرىن ايتىپ قالدىرعان: «يبراھيم مىرزا، قازاق ىشىندە اباي دەپ اتايدى. سول كىسى مۇسىلمانشا ءھام ورىسشا عىلىمعا جۇيرىك، ءھام اللانىڭ بەرگەن اقىلى دا بۇل قازاقتان بولەك دانا كىسى ەدى. ەر جەتكەن سوڭ سول كىسىدەن ءتالىم الىپ، ءار ءتۇرلى كىتاپتارىن وقىپ، ناسيحاتىن تىڭداپ، از عانا عىلىمنىڭ ساۋلەسىن سەزدىم. يبراھيم مىرزانىڭ تۇراعى قازاق ءىشى بولعاندىقتان، قادىرى ازىراق ءبىلىمدى. ولاي بولماعاندا دانىشپان، حاكىم, فيلوسوف كىسى ەدى» دەسە، قاسىندا جۇرگەن كوكباي اقىن:               

سەمەيگە اباي كەلسە، بىزدە دۋمان،
ءان سالىپ بوسامايمىز ايعاي-شۋدان.
باس قوسۋ، باقاستاسۋ، ءماجىلىس قۇرۋ،
سەكىلدى ءبىر عىلىمنىڭ جولىن قۋعان.
تاريحتان نەشە ءتۇرلى اباي سويلەپ،
وزگەلەر وتىرادى اۋزىن بۋعان.
ءبىر بارساڭ ماجىلىسىنەن كەتكىڭ كەلمەس،
حاكىمدەي اپلاتون اڭىراپ تۇرعان.

قازاقتىڭ ويعا جۇيرىك،سوزگە شەشەن اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ تا اباي تۋرالى بىلايشا تولعانىسقا تۇسكەن:

بايقاساڭ قازاقتىڭ وزىندە بار،
دۇنيەنىڭ گەنشىلىگى، پايعامبارى.
«ەر تارعىن»، «قوبىلاندىنى» وقىپ بايقا،
ابايدىڭ وقى،تاڭىرقان، باسىڭ شايقا.
اقىندىقتىڭ قۋاتى ەسىڭدى الىپ،
باس الماستان وقىرسىڭ قايتا-قايتا.

ءتىپتى ابايدىڭ زامانداسى ءجۇز جاساعان جامبىل دا حاكىمدىك قاسيەتىن ءدوپ باسىپ ايتادى:

مىناۋ تۇرعان ابايدىڭ سۋرەتى مە؟
ولەڭ ءسوزدىڭ ۇقساعان قۇدىرەتىنە.
اقىل، قايرات، ءبىلىمدى تەڭ ۇستاعان،
ءور ابايدىڭ توتەگەن كىم بەتىنە؟!
تەرەڭ ويدىڭ تۇبىندە تەڭىزى بار،
تەسىلە كوپ قاراساڭ كوڭىل ۇعار.
سول تەرەڭگە ءسۇيسىنىپ جان ۇڭىلمەي،
ەسىل ساباز ىزامەن وتكەن شىعار.

وتە ساۋاتتى، اسقان تالانتتى اقىن ماعجان جۇماباەۆ ابايدىڭ ادامگەرشىلىك ءىلىمدى مەڭگەرۋدىڭ شىڭىنا شىققانىن، ونىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى دانالاردىڭ دانىشپانى حاكىم ەكەنىن مۇلتىكسىز تانىعانىن جىرىن وقىساق انىق بايقايمىز:

                        شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل – باعا جەتپەس،
ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە ءدامى كەتپەس.
قارادان حاكىم بولعان سەندەي جاننىڭ
الەمنىڭ قۇلاعىنان ءانى كەتپەس!

سوزىڭە قۇلاق سالىپ باعا بەرمەي،
قيسايىپ قىڭىرايدى جۇرتىڭ نيەتتەس!
بۇرتيىپ، تەرىس قاراپ: «اۋلاق ءجۇر»، – دەپ،
بولدى عوي جاقىن تۋعان ءبارى كەكتەس.

تىنىش ۇيىقتا قابىرىڭدە، ۋايىم جەمە:
قور بولدى قايران ءسوزىم بوسقا، – دەمە،
ارتىڭدا قازاقتىڭ جاس باللارى مەن
ءسوزىڭدى كوسەم قىلىپ جۇرەر جەڭگە!

اي، جىل وتەر، دۇنيە كوشىن تارتار،
ءولتىرىپ تالاي جاندى جۇگىن ارتار.
كوز اشىپ، جۇرتىڭ وياۋ بولعان سايىن
حاكىم اتا، تىنىش بول، قادىرىڭ ارتار.

جۇرگەن جاننىڭ ارتىندا ءىزى قالار،
ەتىكشى ولسە، بالعا مەن ءبىزى قالار.
ءبىر باي ولسە، ءتورت تۇلىك مالى قالار،
شەشەن ولسە، ارتىندا ءسوزى قالار.

