حح عاسىردىڭ 20–50-ءشى جىلدارىندا ەلىمىزدە ورىن العان ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ تابيعاتىن (سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن) ايقىن تۇسىنۋگە اپاراتىن جولدى – ونىڭ تاريحي العىشارتتارىن قىسقاشا شولا كەتەيىك.

رەسەي يمپەرياسى 18-ءشى عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى ايلا مەن ارباۋ ءادىس­تەرىن شەبەر قولدانا وتىرىپ، قازاق حاندىعىن پروتەكتوراتتىققا الۋعا كوندىردى دە، سول عاسىر­دىڭ اياعىنا قاراي الدامشى پروتەكتور بولۋدان اسىپ، قازاق جەرىن ءوز قۇرامىنا كۇشپەن قوسىپ الۋعا كىرىستى. 19-شى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قارۋلى قوسىندارى ورتا ازياداعى قازاقتار مەكەندەيتىن اۋليەاتا، مەركە، تۇركىستان، تاشكەنت، اقمەشىت، ت.ب. قالالار مەن وڭىرلەردى جاۋلادى. وڭتۇستىك ولكەدەگى قازاق جەر-سۋى مەن حالقىن قۇرامىنا قوسىپ الىپ، قازاقتىڭ حاندىق قۇرىلىمىن، ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسىن، مەملەكەتتىلىگىنىڭ نىشاندارىن تولىعىمەن جويدى. وتارلاۋشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ ءبارىن قان-جوسا ەتىپ تۇنشىقتىردى.

1867 جىلى جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارىن باسقارۋ جونىندەگى ەرەجە، 1868 جىلى ورىنبوردىڭ دالالىق وبلىستارىنداعى جانە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنداعى ايماقتاردى باسقارۋ جونىندەگى ەرەجەلەر بەكىتىلدى.  1886 جىلى «تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى ەرەجە»،  1891 جىلى «دالا ەرەجەسى» قابىلداندى.  تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى ومبى بولدى.  قازاق جەر-سۋىن يمپەريانىڭ اكىمشىلىك بولىنىستەرىنە سايكەستەندىرىپ، جەكەلەگەن گۋبەرنيالار مەن وبلىستارعا بولشەكتەپ قوسىپ الۋ وسىلاي اياقتالدى.

مىلتىق كەزەنگەن ورىس سولداتىنىڭ ارتىندا ۇدايى سوقا سۇيرەتكەن ورىس مۇجىعى ىلەسىپ ءجۇردى (م. شوقاي). شارۋالاردى كرەپوستنويلىق قۇلدىقتان بوساتقان 1861 جىلعى رەفورمادان كەيىن پاتشالىقتىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنداعى جەر تاپشىلىعى سالدارىنان ورىستەگەن اگرارلىق شيەلەنىستەردى شەشۋ ماقساتىمەن ۇكىمەت شارۋالاردى جاڭا جەرلەرگە، سولاردىڭ ىشىندە  قازاق جەرىنە قونىس اۋدارتۋ ساياساتىن كەڭ قولداندى. پاتشا بيلىگى قازاق جەر-سۋىن مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاعان، ەندى  سونىڭ نەگىزىندە پەرەسەلەندەر كوشىن تولاسسىز ۇلعايتىپ، ونى ورىس جەرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋدى ماقسات ەتكەن-ءتىن.

رەسەي يمپەرياسى وتارلاۋدىڭ ەڭ قاتىگەز دە ارسىز، رەپرەسسيالارمەن استاسىپ جاتقان مەيلىنشە زىميان تۇرىمەن شۇعىلداندى. قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرلەرى ۇكىمەت تاراپىنان قيلى ماتەريالدىق كومەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىلگەن قونىس اۋدارۋشىلار ءۇشىن وزبىرلىقپەن تارتىپ الىنىپ جاتتى. بۇل شارالارعا قارسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تولقۋلارىنا، كوتەرىلۋىنە جول بەرمەۋ ويلاستىرىلدى.

ماسەلەن،  دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى (1901–1906 جج.) گەنەرال-لەيتەنانت ن.ن. سۋحوتين «كوشپەندى حالىق تاراپىنان قارسىلىق-جاۋلىق ارەكەت بوي كورسەتۋى ىقتيمالدىعىنا وراي شارۋالاردى وق-ءدارىلى قارۋمەن جابدىقتاۋ» («سنابديت كرەستيان وگنەسترەلنىم ورۋجيەم نا سلۋچاي ۆوزموجنوستي ۆوزنيكنوۆەنيا ۆراجدەبنىح دەيستۆي سو ستورونى كوچەۆوگو ناسەلەنيا)» جايىندا نۇسقاۋ بەرگەن. ۇكىمەت كولونيستەردىڭ كوشپەندىلەردەن بەلسەندى تۇردە قورعانا الۋ قابىلەتىن جەر-جەردە وسىلاي سۇيەمەلدەدى.

يمپەريا اكىمشىلىگى حالىقتى رۋحاني قىسپاققا ءتۇسىردى، مەشىتتەر سالۋعا تىيىم سالىپ، شىركەۋلەردى كوبەيتۋ جانە جەرگىلىكتى جۇرتتى شوقىندىرۋ ارەكەتتەرىن جاسادى. قازاق حالقى ىشىنەن بيلىككە بەرىلگەن سەنىمدى ورىنداۋشى-قىزمەتشىلەرىن ازىرلەۋ ءۇشىن، بولىستارعا ارنايى كۆوتالار ءبولىپ، بالالاردى ورىس-تۋزەم مەكتەپتەرىندە وقىتۋ­عا  ماجبۇرلەدى. قازاق قىزدارىنا بولاشاق انالار رەتىندە ەرەكشە ءۇمىت ارتىپ، «ءوز وتباستارىنا ورىس مادەنيەتىن ەنگىزۋدى قامتاماسىز ەتەدى» دەگەن ەسەپپەن، ولار ءۇشىن ارنايى وقۋ ورىندارىن اشتى.  سونىمەن قاتار ۇلتتىق اعارتۋدىڭ ونسىز دا ماردىمسىز وشاقتارىن جوق ەتتى: بۇراتانالاردى انا تىلىندە وقىتۋ، ولارعا گرامماتيكا جاساپ بەرۋ – جاڭادان تۇتاس ءبىر ۇلتتى دۇنيەگە كەلتىرۋگە جول بەرۋ سىندى قىلمىس بولماق دەپ سانادى.

دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى كوشپەندىلەردى باسقارۋعا بايلانىستى بەرگەن نۇسقاۋلاردى تومەنگى بۋىن اكىمدەرى مەيلىنشە شىعارماشىلىقپەن دامىتىپ وتىراتىن.

ماسەلەن، سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى قىزمەتىنە 1903 جىلى تاعايىندالعان گەنەرال-مايور ا.س. گالكين وبلىستاعى چينوۆنيكتەرگە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ نۇسقاۋلارىنا قوسىمشا حات جازىپ، يمپەريانىڭ نەگىزگى ماقساتىن ءوز سوزىمەن تۇجىرىمدادى دا، ونى  مۇقيات ورىنداۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتتى: «... ارقاشان جانە بارلىق جەردە ورىس اتى مەن ورىس مۇددەسى جەتەكشى ورىندا تۇرۋعا تيىستىگىن ءاردايىم ەستە تۇتا وتىرىپ، تۋزەمدىكتەرمەن قاتىس-بايلانىستاردا ايرىقشا بەكەم بولۋ كەرەك. وبلىستا بىزدە ءبىرىنشى ورىندا – كازاكتار جانە ولارمەن بىرگە كرەستياندار مەن مەششاندار، ال ەكىنشى ورىندا تۋزەمدىكتەر تۇرۋعا ءتيىس...» – دەپ ۋاعىزدادى.

«ءبىزدىڭ بارشا قىزمەت بابىنداعى جۇمىسىمىزدىڭ باعدارلاماسىنا جالپى مىنا قاراپايىم كوزقاراستى سالعان ءجون: ءبىز ورىس ەلەمەنتى ءالى دە ءالسىز، ەندى-ەندى عانا ەنگىزىلىپ كەلە جاتقان ازيادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جوقپىز، ءبىز ازيالىق كونە عۇرىپتار مەن ادەپتەر ءالى دە ۋاقىتشا ساقتالىپ تۇرعان ورىس وبلىسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز»، – دەگەن تۇسىنىكتى سانالارىنا مىقتاپ ءسىڭىرۋىن سۇرادى. بۇل رەتتە،  وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان «ورىس وبلىسىندا»،  بۇراتانالاردىڭ «تاعدىرىنا تەك قانا ءبىر-اق جول قالماق: نە – جالپىيمپەريالىق، ازاماتتىق ۇلگىدە ءسىڭىسىپ كەتۋ، نە – جويىلۋ». وسىنى ۇقسىن.

