باقتىكبەك اسقار-التاي. قۇپيا جازۋعا ورالساق قۇبىلىس بولار ەدى...
«تۇگەن دەگەن حان، پالەن دەگەن باتىر وتكەن، ەرلىگى، ەڭبەگى كوپ دەپ ماقتانامىز. ولار سونداي بولسا، قازاق نەگە سورلى؟ ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز ‒ اركىم تاريح ارقالاتقان جۇكتى بەلگىلى جەرگە اپارماي، سوڭىنداعىلارعا تاستاپ كەتكەندىگى.»
الاش وردا ۇكىمەتى، ءاليحان بوكەيحانوۆ.
قۇلدىق سانانى سەرپىلتۋ جولى
ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءسوزى جوعالعان ەلدىڭ ‒ ءوزى دە جوعالادى»-دەدى عوي، دەدى. ولاي بولسا، ءسوزىمىزدىڭ جوعالۋىنا نە سەبەپ بولعانىن ءبارىمىز بىلسەك كەرەك-ءتى. ءبىر عاسىردا ءۇش رەت ءالىپبي اۋىستىردىق. ونى ارى قاراي تاپتىشتەپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق، ول تۇسىنىكتى. قۇلدىق سانادان قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولى كيريلليتسادان كەتۋ بولسا، شىعار جول لاتىن ءالىپبيى مە؟ باسقا نۇسقاسى جوق پا، جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
كيريلشە ءالىپبي
سلاۆيان ەلدەرىنىڭ كيريلشە ءارپى جارتى عاسىر ساۋاتىمىزدى اشتى، اعارتقانى دا راس. اتا-بابامىز بولماسا دا كەشەگى اكە-شەشەمىز وسى قارىپپەن ءبىلىم الدى. ەندى ءبىز نەگە كيريلشەدەن جالتارماقپىز؟ مىنە، وسى سۇراق ءبارىمىزدى قىزىقتىرادى. كيريلشە ءارىپتىڭ قازاق دىبىسىنا جات ەكەندىگىن بۇرىن دا ۇلت زيالىلارى بىلمەي قويعان جوق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، 1940 جىلى وسى قارىپكە كوشۋگە ءماجبۇر بولدىق. امالسىزدان اقاڭدار ونى قازاق دىبىسىنا بەيىمدەدى. بىراق ۆ، ف، تس، شش،چ، ، ، دىبىستارى قازاقتىڭ جۇمساق ءارى قوڭىر دا نازىك دىبىسىن جويدى.
لاتىنشا ءالىپبي
«تۇگەن دەگەن حان، پالەن دەگەن باتىر وتكەن، ەرلىگى، ەڭبەگى كوپ دەپ ماقتانامىز. ولار سونداي بولسا، قازاق نەگە سورلى؟ ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز ‒ اركىم تاريح ارقالاتقان جۇكتى بەلگىلى جەرگە اپارماي، سوڭىنداعىلارعا تاستاپ كەتكەندىگى.»
الاش وردا ۇكىمەتى، ءاليحان بوكەيحانوۆ.
قۇلدىق سانانى سەرپىلتۋ جولى
ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءسوزى جوعالعان ەلدىڭ ‒ ءوزى دە جوعالادى»-دەدى عوي، دەدى. ولاي بولسا، ءسوزىمىزدىڭ جوعالۋىنا نە سەبەپ بولعانىن ءبارىمىز بىلسەك كەرەك-ءتى. ءبىر عاسىردا ءۇش رەت ءالىپبي اۋىستىردىق. ونى ارى قاراي تاپتىشتەپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق، ول تۇسىنىكتى. قۇلدىق سانادان قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولى كيريلليتسادان كەتۋ بولسا، شىعار جول لاتىن ءالىپبيى مە؟ باسقا نۇسقاسى جوق پا، جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
كيريلشە ءالىپبي
سلاۆيان ەلدەرىنىڭ كيريلشە ءارپى جارتى عاسىر ساۋاتىمىزدى اشتى، اعارتقانى دا راس. اتا-بابامىز بولماسا دا كەشەگى اكە-شەشەمىز وسى قارىپپەن ءبىلىم الدى. ەندى ءبىز نەگە كيريلشەدەن جالتارماقپىز؟ مىنە، وسى سۇراق ءبارىمىزدى قىزىقتىرادى. كيريلشە ءارىپتىڭ قازاق دىبىسىنا جات ەكەندىگىن بۇرىن دا ۇلت زيالىلارى بىلمەي قويعان جوق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، 1940 جىلى وسى قارىپكە كوشۋگە ءماجبۇر بولدىق. امالسىزدان اقاڭدار ونى قازاق دىبىسىنا بەيىمدەدى. بىراق ۆ، ف، تس، شش،چ، ، ، دىبىستارى قازاقتىڭ جۇمساق ءارى قوڭىر دا نازىك دىبىسىن جويدى.