سۇم دۇنيە سىلاڭ بەرىپ كوپتەپ وتەر،
ساۋ قالعاننىڭ كوبىسى ەرتەڭ بىتەر.
توقتاماس دۇنيەنىڭ دوڭگەلەگى،
شەشەننىڭ ايتقان ءسوزى كوپكە كەتەر.

«اداسقان قازاق» زاۋرە مۇرسەيىت بىكەۇلى­نىڭ كوشىرمەلەرىنە دە سەنبەيدى:
«ەلۋ جىلدان كەيىن، كەڭەس زامانىندا عانا ابايدىڭ «حاتشىسى» مۇرسەيىت بىكەۇلى ءوز قولىمەن كوشىرىپ الىپتى-مىس. 3 قولجازبا ابايدىڭ شىنىمەن دە ءومىر سۇرگەنىنە جانە وعان تيەسىلى دەگەن بارلىق ولەڭ مەن پرو­زالىق ءماتىننىڭ اۆتورى ەكەنىنە دالەل رەتىندە ۇسىنىلا باستادى. دەگەنمەن مۇرسەيىت بىكەۇلى مەن ونىڭ كوشىرمەلەرىنە قاتىستى جاۋابى جوق سۇراقتار دا جەتەرلىك. بىرىنشىدەن، كوشىرمەلەردى جازۋعا 1904 جىلى كىرىسكەن مۇرسەيىتتىڭ قولىندا ۇستازىنىڭ ءوزىنىڭ قولجازبالارى بولدى ما؟ ەگەر بولماسا، وندا ول 200 بەتتەن استام ولەڭ مەن پروزالىق ءما­تىن­دى قالايشا ءوز جادىنان نەمەسە باسقا بىرەۋلەردىڭ اۋزىنان جازىپ العان؟ ال ەگەر قو­لىندا بولسا، وندا ول نەگە ۇستازىنىڭ قول­جاز­باسىن ءوز قولجازباسىمەن اۋىستىرۋ قاجەت دەپ شەشتى؟ وعان قوسا، ول ءوز ۇستازىنىڭ شى­عارمالارىن قانداي سەبەپپەن ءبىر رەت ەمەس، ءۇش رەت – 1905, 1907 جانە 1910 جىلدارى كوشىرىپ جازعان؟» دەپ تە كۇدىكتەنەدى. مۇرسەيت مولدا ياعني بالا وقىتاتىن مۇعالىم. اباي ەلىندە قىزدارىن ۇزاتقاندا مۇرسەيتكە اقىسىن بەرىپ ابايدىڭ شىعارمالارىن جازدىرىپ الىپ جاساۋعا قوساتىن ءداستۇر بولعان. كاكىتاي مەن تۇراعۇل مۇرسەيتتىڭ اباي شىعارمالارىن قايتا-قايتا كوشىرىپ جازىپ توسەلگەندىگىنە سەنىپ تاپسىرما بەرگەن. ال مۇرسەيت قولجازبالارى قولدان قولعا ءوتىپ، اتالعان ۇشەۋى ساقتالىپ قالعان. تۇراعۇل اكەسى تۋرالى ەستەلىگىندە مۇرسەيتتىڭ ەمەس تىكەلەي اكەسى ابايدىڭ قولجازباسىن وقىعان.قازاقتىڭ اراسىندا دارىندى «قۇيما قۇلاقتار» كوپ بولعان، ولار ءبىر ەسىتكەن جىر-داستاندارىن كۇنى-ءتۇنى جىرلاعان. قازاقتىڭ بۇل قاسيەتىنە دە سەنبەيمىز با؟ ءوز باسىم اقىن جەلەۋ اعامىزدىڭ تۇنىمەن توقتاماي ايتقان جىرىن تىڭدادىم، ال اكادەميك سەرىك قيراباەۆتىڭ «الپامىس»، «قىز-جىبەك» جىرلارىن جاتقا بىلەتىنىن كورسەم، اتاقتى اكتەر بولات ابدىلمانوۆقا ابايدىڭ قاراسوزدەرىن تۇگەل ايتقىزىپ، تىڭدادىم.
باتاەۆانىڭ ماقالاسىنىڭ ەڭ قورقىنىش­تى جەرى – «ابايدى قولدان جاساعان بوكەيحا­نوۆ» دەگەن تۇجىرىمى «اداسقان قازاق» زاۋرە باتاەۆانىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان وتىرىگى، ەگەر شىندىق بولسا بۇكىل قازاقتىڭ ىشىنەن ەڭ بولماعاندا ءبىر ادام «ءاليحان بوكەيحانوۆ جازعان ەكەن» دەپ كۇدىكتەنەر ەدى عوي، سوندا بۇكىل قازاققا سەنبەي، الدە ءبىر زاۋرە باتاەۆاعا سەنەمىز بە؟

جابال الشىنبەكۇلى شويىنبەت،

اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى «حاكىم اباي» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى

Abai.kz