سوسىن ءاربىر اكىمشىلىك قىزمەتشىسى الدىنا: «تۋزەمدىكتەر ءبىزدى جاقىن بولاشاقتا، ءتىپتى مۇسىلمان دىنىنە سەنەتىن بولىپ قالسا دا، كادىمگى ورىس شارۋالارى جاسالاتىن ماتەريال رەتىندە عانا قىزىقتىرۋعا ءتيىس»، – دەگەن مىندەت قويدى. «سوندىقتان دا ولاردى ورىس اتىمەن اتالاتىننىڭ بارىنە اسا قاتاڭ قۇرمەتپەن قارايتىن رۋحتا ۇستاۋ كەرەك» دەدى.

«ولاردىڭ بۇعان باعىنباۋدى ويعا الاتىندارى بولا قالسا، – دەپ پىسىقتايدى گۋبەرناتور ودان ءارى: يمپەريانىڭ ءاربىر ادال قىزمەتشىسى ءبىلىپ ءجۇرسىن، – وندايلاردىڭ قايعىلى تاعدىر كەشەرىنە كۇمان جوق: ولار ياكي جەر-سۋسىز قايىرشى بوپ قالىپ، ءولىپ تاۋسىلادى، ياكي روسسيا ولاردان ات-قۇيرىعىن ۇزەدى». مىنە، «ورىس ەلەمەنتى ءالى دە ءالسىز، ەندى-ەندى عانا ەنگىزىلىپ كەلە جاتقان ازيادا» ىستەيتىن پاتشالىق چينوۆنيگى «ازيالىق كونە عۇرىپتار مەن ادەپتەر ءالى دە ۋاقىتشا ساقتالىپ تۇرعان» ايماقتى ورىستاندىرۋ ىسىنە وسىنداي سەنىممەن كىرىسۋگە ءتيىس.

جانە، ەستەرىندە بولسىن، مۇنداي ۇستانىمدى ەشقاشان اشىق جاريا ەتپەۋ ءلازىم، بىراق ىشتەي ارقاشان زەردە تورىندە ۇستاسىن. باستى ماقساتتى ەش ۇمىتپاستان، تەك ءىس-داعدىعا اينالدىرۋ قاجەت تە، ادال دا ءدال ورىنداۋعا اتسالىسۋ كەرەك: «مۇنىڭ ءبارىن ءاردايىم ميىڭدا ۇستاۋعا ءتيىسسىڭ، بىراق بۇل تاقىرىپقا ارتىق-اۋىس اڭگىمە قوزعاي بەرمەگەن ءجون...»

مۇنداي كوزقاراس پەن ۇستانىم تۇجىرىمدالعان وتارشىلداردىڭ قۇجاتتارى دا، ناقتى اتقارعان ىستەرى دە بۇگىندە كوپكە ءمالىم.

بۇل، ارينە، يمپەريادا كوپتەن جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان بارشا وزگە تەكتى حالىقتاردى جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساتىن ەميسسارلار تاراپىنان پىسىقتاپ،  جالعاستىرۋدىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن. 1764 جىلى ءىى ەكاتەرينا گەنەرال-پروكۋرور كنياز ۆيازەمسكيگە جولداعان قۇپيا كەڭەسناماسىندا بىلاي دەگەن ەدى: «كىشى روسسيا، ليفليانديا جانە فينليانديا... بۇل پروۆينتسيالاردى، سونداي-اق، سمولەنسك پروۆينتسياسىن اسا جەڭىل تاسىلدەرمەن مىنانداي دارەجەگە جەتكىزۋ كەرەك – ولار ورىستاناتىن بولسىن جانە ورمانعا قاراپ ۇلىعان قاسقىرداي بولعاندى قويسىن. بۇعان قول جەتكىزۋ وتە وڭاي، بۇل ءۇشىن سول پروۆينتسيالاردا بيلىككە پاراساتتى ادامدار سايلانسا بولعانى; مالوروسسيادا گەتمان بولمايتىن كەزدە، ورنىنا قانداي لاۋازىمدى ادام قويىلسا دا، گەتمان اتىنىڭ ءوزى دە جويىلىپ كەتۋىنە قول جەتكىزۋگە تىرىسۋ ءلازىم».

سامودەرجاۆيەنىڭ الىپ يمپەريانى جاپپاي ورىستاندىرۋ پيعىلى كۇللى قاناۋشىلىق، ەزۋشىلىك ىستەرىمەن قوسىلىپ، حالىق نارازىلىعىن تۋعىزا بەردى جانە ول ۋاقىت وتكەن سايىن تەك ۇدەي تۇسكەن ەدى. 20-شى عاسىر باسىنان يمپەريادا جالپى رەۆوليۋتسيالىق جانە مۇسىلمان قوزعالىستارى پايدا بولعان-دى.

وتارشىل ۇكىمەتتىڭ قىسپاقتارىنا وراي تۋىپ وتىرعان ماقسات-مىندەتتەردى تالقىلاۋ ءۇشىن كوكشەتاۋ قالاسىنداعى ءدىن قىزمەتشىلەرى 1902–1903 جىلدارى قازاق وقىعاندارىمەن جينالىس وتكىزبەككە نيەتتەندى، ارقايسىسىنا جەكە-جەكە حات جولداپ، باس قوسۋعا شاقىردى. ۇكىمەتتىڭ قۇپيا پوليتسياسى، ارينە، ولاردىڭ ارەكەتتەرىن تەز اشكەرەلەپ، رەپرەسسيالىق شارالار قولداندى. ەل-جۇرتتى تىكسىنتكەن سول وقيعادان قازاقتىڭ يمپەرياداعى جالپىمۇسىلمان ۇمتىلىسىمەن ۇندەسكەن، وركەنيەتكە ساي، بۇگىندەرى الاش اتىمەن اتالاتىن  ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى دا باستاۋ الدى.

1917 جىلعى اقپاندا سامودەرجاۆيە قۇلادى، جەلتوقساندا وتكەن ءىى جالپىقازاق سەزىندە الاش (قازاق) اۆتونومياسى ۇيىمداستىرىلىپ، ونىڭ ورتالىق ۇكىمەتى («الاش-وردا» حالىق كەڭەسى) سايلاندى. رەسەي يمپەرياسى 19-شى عاسىردا مۇلدەم جويعان قازاق مەملەكەتتىلىگى وسىلاي، 20-شى عاسىردا،  1917 جىلعى 12 (25) جەلتوقساندا قايتا جاڭعىردى. الداعى ۋاقىتتاردا ەلدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن باۋىرىنا تارتا وتىرىپ، ءبىرتۇتاس قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن جاساپ شىعۋ مىندەتىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك-تۇعىن. «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىندەگى 25 پورتفەلدىڭ 10-ىن ورىس جانە باسقا ۇلتتار وكىلدەرىنە بەرۋدى، ياعني الاش ۇكىمەتى قۇرامىندا قازاق حالقىنان 15 مينيستر جانە ورىس پەن باسقا ۇلتتار وكىلدەرىنەن 10 مينيستر بولاتىنىن سەزد ارنايى اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

الايدا رەسەي رەسپۋبليكاسىندا اسكەري توڭكەرىس جاساپ، بيلىكتى قولىنا العان بولشەۆيكتەر بۇرىنعى يمپەريا اۋماعىنداعى حالىقتارعا ازاتتىق اكەلەمىز دەگەن ۇراندى جالاۋلاتىپ، بۇرىنعى يمپەريانىڭ سىنىقتارىن قىزىلاسكەر كۇشىمەن (ولاردا ۇيىسقان ۇلتتىق بىرلىكتەردى جويا وتىرىپ) قايتا جيناستىرۋدى قولعا العان-تىن. بولشەۆيزم «ەزىلگەن تاپ» تۋىن كوتەرىپ، قۇلاعان پاتشالىق يمپەريانىڭ ورنىنا، ءىس جۇزىندە، جاڭاشا تۇرپاتتى سوۆەتتىك يمپەريا قۇرۋمەن شۇعىلدانعان ەدى.

قوقاندا شاڭىراق كوتەرگەن تۇركىستان اۆتونومياسى مەن ونىڭ ۇكىمەتى بولشەۆيكتەر تاراپىنان 1918 جىلعى اقپان ايىندا قۇلاتىلدى، قالا قاۋساتىلىپ، حالقى قىرعىنعا ۇشىراتىلدى. «الاش-وردا» ۇكىمەتىن قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت 1920 جىلعى 5 ناۋرىزداعى قاۋلىسىمەن  ءبىرجولا جويدى. باسشىلارىن ماسكەۋگە جىبەرىپ، ولاردى قازاق ەلىنە سوۆەت وكىمەتى ابدەن ورنىعىپ بولعانشا قايتارماۋ جايىندا شەشىم شىعاردى.

قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان پرولەتاريات ديكتاتۋراسى اتىمەن بولشەۆيكتەر دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە سوۆەت وكىمەتىن وسىلاي كۇشپەن تاڭدى. نەبىر ءتاتتى ۇراندارىنا قاراماستان، ولار پاتشالىق رەجيم كەزىندەگى وتارعا دەگەن استام كوزقاراستان ارىلماعان ەدى.