لاتىنشا ءالىپبي
1926 جىلدان باستاپ قازاق حالقى لاتىن الىپبيىندە جازىپ كەلىپ، كەيىن كيريلليتساعا (1940 جىلدان باستاپ) كوشتى. لاتىن الىپبيىنەن سالدە بولسىن قازاققا جاقىنداۋ دەپ كيريلليتسسانى «تاڭدادىق». سول كيريلليتساڭىز قازاق تىلىنە اسەر ەتىپ عانا قويماي، قازاقتى تۇرەنەن، كەلبەتىنەن ايىردى. ۇنىنەن الشاقتاتتى. كيريلليتسا وسى دەنگەيگە جەتكىزگەندە لاتىن ءارپىن ايتپاسادا بولادى. وتكەن عاسىرداعى قاتەمىز سول بولسا، ءبىز نەگە قايتا قايتالاۋىمىز كەرەك سول قاتەلىكتى؟! «شىن مۇسىلمان قاتەلەسىپ وتكەن ءبىر تەسىكتەن ەكى رەت وتبەيدى» دەيدى اتام قازاق!
لاتىن الىپبيىنە كوشكەن تۇرىكتەردىڭ دە نە ۇتقانىن كوردىڭىزدەر. ءبىر عانا مىسال: كەمال دەيتىن ادام اتى Kemal بولىپ شىعا كەلدى. كەشەگى ءتۇبىمىز
ءبىر تۇركىدەن تاراعان الپاۋىت تۇرىك باۋىرىمىزدىڭ كازىر قالاي ەۋروپالانعان ەل ەكەنىن كورىپ وتىرسىزدار... ءبىر دىبىس، ءبىر ءارىپ ءبىر ەلدىڭ بولمىسىن جويىپ جىبەرۋىنە بىلايدا اسەر ەتە الادى. ال سوندا ءبىزدىڭ قازەكەڭنىڭ كىم ەكەنىن ويلاي بەرىڭىز...
احاڭنىڭ توتەشەسى
توتەشەگە كەلسەك، ونى ءوز باسىم وقي الام، قىتايداعى قانشاما قازاقتىڭ وسى ارىپتە ەكەنىن بىلەمىز، قازاقستاندا دا توتە جازۋدى وقيتىن ادام كوپ ەكەندىگىندە كۇمانىڭىز بولماسىن. اراپ الىپبيىنەن نەگىزدەلگەن بۇل ءارىپتىڭ نەگىزىن احمەت بايتۇرسىنۇلى قالادى. قازاق دىبىسىنا وتە قولايلى. بۇدان كىنارات ىزدەپ تابۋ مۇمكىن ەمەس. ىزدەۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى. وسى توتەشە ءارىپتىڭ تۇسىندا الۋان عۇلاما، عالىمدار شىقتى. اتالارىمىزان ميلليونداعان وسيەت ونەگە قالدى. بىراق ۇلتتىق بولمىس پەن ۇلتىق ءيميدجدى دە ۇمىتباعان ءجون سياقتى. الايدا، ءبىز اراپ ەمەسپىز. ءدىنىمىز ءبىر بولعانمەن اراپ تەكتەستە دە ەمەسپىز. كەزىندە ءال-فارابي باستاعان ۇلى عۇلامالارىمىز قولداندى. سول زامانداعى كەزىندە اراپ ءارپى ۇستەمدىك ەتتى. ول زامان ءوتتى كەتتى... سوسىن تاعى ءبىر ايتا كەتەر ءجايت توتەشە ءارپى كومپيۋتەرگە ونشا كەلمەيدى ەكەن.
