2000 جىلى اشىلعان كەنىش اراعا 13 جىل سالىپ، ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرگەلى وتىر. ياعني د ارالى تەڭىز قويناۋىنداعى «قارا التىن» قورىنىڭ اۋزىن اشادى. جوسپار بويىنشا بۇل ايتۋلى كەزەڭ 2003 جىلى جۇزەگە اسۋى كەرەك ەدى. سەگىز جىلعا كە­شىككەن جوسپاردىڭ كەش بولسا دا جۇزەگە اسا باستاعانىنا تاۋبە كەلتىرەمىز. ويتكەنى قاشاعان جوباسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلا­­تىنىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر دە، وعان زور ءۇمىت ارتۋشىلار دا جەتىپ ار­تىل­دى. اركىم ءار­تۇر­لى پىكىر ايتتى، جۇرت­تىڭ باسى اي­نا­لىپ، قايسىسىنا سەنەرىن دە بىلمەي، ابدىرا­عان كەزدەر دە بولدى.

2000 جىلى اشىلعان كەنىش اراعا 13 جىل سالىپ، ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرگەلى وتىر. ياعني د ارالى تەڭىز قويناۋىنداعى «قارا التىن» قورىنىڭ اۋزىن اشادى. جوسپار بويىنشا بۇل ايتۋلى كەزەڭ 2003 جىلى جۇزەگە اسۋى كەرەك ەدى. سەگىز جىلعا كە­شىككەن جوسپاردىڭ كەش بولسا دا جۇزەگە اسا باستاعانىنا تاۋبە كەلتىرەمىز. ويتكەنى قاشاعان جوباسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلا­­تىنىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر دە، وعان زور ءۇمىت ارتۋشىلار دا جەتىپ ار­تىل­دى. اركىم ءار­تۇر­لى پىكىر ايتتى، جۇرت­تىڭ باسى اي­نا­لىپ، قايسىسىنا سەنەرىن دە بىلمەي، ابدىرا­عان كەزدەر دە بولدى.