قۇرامىندا قازاق ەلى دە بولعان رەسەيلىك جانە سوۆەتتىك يمپەريالاردىڭ تۇپكى ماقساتتارى ۇقساس بولاتىن: پاتشالىق تا، سوۆەت وكىمەتى دە نەگىزگى حالىق ۇساق ۇلىستاردى وزىنە قۇيىلىستىرىپ، ءسىڭىرىپ الۋعا ءتيىس دەپ ءبىلدى. مۇنى قوس يمپەريا دا مەملەكەتتى كۇشەيتۋدىڭ بىردەن-ءبىر شارتىنداي كوردى.

پاتشا زامانىنداعى ساياساتكەرلەر مەن يدەولوگتاردىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، قاراڭعى قازاق ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەتنيكالىق ءبىتىمى ساقتالسا دا، بارا-بارا ءتىلى، ءدىلى، ءومىر سالتى تۇرعىسىنان كادىمگى ورىس مۇجىعىنا اينالۋى ءتيىس ەدى. وسىعان ۇقساس جوسپار جاڭا يمپەريادا دا بولدى. قازاقتىڭ ايگىلى قىرعىنداردان (ۇلتتىق اپاتتان) امان قالعان بولىگىن جارقىن بولاشاققا باستاعان سوۆەتتىك بيلىك تە وسىنى – دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا ساي اسسيميلياتسيالانعان، ورىس ۇلتىنا سىڭگەن، كوممۋنيستىك رۋحتاعى جاڭا ادام تاربيەلەۋدى كوزدەگەن بولاتىن.

دۇرىسىندا، ءتساريزمدى «حالىقتار تۇرمەسى» رەتىندە اشكەرەلەگەن بولشەۆيكتەر اۋەلدە ەزىلگەن جۇرتتارعا ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ مۇمكىندىگىنەن باستاپ، يمپەريا قۇرامىنان شىعىپ كەتۋگە دەيىن بەرىلەتىن قۇقتاردى قامتاماسىز ەتەتىنى جايىندا ۇران كوتەرگەن بولاتىن.

1917 جىلعى 2 قاراشادا «رەسەي رەسپۋبليكاسى اتىمەن ۇلت ماسەلەلەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى يوسيف دجۋگاشۆيلي-ستالين، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ. ۋليانوۆ (لەنين)» قول قويعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى قۇجاتتارىنىڭ ءبىرى «شارۋالار مەن جۇمىسشىلار قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىندا»  پاتشا ۇكىمەتىنىڭ  ۇلت ساياساتى ەل ىشىندە «حالىقتاردىڭ قۇلدىعىن» تۋعىزعان «ۇلتتىق ەزگى ساياساتى» رەتىندە ايىپتالعان ەدى.

ءسويتىپ جاڭا رەۆوليۋتسيالىق وكىمەت رەسەيدىڭ تەڭ قۇقىقتى حالىقتارىنىڭ ەرىكتى وداعىن قۇرۋدى ۇسىنعان-دى. بۇل ءۇشىن ولاردىڭ تەڭدىگى مەن ەگەمەندىگى، ءبولىنىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋىنا دەيىن ەركىن تۇردە ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە قاقىلىعى، سونداي-اق بارلىق ۇلتتىق جانە ۇلتتىق-ءدىني ارتىقشىلىقتەر مەن شەكتەۋلەردىڭ جويىلاتىنى، از ۇلتتار مەن ەتنوگرافيالىق توپتاردىڭ ەركىن دامىتىلاتىنى كورسەتىلدى. بولشەۆيكتەر بيلىگى ۇستانباق ۇلت ساياساتىنىڭ وسىنداي ءتورت نەگىزگى ءپرينتسيپى دەكلاراتسيادا ناقتى تۇجىرىمدالىپ جاريا ەتىلگەن بولاتىن.

وسىناۋ رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىنا يەك ارتقان «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ 1918 جىلعى ناۋرىزدا ماسكەۋگە ورالدان الاشتىق ارنايى دەلەگاتسيانى باستاپ باردى. دەلەگاتسيا سوۆەت وكىمەتى كوسەمدەرىمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. ءىى جالپىقازاق سەزى حاتتاماسىن تاپسىردى. كىشى حالكومكەڭەستە الاش-وردا مەكەمەلەرىن سوۆەتتىك رەلسكە اۋدارۋ جوباسىن جاسادى. ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى كوميسساردىڭ ورتالىق الاش ۇكىمەتىمەن توتە جەلى ارقىلى سويلەسۋىنە مۇرىندىق بولدى (توتە جەلى سۇحباتىنىڭ مازمۇنى جايىندا سەمەيدەگى قازاق ءباسپاسوزى – «سارىارقا» گازەتى، «اباي» جۋرنالى – جازىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ الاش اۆتونومياسىن مويىنداعانىن 1918 جىلعى ساۋىردە شاتتانا حابارلاعان).

حالكومكەڭەستەگى كەلىسسوز ناتيجەسىندە ۇلت كوميسسارياتى ىشىنەن قازاق ءبولىمى اشىلاتىن بولدى، ورال وبلىستىق زەمستۆوسىنا (توراعاسى –  ارنايى دەلەگاتسيانىڭ جاھانشاھ سەكىلدى باسشىسىنىڭ ءبىرى،  «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى حالەل دوسمۇحامەدوۆ) ءوز قىزمەتىن جالعاستىرا بەرۋگە پۇرسات ەتىلدى، الاشتىق مەكەمەلەردى سوۆەتتىك جۇيەگە ساي راسىمدەۋ ءۇشىن ءىرى كولەمدە قولما-قول قارجى بوساتىلدى.

قايتار جولدا، ساراتوۆ جۇمىسشى، سولدات ءجا­نە شارۋا دەپۋتاتتارى سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنەن الاش قۇرىلىمىن سوۆەتتىك نەگىزدە ورال وبلىسىندا قايتا قۇرۋعا جاردەمدەسەتىن نۇسقاۋشى جىبەرۋ جانە اقتار قولاستىنداعى قازاق ەلدى مەكەندەرىنە دەلەگاتسيانىڭ ارنايى ۇندەۋىن اەروپلانمەن جەتكىزۋ كەلىسىلدى. سوۆدەپ اتكومى  ءوزىنىڭ وتىرىستارىندا دەلەگاتسيانىڭ بارلىق ءمۇ­شەلەرىن تىڭدادى. تەك دەلەگاتسيا جە­تەكشىسى جاھانشا دوسمۇحامە­دوۆ­تىڭ وزىنە ءۇش مارتە ءسوز الۋعا تۋرا كەلدى. ودان اتكوم مۇشەلەرى ءوز­دەرى وڭاشا پىكىرلەستى. اقىرى جانشا دوس­مۇحامەدوۆتى سوڭعى ماجىلىسىنە جە­كە شاقىردى.

الاشتىق دەلەگاتسيانىڭ ساراتوۆتا قا­لاي بولشەۆيكتىك تەزگە سالىن­عا­نىن سوۆەتتىك زەرتتەۋشى باقىتجان قا­راتاەۆ ءوزىنىڭ الاش-وردا جايىن­داعى ەڭبەگىندە (قر وما، 1227-ق.، 1-ءتىزىم، 2-ءىس، 1-بايلام) تو­لىق جازعان ەكەن. (قارت قايراتكەر حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ازات­تىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان­مەن، كەيىن الدىمەن سوتسيال-دە­موك­راتتار، ودان بولشەۆيزم جا­عىنا ءبىرجولا ويىسقان بولاتىن. قا­زان توڭكەرىسىنەن كەيىن سوۆەت پلات­فورماسىندا ءبىراز جىل بەل­سەندى جۇمىس اتقارعان دا، 1926 جى­لى كوممۋنيستىك پارتيادان شى­عىپ، قالعان ءومىرىن ۇلت-ازاتتىق كو­تەرىلىستەر مەن رەۆوليۋتسيالىق قوز­عالىس تاريحىن زەرتتەۋگە ارنا­عان ەدى).

ونىڭ «الاش-وردانى» وتە ۇناتپاعانى بەلگىلى، سوندىقتان، ءتيى­سىنشە، زەرت­تەۋى ۇلتتىق قۇرىلىم مەن ونىڭ قاي­راتكەرلەرىن بارىنشا قارالاۋ تۇرعىسىنان جازىلدى. ول زەرت­تەۋىن ا.ك. بوچاگوۆتىڭ تاريحي وچەركى (الاش-وردا. كرات­كي يستوريچەسكي وچەرك و ناتسيو­نا­لنو-بۋرجۋازنوم دۆيجەني ۆ كا­زاحستانە پەريودا 1917–1919 گگ. كزىل-وردا، 1927) مەن ن.ي. مار­تى­نەنكو قۇراستىرعان الاشور­دالىق قۇجاتتار جيناعى (الاش-وردا. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. كزىل-وردا، 1929) شىققاننان كەيىن جازدى. سوندىقتان زەرتتەۋشى اتالعان كىتاپتاردا جوق ءما­لىمەتتەردى كەلتىرگەن. قا­راتاەۆتىڭ بۇل ەڭبەگىندە الاش-وردا قاتتى سى­نا­لىپ، ونىڭ قايراتكەرلەرىنە اياۋ­سىز قارا كۇيە جاعىلعانمەن، قا­زىرگى زەرتتەۋشى ءۇشىن ماڭىزدى دە­رەكتەر ساقتالعان.