ەندى، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، كيريلليتسا ورىستىكى، لاتىن لاتىندىكى، توتەشە جازۋ اراپ الىپبيىنەن الىندى. سوندا قازاقتا ءارىپ بولماعانى ما؟ عۇن (حۇن) ساق نەمەسە سكيپتەر، ودان بەرگى ءتۇپ قازىعىمىز تۇركى بابالارىمىزدا ءوز يەروگليفى، ءالىپبيى بولماعانى ما؟ جو-جوق، كوكەسى، بولعان. ول التى الاشقا ايدان انىق بولدى. «ءتىلىن بىلمەگەن ءتۇبىن بىلمەيدى»-دەدى عابيت مۇسىرەپوۆ اتامىز. مەن وسى ءسوزدى كەرىسىنشە وقۋ كەرەك دەپ ويلادىم...
كونە تۇركى رۋنا (قۇپيا) جازۋى
ورحون-ەنيسەي انعارىنان سان عاسىرلىق تۇركى بابالارىمىزدىڭ ياعني ەڭ ايگىلىلەرى ‒ بىلگە قاعان مەن ونىڭ ءىنىسى، قولباسشى كۇلتەگىننىڭ، (732-735) تونىكوكتىڭ (716) ەسكەرتكىشتەر تابىلدى. 1893 جىلى دات عالىمى ۆ.تومسن وسى رۋنا جازۋىنىڭ كىلتىن تاپتى. ارى قاراي ورىس لينگۆيس، تۇركولوگى ۆ.ۆ.رادلوۆ زەرتتەپ زەردەلەي ءتۇستى. كونە تۇركى ورحون-ەنيسەي الىپبيىندە 35 ءارىپ بار (كەيبىر دەرەكتەردە 38 ءارىپ) ءاربىر ءارىپتىڭ ءتۇرلى گرافيكالىق نۇسقالارى قولدانىلادى. بۇدان تىس 4 ارنايى جازۋ تاڭباسى كەيبىر داۋىسسىزداردىڭ تىركەسىن بەرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى (لت، نت، نچ، رت). جازۋدىڭ باعىتى - وڭنان سولعا قاراي وقىلادى. بۇل كونە تۇرىك بىتىك جازۋى جايلى ەگجەي-تەگجەيلى ق.سارتقوجاۇلى، ا.امانجولوۆ قاتارلى عالىمدارمىز زەرتتەپ ءجۇر. جالپى بىتىك جازۋىنىڭ تەحنولوگياعا قولايلى، جازاۋعا جەڭىل ەكەندىگىن ايتادى عالىمدار. تەك ەندى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتەشەسىندەگى دىبىستارىمەن ىقشامداپ الۋ كەرەك.