1969 جىلى الياسكادا «پرۋدو-بەي» مۇناي كەن ورىنى اشىلىپ، ەندى جەر قويناۋىندا مۇنداي ءىرى كەنىش جوق شى­­عار دەگەن بايلام جاسالىپتى. عالىمدار­­دىڭ بۇل پىكىرىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كاسپي تە­ڭىزىنىڭ تۇبىنەن تابىلعان قاشاعان كەن ورنى جوققا شىعاردى. الياسكاداعى سوڭ­عى الىپ كەنىشتەن كەيىن اشىلعان قاشا­عان بۇكىل الەم نازارىن وزىنە اۋ­دارعانى ءمالىم. جوبانى باسقارۋشىلار العاشقى كەزدە وزدەرىن مول باتپان قۇيرىققا كە­زىككەندەي سەزىنىپ، توبەلەرى كوككە ەكى ەلى عانا جەتپەي ءجۇردى. ايتسە دە تابيعات-انا ولاردىڭ تەڭىز تۇبىندەگى مول بايلىقتى وپ-وڭاي الا قويۋىنا بار كە­دەرگىلەردى جاساپ قويعان ەكەن. ۇيىم­داستىرۋ با­رىسىنداعى كۇرمەۋى قيىن كۇردەلىلىكتەر، بارلاۋ شىعىنىنىڭ ۇنەمى ءوسىپ وتىرۋى، ءونىم ءوندىرۋ كەزەڭىن كەيىن شەگەرە بەرۋ سەكىلدى جۇيكەگە سالماق تۇسىرەتىن ساتتەر كوپ بولدى.
North Caspian Operating Company (NCOC) وكىلدەرى العاشقى مۇنايدى 2013 جىلى بەرەتىنىن مالىمدەي وتىرىپ، ونىڭ قاي ايدا جۇزەگە اساتىنىن ءالى دە اشىق ايتۋعا باتپاي وتىرعان سىڭاي تانىتتى. ەلى­مىزدىڭ مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ساۋات مىڭباەۆتىڭ بولجامى بويىنشا، ايتۋ­لى ءسات الداعى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا جۇزەگە اسادى. استانا كەنىشتەگى ءبىرىنشى وندىرىلگەن مۇناي قازاقستاندى (قورى الەمدەگى بارلىق دۇنيەجۇزىلىك مۇناي قورىنىڭ 3 پايىزىن قۇرايتىن) الەمدەگى جەتەكشى 10 مۇناي ءوندىرۋشى مەملەكەت قاتارىنا قو­سادى دەگەن ءۇمىت­تە. قازىرگى كەزدە ەلىمىز بۇل ءتىزىمنىڭ 18-ءشى قاتارىندا تۇر.
كەنىش كولەمى 75 شاقىرىم دا 45 شا­قىرىمدى قۇرايتىنىن ايتادى NCOC جوسپارلاۋ جونىندەگى ديرەكتورى الەن گينو. ونىڭ قورى 35 ملرد باررەل مۇ­نايدى قۇرايدى ەكەن. كونسورتسيۋم ونىڭ ناقتى 8-12 ملرد باررەلىن الۋعا بولادى دەپ باعالاۋدا. قاشاعان قورى الەم با­سىن اينالدىرۋدا. سەبەبى جەر قوي­نا­ۋىن­داعى بايلىقتىڭ كوزى تاۋسى­لا باستادى، بار بولسا، ءوندىرىلۋى تىم كۇردەلى ايماق­تاردا ورنالاسقان. مي باتپاق ساز بەن يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ جى­نىس اراسىن­دا. سا­لىستىرمالى تۇردە قاشا­عان وسىلار­­دىڭ قاتارىندا قۇدايدىڭ ءوزى سىيلاي سال­­عان ۇلكەن بايلىق بولىپ تۇرعان سى­ڭايلى.
ايتسە دە قاشاعان كەنىشىندەگى مۇ­نايعا قول جەتكىزۋ جەتى فيرمادان (ExxonMobil, Shell, Total, Eni جانە «قاز­مۇنايگاز» (بۇلاردىڭ ارقايسىسىنا اكتسيانىڭ 16,85 پايىزى تيەسىلى), «قاز­مۇنايگاز» قازاقستاندىق مۇناي-ەنەر­گەتيكالىق كومپانياسى (بۇلاردىڭ ارقايسىسىنا 16,85 پايىز اكتسيا تيەسىلى), ConocoPhillips (8,49 پايىز) جانە جا­پوندىق INPEX فيرماسى - (7,56 پايىز) قۇرىلعان كونسورتسيۋم ءۇشىن تىم اۋىر بولدى. قاشاعان ولاردىڭ الدىنا ۇنەمى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ تىم سوق­پاقتى جولدارىن تارتا بەردى، كاسپي تەڭىزىنىڭ ۇلكەن سۋ جولدارىنا شىعا ال­مايتىن تۇيىق تەڭىز بولعانى دا جۇ­مىس­تى قيىنداتا ءتۇستى. اۋا رايى دا ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەپ باقتى.
قاشاعاننىڭ مۇنايى تەڭىزدىڭ ءتۇ­بىنەن ءتورت شاقىرىم تەرەڭدىكتە ور­نا­لاسىپ، جىلدىڭ بەس ايىندا قۇرساعان مۇز استىندا جاتادى ەكەن. قىس ايلارىندا مۇنداعى سۋىق 30 گرادۋستان تومەندەمەيدى. تەڭىزدىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان باۋ­تينو پور­تىنان مۇزجارعىش تەك 36 ساعات­تا ارەڭ جەتەدى. جەدەل قيمىلداۋعا قۇر­ساعان مۇز جول بەرمەيدى.
ال قوعام قاشاعاننىڭ ءونىمىن قاشان كورەمىز دەپ دەگبىرسىزدەندى. تىم ۇزاق­قا سوزىلىپ كەتكەن جوبانى ۇيىمداستى­رۋ­شىلاردىڭ اراسىندا دا تولقۋلار بولماي قويعان جوق. جۇمىس ىستەلگەن سايىن قا­جەتتى قاراجاتتىڭ دا كولەمى وسە ءتۇس­كەنى، «ءبىز وسى جوبانى بوسقا باستاعان جوق­پىز با؟» دەگەن تۇيتكىل ويلارعا دا جەت­ەلەگەنى بەلگىلى.
جوبا بويىنشا و باستا بەلگىلەنگەن
57 ملرد دوللار قاراجات 136 ملرد دول­لارعا دەيىن ءوسىپ شىعا كەلدى. بۇگىندە ونىڭ كولەمى 187 ملرد دوللارعا جەتىپ قالدى دەگەن مالىمەتتەر دە بار. NCOC كون­سور­تسيۋمى ازىرشە ءوز شىعىنىن جاريا ەتكىسى كەلمەيدى.
وپتيميستىك كوزقاراس بويىنشا قاشاعان ءونىم الۋعا دايىندالۋدا، بىراق ونى الدا ءالى دە تالاي سىناقتاردىڭ كۇ­تىپ تۇرعانى انىق. العاشقى كەزەڭدە كە­نىش كۇنىنە 370 مىڭ باررەل مۇناي بەرە­دى دەگەن بولجام بار. ارينە، بۇل العاش­قى كەزەڭدە عانا. جالپى، قاشاعاننىڭ بولاشاعى زور.

الما مۇحامەدجانوۆا

"ايقىن" گازەتى