بولشەۆيك-زەرتتەۋشى باقىتجان قا­راتاەۆتىڭ بەلگىلى-ءبىر تەندەنتسياعا قۇرىلعان سول زەرتتەۋىنەن  ماسكەۋگە 1918 جىل­عى ناۋرىزدىڭ ورتاسىندا بار­عان «الاش-وردا» دەلەگاتسياسىنىڭ سوۆەت ۇكى­مەتى باسشىلارىمەن جۇرگىزگەن ءبىرىنشى كە­لىسسوزى قانداي جەڭىسكە جەتكەنىن كو­رەمىز. لەنينمەن، ستا­لين­مەن كەزدەسۋلەرىندە الاش-وردانىڭ سوۆەتتىك دەكلاراتسياعا سايكەس قۇرىلعانىن ۇتىمدى دايەكتەدى.  كىشى سوۆنار­كومدا الاش-وردا مەكەمەلەرىن سوۆەتتىك رەلسكە تۇسىرۋگە قاجەت ءتيىستى قۇجاتتاردى سەنىمدى ءتۇر­دە دايىنداپ، العا قويعان ماسەلەگە وراي ۇلكەن سوۆنار­كوم­نىڭ شەشىمىن شىعارتتى. سول ورايدا ەلدە اتقارىلۋعا ءتيىس ساياسي جۇمىسقا قاجەت (سوۆەت ۇكىمەتى بولگەن) كوماقتى قارجىنى وزدە­رىمەن الىپ كەلە جاتقاندا دەلە­گاتسيا جولىن سارا­توۆ سوۆدەپشىلەرى بوگەيدى...

دەلە­گاتسيا مۇشەلەرى وزدەرىن ساراتوۆتا وتە لايىقتى دارەجەدە ۇستادى. كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىن ءدا­لەلدى تۇردە قورعادى، ورتالىقپەن جاساعان كە­لىسىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا سارا­توۆ سوۆدەپشىلەرىنىڭ جاردەمى قا­جەت­تىگىن دايەكتەدى.

ساراتوۆ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورال دەلەگاتسياسى ماسەلەسىن قاراعان سوڭعى ماجىلىسىنە جانشا عانا قا­تىستىرىلعان-دى. ول تاعى دا ور­تالىققا ساپاردىڭ ماقساتى مەن قول جەتكىزگەن ناتيجەسىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ورال سوۆدەپىن اق كازاكتار ۇكىمەتىنىڭ (ۆويسكوۆوە پراۆيتەلستۆو) قۇلا­تقانى دەلەگاتسياعا ماسكەۋدە عانا ءمالىم بولعانىن ەسكە الدى. ساراتوۆ سوۆدەپىمەن ءبىر­لەسىپ اتقارماق جۇمىس نوبايىن ايان ەتتى. دەلەگاتسيانىڭ ورال ءوڭىرىنىڭ اقتار قولاستىنداعى تۇرعىندارىنا ارناعان ۇندەۋىن ۇشاقپەن جايىق سىرتىنا جەتكىزىپ تارا­تۋعا سوۆدەپتەن كومەك سۇرايتىنىن ايتتى.

1918 جىلعى 17 ساۋىردە ساراتوۆ اتكومى ماجىلىسىندە ماقۇلدانعان، ارتىنشا سوۆدەپ باسپاحاناسىندا كوبەيتىپ باسىلىپ، زاۋرالە ەلدى مەكەندەرىنە اەروپلانمەن جەتكىزىلگەن جانشا-جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆتىڭ سول ۇندەۋىندە: «جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حا­لىق كەڭەسى رەسەي فەدەراتيۆتىك رەس­پۋبليكاسىنىڭ سوۆەتتىك بيلىگىن مويىندادى دا، حالىق كوميسسار­لارى كەڭەسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى»، – دەگەن جاڭالىق جاريا ەتىلدى.

سوسىن كەلىسسوز بارىسىندا ورناتىلعان قارىم-قاتىناستا قول جەتكىزىلگەن ناتيجەلەر رەتىندە: «حالىق كوميسسارلارى كەڭە­سىنىڭ جانىنان جاقىن كۇندەردە قازاق ىستەرى جونىندە كوميسساريات قۇ­رىلادى دا، ەڭ قىسقا مەرزىم ءىشىن­دە قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونو­ميا­سى جايىندا دەكرەت جاريالانادى»، – دەپ حابارلاندى. وعان دەيىن: «ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە ءوت­كەن حالكومكەڭەس ءماجىلىسىنىڭ № 335 قاۋلىسىنا سايكەس، زاۋرا­لە­نىڭ زەمستۆو مە­كە­مەلەرى وزدەرىنىڭ ادەتتەگى ءمىن­دەت­تە­رىن بۇرىنعىسىنشا اتقارا بەرۋ­گە ءتيىس» ەكەنى ايتىلدى.

كەلىسسوزدىڭ وسىنداي ماڭىزدى تۇيىندەرىن حابارلاي كەلە، دەلەگاتسيا «ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتى بولىگىندەگى قازاق­تىڭ بارلىق زەمستۆولىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارى مەن لاۋا­زىم­دى تۇلعالارىن، بارشا قازاقتاردى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان قوزعالىستاردىڭ ەشقايسىسىنا دا قاتىسپاۋعا، سونداي قارسىلىق قوز­عالىستارعا ارالاسى بار ادامدارعا ەشقانداي كومەك كورسەتپەۋگە» شا­قىردى.

«ەستەرىڭىزدە بولسىن، قانداس قا­زاق باۋىرلار، – دەگەن قاراتپا سوزدەرمەن، ۇندەۋدە مىنا جايتكە ەرەكشە نازار اۋدارىلدى، – سىزدەردىڭ ۇلتتىق تاع­دىردى ءوز قولدارىڭىزعا الۋ، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا يە بولۋ جونىندەگى تابيعي تىلەكتەرىڭىز­گە تۇڭعىش رەت ەڭبەكشىلەردىڭ سو­ۆەت وكىمەتى رەسمي تۇردە قۇلاق استى! – وسىلاي دەپ جار سالا كەلە،  ۇندەۋدە ودان ءارى: – سوۆەت وكىمەتى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن جانە ءوزىن-ءوزى بي­لەۋ قۇقىعىن مويىنداپ وتىر. ورىس پرولەتارياتىنىڭ وسىناۋ سايا­سي تەكتىلىك-مارتتىگىن باعالاي ءبى­لىڭىزدەر!» – دەلىنىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىلىك بولاشاعى سوۆەت وكىمەتىمەن بايلانىستىرا باعالاندى.

ۇندەۋگە دەلەگاتسيا اتىنان قول قويعان «جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حا­لىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دوس-مۇ­حامەدوۆ» قازاق حالقىنا وسىنداي جۇرەكجاردى سوزدەر ارناعان ەدى.

بۇل، شىنتۋايتىندا، سوۆەتتىك پلاتفورمانى ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، الاش-وردا مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن سوۆەتتىك جۇيە ىشىندە ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر ىقتيمال جولى بولاتىن. وسىلاي الاش-وردانى سوۆەت جۇيەسىنە كىرىكتىرۋ ارقىلى ۇلتتىق تۇتاستىقتى بۇزباي، جاڭعىرعان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى باياندى ەتۋ، بولاشاق سوۆەتتىك ساياسي-ەكونوميكالىق سولاقاي رەفورمالاردىڭ الدىن الۋ، قازاقتى دۇركىن-دۇركىن قىزىل قىرعىنعا دۋشار ەتكەن «اشتىق ساياساتىنا» جول بەرمەۋ قامتاماسىز ەتىلەرى انىق-تىن.

ۇندەۋدى اقتار قولاستىنداعى قازاقتار دا، كازاچەستۆونىڭ ورال قالاسىنداعى اسكەري ۇكىمەتى دە وقىدى. ارينە، ورالداعى سوۆەت وكىمەتىن تاراتىپ، سوۆدەپتى تۇتقىنداپ ۇلگەرگەن اسكەري ۇكىمەت الاشتىق دەلەگاتسيانى ورالعا جەتكەن بەتتە قاماۋعا الۋعا ءازىر تۇرعان. بىراق ولاي ەتپەدى، ويتكەنى سوۆەت بيلىگىنىڭ الاش-وردادان تەرىس اينالعانى جايىنداعى حابار الاش-وردا دەلەگاتسياسى ەلىنە كەلگەنگە دەيىن-اق شارتاراپقا جەتىپ ۇلگەرگەن ەدى...