«ءتۇبىمىز تۇركى» دەپ كەۋدەمىزدى دۇڭكىلدەتىپ ۇرامىز كەپ. ءىشى قۋىس كەۋدە بايقۇس دۇڭكىلدەمەي قايتسىن! ءتۇبىمىز تۇركى بولسا، نەگە ءبىز كونە تۇركى جازۋىن قولدانىسقا ەنگىزبەيمىز؟! جاھاندى بيلەگەن جاقانگەر جاۋ جۇرەك
بابالارىمىزدىڭ جادىگەرىن نە ءۇشىن جاڭعىرتپاسقا؟! نەگە ءبىز نەگىزىمىزدەن قورقامىز؟ بۇل قيسىنعا كەلمەيدى دەسەڭىز، 200 جىلدان كەيىن ەۆرەيلەر ءالپبيىن قولدانىسقا ەنگىزدى. قىتاي، جاپون، كارەي، گرەك، بەنگال، گرۋزين ت.ب كوپتەگەن حالىقتار ءوز يەروگليفى مەن ءالپبيىن ساقتاپ وتىر. قاراساڭىز سولار بىزدەن الدە قايدا كوشى ىلەگەرى تۇر. لاتىن ءالىپبيىنسىز-اق جاقاندانىپ جاتقان جۇرتتار جەتەدى. كونە تۇرىك رۋنا جازۋىن قولدانىسقا ەنگىزۋدى قانى قازاق تۇركى ۇرپاعى بولسا، قولداسا كەرەك. بۇعان ورە تۇرەگەلە قارسى شىعاتىندار ەكى-اق توپ. ءبىرىنشىسى، تۇركى جازۋىن تاڭىرشىلىدىكتىڭ قالدىعى دەپ تۇسىنەتىندەر. بۇنى ايتاتىندار كيريلليتسا نەنىڭ قالدىعى ەكەنىن ۇمىتباعانى دا ءجون! بانگلادەش مەملەكەتى كۇنى بۇگىن دەيىن ءوزىنىڭ بەنگال ءتىلىن ساقتاپ كونە يەروگليفىندە وتىر. سوعان قارامىستان مىقتى مۇسىلمان ەل; ەكىنشى توپ قۇلدىق سانانىڭ قۇردىمىنا كەتكەن، رۋحىندا كىسەن بار قازاقتار. ولارعا ەندى سوگىس تە جوق، قايتسىن، سۇيەككە بىتكەن ادەتى دە. ءتىپتى ولاردى جازعىرا دا المايمىز. قازاقتا «ءبىر جوقتى ءبىر جوق تابادى» دەيدى: وسىنداي ساتتە ءبىر ادامداردىڭ بەت بەينەسى اشىلىپ قالۋى دا مۇمكىن.
جاقاندانۋ - جاتسىنۋ ەمەس
ءجارايدا-اق، ءبىز ەندى لاتىن الىپبيىنە كوشتىك دەلىك، ءدال سول كوشكەن كۇنى الاشاپاندى اكالارىمىز بەن ءازىربايجان باۋىرلارىمىزدىڭ كۇلمەسىنە كىم كەپىل؟.. كۇمانىڭىز بولماسىن، كۇلەتىنى انىق. ويتكەنى، ولار «ءبىز بۇرىن ويلاندىق»-دەيدى. ءال-فارابي مەن ابايدى تۋعىزعان تۇركىنىڭ قاراشاڭىراعىن باسقان ءبىز، سوندا، تاعى دا كەش ويلانىپ، كەش ءبىلىپ، قولىمىزدى كەش سەرمەگەنىمىز بە؟! ول ەشتەڭە ەمەس، تاعىدا ءبىر قورقىنىشتى جاعدايات - لاتىن ءارپىن ەرتەدەن قولدانىپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ اقپاراتتىق تاسقىنىندا قالامىز.
لاتىن الىپبيىنە كوشسەك، اعىلشىن ءتىلىن قالپاقپەن قاعىپ الامىز دەگەن پىكىر وتە قاتە تۇسىنىك. جاقاندانعان زاماندا اعىلشىن ءتىلىنىڭ كەرەگى دە بار شىعار، بىراق، ارنارسەنىڭ ءوز جولى، ءوز ءجونى بار. ءوزىنىڭ يەروگليفىندە وتىرعان قىتايدان اعىلشىن ءتىلىن مىقتى مەنگەرگەن ەل جوق. سودان-اق ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بايقاي بەرۋىڭىزگە بولادى...