سوۆەت ۇكىمەتى باسشىلارى الاش-وردا دەلەگاتسياسىنا بەرگەن ۋادەلەرىنەن اينىپ، ءباسپاسوز ارقىلى حالىققا جانە جەر-جەردەگى وكىلدەرىنە «ەڭبەكشى حالىق، موينىڭنان ءوز بۋرجۋيلارىڭدى، دوسمۇحامەدوۆتەرىڭدى سىپىرىپ تاستا» دەپ جەدەلحاتپەن ۇراندار جولدادى، وتەمىنە: «تەڭدىكتى سوۆەت وكىمەتى بەرەدى» دەدى. «قازىر سوۆەتتىك قازاق اۆتونومياسىن جاساۋ جوباسى جاسالىپ جاتىر، ۇلتتار كوميسسارياتى ىشىنەن قازاق ءبولىمى ۇيىمداستىرىلادى» دەپ حابارلادى.

بۇل ۋاقىتتا تاشكەنتتە 1918 جىلعى ءساۋىردىڭ ورتاسىندا اشىلماق تۇركىستان سوۆەتتەر سەزىنە لەنيننىڭ قۇتتىقتاۋ حاتى جىبەرىلگەن ەدى. سەزدە تۇركىستاننىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسى جاريالانىپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلۋعا ءتيىس-ءتىن.

وسى ەكى جولداۋدىڭ اراسىندا تاعدىرلى ساباقتاستىق، تامىرلاستىق بار ەدى. 1917 جىلعى 10 جەلتوقساندا قوقاندا شاڭىراق كوتەرگەن «بۋرجۋازيالىق» تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇلاتۋ ءۇشىن ورتالىقتان ەشەلونداپ قارۋلى كۇش تاسىمالدانعان. ءسويتىپ ارنايى الدىرىلعان اسكەرمەن بىرگە تۇركىستان ولكەسىندەگى دەر كەزىندە قارۋلاندىرىلعان ارميان-داشناكتاردى قوسا جۇمىلدىرىپ،  بولشەۆيكتەر 1918 جىلعى اقپاندا قوقان قالاسىن تاس-تالقان قاۋساتقان، حالقىن كەمپىر-شال، بالا-شاعاسىنا شەيىن ءۇش كۇن بويى قىرعىنعا ۇشىراتقان. ۇلتتىق اۆتونومياعا، جالپى تۇرك حالقىنا قارسى بولشەۆيكتەر تاراپىنان جاسالعان سول قانىشەرلىك جانە شىن بوستاندىققا جەتۋ شارتى جايىندا سول كۇندەرى قايرەتدين بولعانباەۆ «تۇلا بويلارى قان ساسيدى» («بىرلىك تۋى» گازەتى، 1918 ج.، 15 ناۋرىز)   دەپ جازدى.

سونداعى اسقان جاۋىزدىقپەن جاسالعان قاندى قىلمىستى جۋىپ-شايۋ ءۇشىن، ورتالىق ۇكىمەت ولكەنىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن ازىرلەۋگە شۇعىل كىرىسۋدى قوش كورىپ، ارنايى تاپسىرمامەن كليۆلەەۆ، يبراگيموۆ سىندى مۇسىلمان وكىلدەرىن تاشكەنتكە جۇمساعان دا، ولكەدە تاكتيكالىق تاسىلمەن اۆتونوميا جاريالاۋعا ءتيىس سوۆەتتەر سەزىنە دايىندىقتى قىزۋ جۇرگىزە باستاعان.

وسى كەزدە سەمەيدەن الاش-وردانىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تۇجىرىمداعان تالاپتارى ماسكەۋگە جەتىپ، ولاردىڭ تىم دەربەستىكتى كۇيتتەۋى، دالىرەك ايتقاندا، جەرگىلىكتى وبلسوۆدەپتى كوزگە ىلمەي، ورتالىق بيلىكتىڭ قازاق اۆتونومياسىن جاريالاۋىن سۇراۋى  سوۆەتتىك ۇكىمەتكە ۇنامادى. بۇل سونىڭ الدىندا عانا دوسمۇحامەدوۆ دەلەگاتسياسىمەن جاسالعان كەلىسسوزدەگى ۋاعدالارىنان بولشەۆيك-باسشىلاردىڭ  تايقىپ كەتۋىنە قوسىمشا ءبىر سەبەپ بولعان-دى: ولكەلەردە اۆتونوميا سوۆەت وكىمەتى ۇسىنعان ۇلگىدە عانا، تۇركىستان ولكەسىندەگىدەي تۇردە جاسالۋعا ءتيىس...

قازاق حالقىنىڭ جارتى بولىگى ورتا ازيا اۋماعىندا:  نەگىزگى بولىگى قوقان حاندىعىندا (پاتشا زامانىندا – تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ، سوۆەتتىك داۋىردە – تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرداريا، جەتىسۋ وبلىستارىندا، سونداي-اق بىرقاتارى بۇرىنعى بۇحارا  امىرلىگى جانە حيۋا حاندىعىندا (اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن بولشەۆيزم ىقپالىمەن جاسالعان بۇحارا جانە حورەزم حالىق رەسپۋبليكالارىندا) تۇراتىن. مونارحيا قۇلاعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي تاشكەنتتە قوس وكىمەت ورناعان-دى: بيلىكتە ءبىر جاعىنان – ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتى (ونىڭ قاراماعىندا ۇكىمەت اسكەرى بار-تىن), ەكىنشى جاعىنان – جۇمىسشىلار مەن سولداتتاردىڭ تاشكەنت سوۆەتى تۇردى (ونى قالا جۇمىسشىلارى مەن گارنيزونىنىڭ سولداتتارى قولدايتىن).  ۇزاماي  تاشسوۆەت سايلاعان اتكوم مەن رەۆكوم ولكەدەگى ناقتى بيلىكتى قولعا الدى.

پەتروگرادتان مۇستافا شوقايمەن بىرگە تاشكەنتكە بارىپ قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن زاكي ۆاليدوۆ سول شاقتا-اق سوۆدەپ مۇشەلەرىنىڭ ولكەگە كەلىپ جاتقان جارتىمسىز ازىقتان جەرگىلىكتى حالىققا مۇلدەم ەشتەڭە بەرمەۋدى ماقسات ەتكەنىن كەيىن تۇركيادا جازعان  «حاتيرالارىندا» ايتقان-تىن. (بيلىك ءبىرجولا قولعا تيگەننەن كەيىن ولار قازاقتاردىڭ جىلقىسىن، بارشا مالىن ارميا قاجەتىنە تارتىپ الا وتىرىپ، ازىق-تۇلىكتى «ماركسيزم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق» كوشپەندىلەرگە ەمەس، «الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاسايتىن قىزىلاسكەرلەرگە» عانا ءبولۋدى دۇرىس كورگەن).

بولشەۆيكتەر ولكەنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىمەن ەشقانداي دا ساناسپايتىنىن 1917 جىلعى قاراشانىڭ ورتاسىندا، ءىىى سوۆەتتەر سەزىندە تۇركىستاننىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن سايلاعان كەزدە اشىق تانىتتى. ولكەدەگى از عانا (بەس پايىز) كەلىمسەكتەردىڭ جەرگىلىكتى (توقسان بەس پايىز) حالىق وكىلدەرىنەن ۇكىمەت قۇرامىنا ەشكىمدى قوسپاۋىن ادىلەتسىزدىك دەپ ساناپ، ولكە ۇكىمەتىنىڭ حالىق قۇرامىنا ساي پروپورتسيونال نەگىزدە جاساقتالۋى تيىستىگىن سەزدە مۇسىلمان ۇيىمدارى اتىنان مالىمدەگەن سەرالى ءلاپيننىڭ ءسوزىن كوزگە ىلمەدى.

قوقاندا وتكەن ءتورتىنشى توتەنشە مۇسىلمان سەزى بولاشاق رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا بولۋعا ءتيىس تۇركىستان اۆتونومياسىن (مۇحتورياتىن) قاراشانىڭ سوڭىنا قاراي (جاڭا كۇنتىزبەكپەن 10 جەلتوقساندا) جاريا ەتتى. سەزدى اشقان سوزىندە مۇستافا شوقاي بىردەن تولىق مانىندەگى مەملەكەت قۇرۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىنە نازار اۋدارعان-دى. ويتكەنى بۇل تاراپتا تىڭعىلىقتى ىستەر اتقارۋى ىقتيمال،   مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەپ تاجىريبە جيناقتاعان ازاماتتار قاتارى كەمشىن ەدى. ەڭ باستىسى، اۆتونومياعا قورعان بولارلىق ارميا جوق بولاتىن.

ال قازىر «رەسەي قانشاما السىرەپ قالسا دا، كۇش-قۋاتى بىزدەن الدەقايدا ارتىق»، سوندىقتان دا  «ءبىز گەوگرافيانىڭ ءوزى ماجبۇرلەپ تۇرعان» احۋالدى ەسكەرۋىمىز كەرەك، ياعني «رەسەيمەن بەيبىت جانە دوستىق راۋىشتە ءومىر سۇرۋگە ءتيىسپىز»، – دەدى. «مەن سوۆەتتەردىڭ ساياساتىن قابىلداي المايمىن»، – دەپ اعىنان جارىلدى ول. سوسىن بيلىگىن نايزا ۇشىمەن ورناتىپ جۇرگەن ولاردىڭ، ياعني «بولشەۆيكتەردىڭ كۇيرەتكىشتىك كۇش-قۋاتىنا سەنەمىن» دەپ، ءوز پيعىلدارىن ورىنداۋ جولىندا كەشەگى پاتشا ۇكىمەتى سەكىلدى وزبىرلىققا سالاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيتىنىن ايتتى.

مۇستافانىڭ كۇدىگى ۇزاماي-اق راسقا اينالدى. مۇحتوريات قۇرمەتىنە، ەل بولۋدى  قۋانىشتاۋعا 1917 جىلعى 13 (26) جەلتوقساندا تاشكەنتتە جينالعان جەرگىلىكتى تۇركىستاندىقتار (ىشىندە جان-جاقتان سالتاتپەن كەلگەن تۇركىستاندىق قالىڭ قازاق تا بار) قارۋلى بولشەۆيكتەردىڭ وقشاشارمەن تاسادان اتقىلاۋىنا تاپ بولدى. مۇستافا شوقاي بۇل قاسىرەتتى كۇننىڭ ەشقاشان ۇمىتىلمايتىنىن جازدى. الايدا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ جاڭعىرۋىنا جاۋلىقپەن قاراعان سوۆەتتىك بيلىكتىڭ قارۋلى كۇشى اۆتونوميا ۇكىمەتىن قۇلاتىپ قانا قويماي، 1918 جىلعى 15 اقپاننان باستاپ بىرنەشە كۇن بويى جاۋىزدىقپەن قوقان قالاسىن قاۋساتىپ، حالقىن قىناداي قىرۋى ارقىلى ۇمىتىلماس قارالى وقيعالاردى ۇستەمەلەي ءتۇستى.

تۇركىلەر ولكەسىندە ەۋروپالىق بولشەۆيكتەر «سوۆەت وكىمەتىن مىلتىق نايزاسىمەن ورناتىپ» (س. قوجانوۆ),  «الەمدىك رەۆوليۋتسيا مۇددەسى» ءۇشىن رەپرەسسيالارمەن استاسقان «اشتىق ساياساتىن» (م. شوقاي) جۇرگىزدى. تۇركىستان سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىندا اشتىق كوميسسياسىن باسقارعان تۇرار رىسقۇلوۆقا كەلىمسەك «رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ» جەرگىلىكتى حالىق مۇددەسىمەن ساناسپايتىن استامشىلىعىمەن جانكەشتى كۇرەس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى.

1920 جىلدىڭ باسىندا جەتىسۋ اقتاردان تازارتىلىپ، ازامات سوعىسى اياقتالدى. مونارحيا قۇلاپ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورنىققانىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ، پاتشانىڭ 1916 جىلعى ماۋسىم پارمەنى تۇتاتقان كوتەرىلىستى قارۋلى اسكەري كۇشپەن باسۋ سالدارىنان قىتايعا ءوتىپ كەتكەن قىرعىزدار مەن قازاقتار كەرى ورالا باستادى. ەلىنە قايتقان بوسقىنداردى تۋعان جەرىنە قايتا قونىستاندىرۋ ءۇشىن تۇركرەسپۋبليكا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، توراعالىعىنا كوممۋنيست تورەقۇل جانۇزاقوۆتى تاعايىندادى.  ول  تۇركاتكوم ايرىقشا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى جەتىسۋ وبلىسىنا ورالىپ جاتقان بوسقىن قىرعىز-قازاقتاردى جايعاستىرۋ جونىندە ارنايى باعدارلاما مەن جۇمىس جوسپارىن جاساعان ەدى، ونى جەتىسۋ وبلىستىق اسكەري رەۆكوم 1920 جىلعى 2 مامىرداعى شەشىمىمەن بەكىتتى.

بۇل قۇجاتتا ت. جانۇزاقوۆ «جەرگىلىكتى حالىقتىڭ... ...سوۆەت بيلىگىنە كوزقاراسىن قىسقاشا سيپاتتاپ، سوعان سايكەس قازاق-قىرعىزدار اراسىندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن» وبلىستاعى سوۆەت وكىمەتىن باسقاراتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى ءۇشىن ارنايى جاسالعان باعدارلاما ۇسىنادى، بىرقاتار پايدالى ماعلۇمات بەرەدى. سوۆەت وكىمەتى ورناعالى بەرى ورىن الىپ كەلە جاتقان باستى كەمشىلىكتى اتايدى: «بارلىق ءىس-شارالار، شىعارىلىپ جاتقان دەكرەتتەر بۇقاراعا ونىڭ انا تىلىندە جەتپەيدى، – دەيدى ول، – سوندىقتان دا ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ەۆوليۋتسيالانۋىنا،  تيىسىنشە سوۆەتتىك قۇرىلىس پرينتسيپتەرىنە ناقتى ىقپالىن تيگىزبەيدى. بۇل تۇرعىدا اۋىزەكى ياكي باسىلىمدار ارقىلى تۇسىندىرمەلەر جاسالمايدى، جەرگىلىكتى سوۆەت ورگاندارى تاراپىنان ەشقانداي شارا قولدانىلمايدى، ءسويتىپ زاڭدار مەن دەكرەتتەر بۇقارا ءۇشىن بەلگىسىز بولىپ قالا بەرەدى».

ايرىقشا كوميسسيا توراعاسىنىڭ ويىنشا، 16-شى، 17-ءشى جانە 18-ءشى جىلدارعى ...وقيعالار مۇلدەم دايىندىعى جوق قىرعىز-قازاق باسىنا ءتۇستى دە، ...مادەني دەڭگەيى تومەندىكتەن، ...جەتكىلىكسىز ءبىلىم مەن تاجىريبەنى قارسى قويا المادى. قىرعىز-قازاقتى بىلمەيتىن ادامدار كەلتىرىپ جاتقان مىڭ-سان كەدەرگىلەر سالدارىنان ولاردىڭ بارشا رەۆوليۋتسيا قۇبىلىستارىنا بەلسەنە قاتىسۋىنا مۇمكىندىك بەرىلگەن جوق. تاپتىق تاربيە كورمەگەندىكتەن، رەۆوليۋتسيانىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تالاپتارى ىشىنەن دۇرىس باعدار تابا الماي قالدى. وسىلاردىڭ ءبارى بىرلەسە كەلە، حالىقتىڭ احلاقي قۇلدىراۋىنا، ەكونوميكالىق تۇرعىدا كۇيزەلۋىنە سەبەپ بولدى.

بۇلار قازىرگى جاعدايدا جاڭا دا ناقتى، مادەني جانە پروگرەستى تىرشىلىككە بەيىمدەلۋگە دەگەن قۇلشىنىس تۋعىزىپ وتىر دەپ تۇجىرىپ، ولاردىڭ «سوتسياليستىك باستاۋلارعا نەگىزدەلگەن سانالى قوزعالىسىن، ناداندىقتان مادەنيەتكە، ساياسي ماۋجىراۋدان رەۆوليۋتسياشىلدىققا، ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتەن دەربەستىككە بەتتەۋىن رەتكە كەلتىرۋ ماقساتىندا» جۇرگىزىلۋگە ءتيىس شارالاردى اتايدى. قولعا الىنۋى قاجەت ساياسي جۇمىستاردى، پارتيا ۇيىمدارىنىڭ مىندەتتەرىن، ەكونوميكا سالاسىندا اتقارىلۋعا ءتيىس ىستەردى، سوۆەتتىك قۇرىلىستىڭ باياۋ دامۋ سەبەپتەرىن اشىپ، ونى پارتيا سەزى شەشىمدەرىنە ساي وركەندەتۋ جولدارىن تۇجىرىمداپ، ءتىزىپ كورسەتەدى.

باعدارلاما رەسەي (بولشەۆيكتەر) كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاريالى شەشىمدەرىنە ۇندەس جاسالسا دا، ونى ورتالىق بيلىك وكىلى دميتري فۋرمانوۆ ورىنداتپاۋعا كۇش سالادى. وسوبيست (ايرىقشا ءبولىم مۇشەسى) ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە قيلى ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر جاساپ، تورەقۇل جانۇزاقوۆتى تۇتقىندايدى. ەلىنە «دەموكراتيالىق وكىمەت ورنادى» دەگەن حاباردى ەستىسىمەن سەنىممەن ورالعان بوسقىن قىرعىز-قازاقتىڭ ءوز اتامەكەنىنە قونىستاندىرىلۋىن، ولاردىڭ جەرىنە كىرمەلەر «ەگىس ەگىپ قويعاندىقتان»، كەيىنگە قالدىرتادى.