نەگە ءبىز كوشىرمەدەن كوز اشپايمىز؟
بۇيرەكتەن سيراق شىعارعان بۇل نە تاعى دەرسىز. عۇن بابالارىمىز ءوز زامانىندا ەۋروپانىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىقتى. ريمگە دەيىن بارىپ جالاڭ بۇت جۇرگەن ەركەكتەرىنە شالبار كيۋدى ۇيرەتتى. ال ءبىز سول اتالارىمىزعا قۇلدىق ۇرعانداردىڭ قاڭسىعان تاڭسىق كورەمىز. كيەلى تۇركى بابالارىمىز تاريحىن سان مىڭ عاسىر وتسەدە وشپەستەي عىپ تاس بەتىنە تاڭبالادى. «سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي» عىپ كورسەتىپ كەتتى. الاش بالاسىنا ۇلانعايىر جەرمەن بىرگە بۇلانايدان دا بيىك رۋحتى اماناتتاپ كەتتى. ءبىزدىڭ بولمىسىمىز وبال ساۋاپتان تۇرسا، ەندگى ءبىر تەمىر قازىعىمىز اماناتقا قيانات ەتبەۋ. ولاي بولسا، زەردەڭدە الاش بالاسى ساڭالاۋ بولسا، تۇركى بابالارىمىز تابىعاشقا تارتقىزباي، جاۋلاسقانعا بەرمەي جورعانىڭ ۇستىندەگى سۋ سەكىلدى توكبەي-شاشپاي ءمولدىر كۇيىندە قالدىرعان كونە تۇرىك بىتىك جازۋىن قولانىسقا ەنگىزۋ
ەرسى ەمەس سەكىلدى. ءتىل كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىن باسارى لينگۆيستيكا سالاسىنىڭ مايتالمانى شەرۋباي قۇرمانبايۇلىمەن ءبىر سويلەسىپ قالعانىمدا بۇل ويىمدى وتە دۇرسى دەپ قۇپتادى. وندا نەگە بۇل ماسەلەنى كوتەرمەسكە دەسەم لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى تەندەنتسيا الدەقاشان باستالىپ كەتكەنىن العا تارتىپ وتىر. بىراق ءالى دە كەش ەمەس سەكىلدى. 2001 جىلى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تورىنە كۇلتەگىن، تونىكوك بابالارىمىزدىڭ تاسى قويىلدى. ءبىز سول تاستارعا قاراپ جاي عانا وتە بەرمەي، سول تاستاعى اماناتتى وزىمىگە مىندەت تۇتىپ، وسى ماسەلەنى كوتەرىپ وتىرمىز. بۇل ماسەلەگە اتسالىسىپ جۇرگەن ءبىراز ستۋدەنتتەر بار.
ءسوزدىڭ ءتۇيىنى
ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ تۇركياداعى ساپارىنان كەيىن ءبىرشاما وزگەرىستەر سەزىلدى. «تۇركى حالىقارى وداقتاستارىنىڭ» جوباسىن ءبىر قادام العا جىلجىتىپ، تۋىن بەلگىلەدى. 200 ميلليوننان استام تۇركى جۇرتىن بىرىگۋگە ۇندەدى. ءوز سوزىندە: «ءبىز بۇكىل تۇركى حالقىنىڭ اتا جۇرتىندا تۇرىپ جاتىرمىز. 1861 جىلى قازاقتىڭ سوڭعى حانى ولتىرىلگەننەن كەيىن ءبىز رەسەي پاتشالىعىنىڭ، ودان كەڭەس وداعىنىڭ بودانى بولدىق. 150 جىلدىڭ ىشىندە قازاق دەگەن حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق سالت ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ءداستۇرىن ۇمىتۋعا از قالدى. جاراتقاننىڭ قولداۋىمەن 1991 جىلى ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالادىق. سىزدەردىڭ بابالارىڭىز اتاجۇرتتان بەرى قاراي جىلجىعان كەزدە تۇركى قاعاناتىنىڭ ىشىنەن تۇرىك دەگەن اتتى وزدەرىمەن الىپ كەتتى. قازىرگە دەيىن تۇركىنىڭ ىشىندە جىگىتتىڭ سۇلتانى، ەڭ جاقسى جىگىت قانداي دەگەندە «قازاق» دەيدى. سول قازاق ءبىزبىز» - دەدى ەلباسى ن.نازارباەۆ.
دەمەك، تۇركى وداعىڭ بىرگۋىنە بايلانىستى، ءبىز كونە تۇركى جازۋىن قايتا جاڭعىرتساق بۇل مىقتى جاڭالىق بولعالى تۇر. تۇركى جازۋىن اينالىمعا ەنگىزۋ - تۇرىك ينتەگراتسياسىن جاڭعىرتىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ سيمۆولىنا اينالار ەدى.
«Abai.kz»