جالپى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن تەك تاكتيكالىق ءتاسىل رەتىندە، شەكتەۋلى اۋقىمدا عانا ەسكەرۋ ورتالىق بيلىكتىڭ باستى ۇستانىمى بولاتىن، سوندىقتان دا تۇركرەسپۋبليكا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قىزمەتىن تاشكەنتكە جىبەرگەن ەميسسارلىق ۇيىمدارى (تۇركبيۋرو، تۇرككوميسسيا، تۇركمايدان اسكەريرەۆكەڭەسى), ۆەرنىيدا ءۇش-ءتورت اي بيلىك قۇرعان فۋرمانوۆ سەكىلدى ارنايى وكىلدەرى ارقىلى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستايتىن.

قولىنا ەرەكشە بيلىك بەرىلگەن  فۋرمانوۆ ءوزىنىڭ سولاقاي شەشىمدەرىمەن قالا گارنيزونىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزادى، سولداتتاردىڭ 1920 جىلعى 11 ماۋسىمدا كورسەتكەن قارسىلىعىن ءتۇرمايدان باسشىسى ميحايل فرۋنزەگە «اقتار بۇلىك شىعاردى» دەپ حابارلايدى. ناتيجەسىندە «بۇلىك» باسىلىپ، ۇلكەن سوت جۇرەدى دە، ءبىر وق شىعارماعان «بۇلىكشىلدەردىڭ» ۇلكەن بولىگى اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. حالىقتى وسىنداي رەپرەسسيامەن قورقىتىپ، ۇرەيلى جاعدايدا ۇستاۋ – بولشەۆيكتەردى جەڭىسكە جەتكىزىپ وتىرعان نەگىزگى تاسىلدەردىڭ ءبىرى بولدى...

سول 1920 جىلى كۇزدە پرەدسوۆناركوم لەنين ماسكەۋدە تۇركاتكوم توراعاسى رىسقۇلوۆتى قابىلداپ، وعان تاشكەنتتە ۇلتتىق تۇتاستىقتى كوزدەگەن تۇرك رەسپۋبليكاسى جانە تۇرك حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى جايىندا جىل باسىندا قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ قاتە ەكەنىن، ۇلت ماسەلەسىنىڭ تاپ مۇددەسىنە تاۋەلدى بولماعىن مويىنداتتى. ودان سوڭ، تۇرك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستانۋى ورتالىق بيلىككە زور قاتەر ءتوندىرۋى ىقتيمالدىعىن ەستە تۇتىپ، ورتا ازيانى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جاڭاشا بولشەكتەۋ جونىندە سەرىكتەرىنە قۇپيا تۇردە تاپسىرما بەردى...

سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەل-جۇرتقا ويداعىداي جاقسىلىقتى اكەلە قويماعانىن، ۇلت مۇددەسى قاناعاتتاندىرىلۋ ءۇشىن قانداي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگىن بىرقاتار كوممۋنيست پرولەتاريات كوسەمى ۆلاديمير لەنينگە تىكەلەي ءبىلدىردى. ماسەلەن، الاش-وردانىڭ ءىرى قايراتكەرى، «مونارحيانىڭ تورىندە وتىرعاننان، ءسوتسياليزمنىڭ ەتەگىندە جۇرگەندى» قالاعان احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى رەتىندە حالكومكەڭەس توراعاسى لەنينگە ولكە جاعدايىن جاقسارتۋ جايىندا تىكەلەي ۇسىنىستار بەردى. ەزىلگەن حالىق مۇددەسىن لەنينگە جولداعان حاتتارىندا تۇرار رىسقۇلوۆ تا، وزگە قايراتكەرلەر دە كوتەردى.

ارينە، ولاردىڭ ەشقايسىسى دا بيىك بيلىك نازارىنا الىنعان جوق. ونىڭ سەبەبىن ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا ىستەپ جۇرگەنىندە شەتەلگە جاسىرىن ءوتىپ كەتكەن ءازىربايجان حالقىنىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى مامەد ءامين راسۋلزادەنىڭ  1923 جىلى باس حاتشى يوسيف ستالينگە ستامبۋلدان جولداعان حاتىنان انىق اڭعارۋعا بولادى.

«...رەسەيدە قازىر جاسالىپ جاتقاننىڭ ءبارى وسىندا ءجۇز جىل ىلگەرىدە بولعاننان ءىس-جۇزىندە ەشتەڭەسىمەن ەرەكشەلەنبەيدى، – دەدى ول. – تۋرا بۇدان ءجۇز جىل ىلگەرگى كەزدەگىدەي، رەسەي تاعى دا وزىنە جاڭا وتارلار قوسىپ الۋدا. ...بيلىككە كەلگەن كوممۋنيستىك پارتيا ءوزىنىڭ بۇرىنعى يدەولوگيالىق ۇستانىمىنان اينىپ، رەسەيلىك يمپەريانى قايتا جاڭعىرتۋعا بەل بايلادى.

...ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمدى جۇمىسشى كوسموپوليتيزمىمەن الماستىرۋ ەشتەڭە وزگەرتپەيدى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇساق ۇلتتاردى جويۋعا اكەلەدى. ونىڭ ۇستىنە سىزدەر ءوز قارۋلارىڭىزدىڭ كۇشىمەن كاۆكاز بەن تۇركىستاندا ۇلتتىق قوزعالىستى تۇنشىقتىرىپ جاتىرسىزدار جانە ونى جەرگىلىكتى پرولەتاريات مۇددەسى ءۇشىن جاساپ وتىرمىز دەيسىزدەر. بىراق مۇندا پرولەتاريات پاتشالىقتىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى سالدارىنان پايدا بولعان، ءارى ەلەۋگە تۇرمايتىن ازشىلىق ساناتىندا. سىزدەر وسى ازشىلىق مۇددەسى ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋعا جانە تاۋەلسىزدىككە دەگەن زاڭدى قۇقىعىن ەش كۇدىكتەنبەستەن اياققا تاپتادىڭىزدار.

ءازىربايجان مەن تۇركىستاندا جاريالانعان پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ءوز ءمانى جونىنەن باياعى ماسكەۋدىڭ ديكتاتۋراسى، ودان باسقا تۇك ەمەس.  يمپەريا استاناسى پەتروگراد بولىپ تۇرعاندا دا ءبارى تۋرا وسىلاي بولاتىن...»

وسىلاردى ايتا كەلە، بولاشاققا دەگەن سەنىمىن بىلاي تۇيىندەدى: «ءبارىبىر سىزدەر قالاعاندارىڭىزعا جەتە المايسىزدار. شىعىس، اتاپ ايتقاندا  تۇرك حالىقتارى، قايتكەندە، ەشتەڭەگە قاراماستان، ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزەدى. ...شىعىس حالىقتارى كوممۋنيستىك نورمالار مەن پرينتسيپتەر بويىنشا ەمەس، ءوز قالاۋلارى بويىنشا ءومىر سۇرەتىن بولادى»...

تۇرك حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ءوز قالاۋلارى بويىنشا ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك تەك 90-شى جىلدارى عانا تۋادى. وعان دەيىن پاتشالىق تۇسىنداعى «ارقاشان جانە بارلىق جەردە ورىس اتى مەن ورىس مۇددەسى جەتەكشى ورىندا تۇرۋعا تيىستىگىن ءاردايىم ەستە تۇتا وتىرىپ، تۋزەمدىكتەرمەن قاتىس-بايلانىستاردا ايرىقشا بەكەم بولۋ كەرەك. وبلىستا بىزدە ءبىرىنشى ورىندا – كازاكتار جانە ولارمەن بىرگە كرەستياندار مەن مەششاندار، ال ەكىنشى ورىندا تۋزەمدىكتەر تۇرۋعا ءتيىس، ويتكەنى، ءبىر ۇلكەن وتباسىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە ءبارى تەڭ بولعانمەن، الايدا ءبىر وشاق باسىندا دا اعالار مەن ىنىلەر، ۇلكەندەر مەن كىشىلەر بار» (گەنەرال-مايور ا.س. گالكين) دەگەن ەرەجە نەويمپەريا قۇرىلىسشىلارى ساناسىنا دا بەكەم ۇيالاپ ۇلگەرگەن بولاتىن. «اعا حالىق» دەپ تاڭبالانىپ، دابىرى ۇزاققا كەتكەن، جاپپاي ساناعا سىڭگەن، رەۆوليۋتسيا جەڭىستەرىن دارىپتەگەندە دە، مانسۇقتاعاندا دا  ۇمىتىلماعان ۇعىم. پاتشا زامانىندا ومىرگە كەلتىرىلىپ، سوۆەت داۋىرىندە شىنداپ ەسەيتىلگەن، سالقىنى ەلدەردىڭ دەربەس  دامۋلارىندا دا سەزىلىپ تۇرعان ۇعىم...

بۇعان قوسا، بيلىك باسىنداعىلار ۇستانعان يمپەرياشىلدىق-تاپشىلدىق كوزقاراس سوۆەت وكىمەتى 20-شى جىلداردان جۇرگىزگەن قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ نەگىزگى تۇعىرى بوپ تۇردى. يدەياسىن ومىرگە كۇشپەن ەنگىزۋ، رەپرەسسيالىق شارالاردى  بۇرىن دا، قىزىل تەررور جايىندا ارنايى زاڭ قابىلداعان سوڭ دا ادەتتەگى ءتاسىلى ەتۋ بولشەۆيزمنىڭ ءومىر سالتى بولدى.

قازاقستاندا ول نەگىزىنەن ۇلتتىق مۇددەنى كۇيتتەۋشىلەرگە قارسى قولدانىلدى. رەسپۋبليكاداعى ويى وزگەشەلەر تۇسىرىلگەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ باستى  سىلتاۋى «ۇلتشىلدىق» ەدى.  ادىلىن ايتۋ كەرەك، العاشقى كەزدە بولشەۆيكتەر ۇلتشىلدىقتىڭ تۋى ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمنىڭ سالدارى  ەكەنىن مويىنداعان. ۇلت ماسەلەسى تەرەڭ تالقىلانعان 12-ءشى پارتسەزدە بۇل جايىندا وتە ماڭىزدى شەشىمدەر دە قابىلدانعان.

الايدا ودان كەيىنگى ساياسي وقيعالار (ورتالىق كوميتەتتىڭ جانىندا ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستار قىزمەتكەرلەرىمەن وتكىزىلگەن توتەنشە 4-ءشى ۇلتتار كەڭەسى، رسفسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كەزەكتى سەسسياسى كەزىندە زامپرەدسوۆناركوم ت. رىسقۇلوۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن جەكە كەڭەس، ماسەلەنى قازولكەكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ف. گولوششەكيننىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستاننىڭ باسقارۋ ورگاندارىندا تالقىلاۋ)   ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم جايىن ءىس جۇزىندە ۇمىتتىردى.

سوۆەت وداعى سىندى الىپ تا بىرەگەي حالىقتار وتباسىنداعى «اعا» – ورىس حالقى، «ءىنى» – وزگە جۇرت. «اعا» مىندەتتى تۇردە «ينتەرناتسيوناليست» دەپ تانىلادى، بۇل قاستەرلى اتاۋ «ىنىلەر» ىشىندەگى ءتىلى، ءدىلى، تىرشىلىگى تامىرىنان اجىراپ كەتكەندەرگە دە بەرىلەدى. بۇلارعا ۇلت ءتىلىن ءبىلۋ، ۇلتتىڭ شىن مانىندەگى مۇقتاجدىقتارى ءۇشىن كۇرەسۋ مىندەتتى ەمەس. ءارى ونداي ارەكەتتىڭ زالالدى جاعى كوپ، ودان دا ەمىن-ەركىن «ورىس الەمى» كەڭىستىگىن ۇلعايتا بەرۋگە اتسالىسا بەرسە  – ەسەپتەرى تۇگەل.

ورىستانۋى ارقاسىندا بيلىكتىڭ بيىك تۇتقالارىنا جەتكەندەر ىشىندە قازىرگى زاماندا «ۇلتتىق مەملەكەت تۋرالى ويلاۋ – اناحرونيزم» دەگەندەرى بولدى، ال «اعا» جۇرتتىڭ اسىرە «ينتەرناتسيوناليستىككە» شالدىققان كەي وكىلى تاۋەلسىز ەلدەرگە جاساعان زورلىعىن بىلاي قويعاندا، فەدەراتسيا ىشىندەگى ۇلتتىق قۇرىلىمداردىڭ قۇقتارىن شەكتەۋدەن، ءتىپتى، ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسىن «تەرروريزم» دەپ ايدارلاپ، ونى باسۋ ءۇشىن قاندى سوعىس اشۋدان تارتىنباعانى ءمالىم.

بۇلار «اعا» جۇرت سەركەلەرىنىڭ قازىرگى ۇلتتار تەڭدىگى مويىندالعان زاماننىڭ وزىندە ءوز استامشىلىقتارىنا تەجەۋ قويا الماعانىنىڭ، كۇشتى عانا ادىلەتتى دەپ بىلگەن كەسىرلى ۇعىم جەتەگىندە جۇرگەنىنىڭ جانە جالعاندىقتى شىندىقتىڭ ناق ءوزى سەكىلدى جالاۋلاتاتىن  سۋايتتىعىنىڭ سالدارى ەكەنى انىق. مۇنىڭ 20-شى جىلدارعى كورىنىسى سول، قوعامدىق-ساياسي تىنىس-تىرشىلىكتە قازاقستانعا كەلگەن ەۋروپالىق كىرمەلەر، كىندىك بيلىكتىڭ پارتياداعى، قۇپيا قىزمەتتەگى ەميسسارلارى وزدەرى باسقارماقشى جەرگىلىكتى  حالىقتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن ەلەمەدى. ويى وزدەرىنىكىمەن سايكەس كەلمەيتىندەرگە سەنبەۋشىلىك بىلدىرۋگە، ۇلتشىل دەپ قۋدالاۋعا وڭ يىقتارىن بەرىپ تۇردى.

ف. گولوششەكيننىڭ  باسشىلىق جاساپ، باعىتتاۋىمەن 1928–1932 جىلدارى ەكى دۇركىن وتكەن ساياسي رەپرەسسيالار ناۋقانىندا پاتشا زامانى كەزىنەن ەل قامىن ويلاپ كەلە جاتقان سەكسەن-توقسان ازامات «ۇلتشىل» دەگەن جەلەۋمەن جاساندى ىستەر بويىنشا اباقتىعا الىنىپ، جاۋاپقا تارتىلدى. ايلاپ تۇرمەدە ۇستاعانمەن، بىرقاتارىنىڭ «ۇلتشىلدىعى» دالەلدەنبەدى دە، ەرىكسىز بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى.

ال سوتتالعانداردىڭ «ايىپتارى» سول شاقتاعى ساياسي احۋال، اقتالماي جاتقان ۇمىتتەر، ۇلت مۇقتاجدىقتارى جايىندا ءوزارا پىكىر الىسىپ تۇرعاندىقتارىندا عانا ەدى. كوزقاراس ايقىنداۋ سيپاتىندا عانا وتكەن باسقوسۋلاردىڭ بىرىندە جانشا دوسمۇحامەدوۆ «قازىرگى تاڭدا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى تۇرا الاتىن ەشقانداي دا كۇش جوق، ءبىزدىڭ بۇل تاراپتاعى قاۋقارىمىز نولگە تەڭ» دەپ تۇجىرىمداعان. سوندىقتان دا پىكىرلەس ۇلت قايراتكەرلەرى جاعدايدى داستارقان باسىندا قينالا ءسوز ەتۋدەن ەش اسا الماعان بولاتىن. ولاردىڭ وكىمەتكە شىن زيان كەلتىرگەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ءىس-ارەكەت جاساعانى جايىندا تاعىلعان ايىپتاردىڭ بىردە-ءبىرى دالەلدەنگەن ەمەس.

بىراق وعان حالىقتىڭ 30-شى جىلدارعى سولاقاي رەفورمالار تۋدىرعان قارسىلىق قوزعالىستارىن الداۋ، ارباۋ امالدارىن قولدانا وتىرىپ قان-جوسا عىپ باسقان گولوششەكين ەش قىسىلمادى. ويتكەنى نەگىزگى ناتيجەگە قول جەتكىزىلگەن: «تاپ جاۋلارىنىڭ»، «ۇلتشىلداردىڭ» رەۆوليۋتسيانىڭ قاھارلى جازالاعىش سەمسەرىنەن قۇتىلمايتىنى بارشانىڭ ساناسىنا ۇيالاعان ەدى...

يمپەريالاردىڭ تاريحي ساباقتاستىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولاتىن قازاقستاندا ورىن العان 30-شى جىلدارعى رەپرەسسيالار كورىنىسى وسىنداي  بولدى. ودان امان قالعان ازاتتىق كۇرەسكەرلەرىنىڭ العاشقى بۋىنى مەن رەۆوليۋتسيا تاربيەلەگەن ەكىنشى بۋىنىن  1937–1938 جىلداردا بۇكىل سوۆەت وداعىن قان-قاقساتقان ۇلكەن تەررور جالمادى...

قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ ءبىز قىسقا عانا شولۋ جاساعان تاريحي العىشارتتارى جانە بيلەۋشى پارتيا جۇرگىزگەن ۇلت ساياساتىنداعى ءىس جۇزىندە قولدانىلعان ناقتى ۇستانىم مەتروپوليانىڭ وتار ولكەگە، ونداعى قايراتكەرلەرگە كوزقاراسىن انىق تانىتادى. جانە وسى ءجايت داۋلەتتىلەردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىن كامپەسكەلەۋمەن استاستىرا جۇرگىزىلگەن العاشقى رەپرەسسيالاردىڭ تۇپكى سەبەبىن، سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن  قاتەلەسپەي تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz