ەلىمىزدە سوڭعى بەس جىلدا اراق-شاراپ ءوندىرۋ 30 پايىزعا ازايىپ كەتكەن. سوندا تۇرعىندار ىشىمدىكتى از پايدالانا باستاعان با، الدە وتاندىق ونىمدەرگە سۇرانىس تومەن بە؟

ەلىمىزدە سوڭعى بەس جىلدا اراق-شاراپ ءوندىرۋ 30 پايىزعا ازايىپ كەتكەن. سوندا تۇرعىندار ىشىمدىكتى از پايدالانا باستاعان با، الدە وتاندىق ونىمدەرگە سۇرانىس تومەن بە؟

ستاتيستيكا اگەنتتىگى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 2011 جىلى قازاقستانعا الەم­نىڭ 40-تان استام ەلىنەن الكوگولدى ىشىمدىك يمپورتتالعان. ءسويتىپ، 64 ملن 682 مىڭ ليتر سىرا، 11 ملن 999 مىڭ ليتر تابيعي شا­راپ، 1 ملن ليترگە جۋىق حوش يىستەن­دىرگىش، وسىمدىك زاتتارى قوسىلعان شاراپ، 6 ملن 780 مىڭ ليتر اراق قازاقستاندىق دۇكەن سورەلەرىن تولتىرعان. سوندا ەلىمىز­دە ءار ادام باسىنا شاققاندا، جىلىنا ورتا ەسەپپەن 5 ليتردەن شەتەلدىك ءىشىم­دىكتەن كەلەدى. ارينە، وسىدان كەيىن قازاق­ستان­دىقتاردىڭ تەك كىلەڭ قىمبات ءارى جوعارى ساپالى، تاڭداۋلى اراق-شاراپ­تارعا دەن قويا باستاعانى جايلى توپشى­لاۋعا بولار ەدى. بىراق، شىن مانىسىندە، جاعداي - باس­قاشا.
سىرانىڭ سىرى
وتكەن جىلى ەلىمىزدە ەڭ كوپ يمپورت­تالعان ىشىمدىكتىڭ ءتۇرى - سىرا. بۇل ءوتىمدى ىشىمدىك بىلتىر بىرنەشە ەۋروپالىق ەل­دەر­­دەن، ونىڭ ىشىندە بەلگيا، گەرمانيا، چەحيادان كوبىرەك اكەلىنگەن. يمپورت كو­لە­مىنە قاراعاندا، مەكسيكا مەن قى­تايدان شىعارىلاتىن سىراعا دا سۇرانىس بار. الايدا بارلىق الىس شەتەلدەردەن ەلگە تاسىمالداناتىن سىرانىڭ كولەمىن (2 ملن 287 ليتر) رەسەي مەن بەلارۋستان اكە­لى­نەتىن ونىممەن سالىستىرساق، بۇل - تەڭىز­گە قۇيىلعان تامشىداي-اق (كەستە №1). 
ارينە، قازاقستاننىڭ بۇل ەكى ەلمەن كەدەن وداعىن قۇرعانىن ەسكەرسەك، جاڭا ەكونوميكالىق جاعداي ءۇش ەلدەگى سىرا شىعارۋشىلاردىڭ ساۋداسىن قىزدىرا ءتۇسۋى ءتيىس. دەسەك تە، قازاقستاندىق كاسىپ­كەرلەر وتكەن جىلى ەڭ كوپ سىراسىن تاپ وسى «وداقتاستارىنا» ەمەس، كورشى قىر­عىز­ستانعا وتكىزىپتى. ال قازاقستانعا 2011 جىلى 61 ملن ليتردەن استام سىراسىن ءجى­بەرگەن رەسەيگە بار-جوعى... 782 مىڭ ليتر قازاقستاندىق سىرا كەتسە، بەلارۋسقا ءبىر ليتر دە وتپەگەن.
«بۇل رىنوكتىڭ تولىق ەكەندىگىن، كە­دەن وداعى ەلدەرىندەگى سىرا ءوندىرۋ سالا­سىندا باسەكەلەستىكتىڭ جوعارىلىعىن، وعان قوسا رەسەي مەن بەلارۋس رىنوگىندا بىرنەشە ءىرى الەمدىك وندىرۋشىلەردىڭ بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، بۇل ەلدەرگە ەكسپورت­تالاتىن جەرگىلىكتى قازاقستاندىق سىرا ماركالارىنىڭ تابىستى بولۋ مۇمكىندىگى مەيلىنشە تومەن» - دەپ مالىمدەدى Efes Karaganda Brewery كومپانياسىنىڭ قوعاممەن بايلانىس سۋپەرۆايزەرى يۋليا انتونوۆا. وعان قوسا، مىسالى، بەلارۋس­تەر وتكەن جىلى مەملەكەتتىك رەتتەۋ ار­قىلى سىرا يمپورتىن قىسقارتىپ، وتان­دىق كاسىپورىندار ەكسپورتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان باعدارلامالار ارقىلى سىرا ءوندىرىسىن 17,8 پايىزعا كۇرت وسىرگەن. بىراق قازاقستاندا كەرىسىنشە جاعداي ورىن العان.
كەدەن وداعى رىنوگىن دا «جاۋلاي» الماعان بۇل ىشىمدىك ءتۇرىن ءوندىرۋ قازاق­ستاننىڭ ءوز ىشىندە دە قۇلدىراي ءتۇسىپتى. وتكەن جىلى بۇل سۋسىندى شىعارۋ 14,1 پايىزعا ازايىپ، جالپى ءونىمنىڭ كولەمى 425 ملن 136,3 مىڭ ءليتردى قۇراعان. مۇنىڭ باستى سەبەبى الكوگولدى رىنوكتى رەتتەۋ ءتارتىبىنىڭ قاتاڭداتىلۋىمەن بايلانىستى دەپ ەسەپتەيدى انتونوۆا. ول ونىڭ ىشىندە سىرا اكتسيزدەرىنىڭ ەكى ەسەگە دەيىن ءوسىپ، دەكلاراتسيالاۋدىڭ جاڭا ءتارتىبى ەنگىزىل­گەنىن اتاپ وتەدى. مىسالى، 2011 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان اكتسيزدەر سىرانىڭ ليترىنە 13 تەڭگەدەن 25 تەڭگەگە، ياعني 92 پايىزعا كوتەرىلگەن. ءسويتىپ، ەڭ كوپ ءىشى­لەتىن وتان­دىق ىشىمدىك ءتۇرى - قازاقستاندىق سىرانىڭ ءوزى وندىرىستە قىسقارا بەرگەن. دەگەنمەن قازاقستاننان ەكسپورتتالعان جالپى سىرا كولەمى (3 ملن 934 مىڭ) - وتكەن جىلى سىرتقا شىعارىلعان بارلىق وتاندىق اراق-شاراپتاردىڭ اراسىنداعى ازىرگە «رەكوردتىق كورسەتكىش».

شارتاراپتان كەلەتىن شاراپتار
بىلتىر شەتەلدەردەن 13 ملن ليترگە جۋىق شاراپ ونىمدەرى يمپورتتالسا، ەلدەن بار-جوعى 17 مىڭ 495 ليتر عانا شاراپ شىعارىلىپتى. قازاقستاننىڭ بۇل ىشىمدىك ءتۇرى ساناۋلى ەلگە وتە از مولشەردە جىبەرىلگەن. ەكسپورت كولەمى بويىنشا الدىڭعى ورىنعا گرۋزيا شىقسا، شۆەي­تساريا مەن جاپونيا دا قازاقستاندىق شا­راپتىڭ ءدامىن «تاتىپ» كورگەن (كەستە №2). تابيعي شارابىمەن ايگىلى گرۋ­زيانىڭ 17 مىڭ ليتر قازاقستان شارابىن نە ءۇشىن العانى - قۇپيا، بىراق ونىڭ ەسە­سىنە، ولار بىلتىر 1 ملن 780 مىڭ ليتردەن ارتىق ءوز ءونىمىن وسىندا توعىتقان. قازاقستان شارابىن وتە از (12 مىڭ ليتر) مولشەردە تۇتىنعان مولدوۆا دا ءوز شارابىن بەرۋدە الدىنا جان سالمايدى. 
ال ءبىز ويلاعانداي، فرانتسۋز جانە يتاليان تابيعي شاراپتارى ەڭ كوپ يمپورتتالعان ءونىم ساناتىندا ەمەس. دەگەنمەن حوش يىستەندىرۋشى جانە وسىمدىك زاتتارى قوسىلعان شاراپتار اراسىندا يتاليان ونىمدەرى (595 مىڭ ليتر) ەڭ كوبىرەك كەلگەن. سوعان قاراعاندا، قازاق­ستاندىقتار قىمبات تابيعي ەۋروپالىق شاراپتارعا دەن قويا باستادى دەۋ - اسىعىستىق. ىشىمدىك باعاسى - بۇل رىنوك­تاعى سۇرانىسقا اسەر ەتەتىن ەلەۋلى فاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە قالعان. دەسەك تە، قازاقستاندىقتاردىڭ تالعامى ءوسىپ، شاراپ ءىشۋ مادەنيەتى قالىپتاسا باستاعانىن ايتادى قازاقستان شاراپ جاساۋشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى. «قازىر ساتىپ الۋشىلار ساۋاتتىراق. ولار تابيعي ونىمگە قاراي ۇمتىلادى. تابيعي شاراپتارعا دەگەن سۇرانىس جوعارى. وسى ارقىلى رىنوكتى جاۋلاپ الۋعا بولار ەدى»، - دەپ ەسەپتەيدى قاۋىمداستىقتىڭ اتى-ءجونىن ايتپاۋدى سۇراعان وكىلى. شىنىمەن وتكەن جىلى ەلگە يمپورتتالعان ونىمدەردىڭ باسىم بولىگى - تابيعي شاراپتار، ال ءتۇرلى زاتتار قوسىلعان شاراپتاردىڭ يمپورتتالعان جال­پى كولەمى ءبىر ميلليون ليترگە جەت­پەگەن. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، ەلىمىزدە قۇرعاق شاراپتارعا سۇرانىس جوعارى ەمەس، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءتاتتى، جارتىلاي ءتاتتى دەسەرتتىك شاراپتاردى ءتاۋىر كورەدى.
بىراق «شەتەلدىك شاراپتىڭ ءبارى بىردەي ساپالى ەمەس». قازاقستان شاراپ جاساۋ­شىلار قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرى تمد ەلدەرىنەن كەلەتىن شاراپتاردىڭ ساپاسىن تالاي سىنعا العان. ولار تابيعي شاراپتىڭ باعاسى ءجۇزىمنىڭ قۇنىنا بايلانىستى ارزان بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. ال وتاندىق شاراپ وندىرۋشىلەردىڭ وزدەرى قازىرگى تاڭدا باسەكەگە توتەپ بەرە الماي وتىرعاندىعىن اشىق مويىنداپ وتىر. سوندىقتان بىلتىر وتاندىق تابيعي ءجۇزىم شارابىن ءوندىرۋ الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 33 پايىزعا ازايعان. سون­دا ءبىر جىل بويى قازاقستاندا وندىرىلگەن شاراپ كولەمى ءبىر عانا مولدوۆادان وسىن­دا اكەلىنەتىن شاراپتىڭ ۇشتەن ءبىر (2 ملن 619,9 مىڭ) بولىگىندەي عانا بول­عان.
قازاقستان شاراپ شىعارۋشىلاردىڭ ءوز ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىستىڭ جىل سايىن تومەندەي ءتۇسۋىن شيكىزات جەتىسپەۋ­شى­لىگىمەن تۇسىندىرەدى. «ءجۇزىم القاپتارى جىل­دان-جىلعا ازايۋدا. باسقا ايماق­تار­مەن سالىستىرعاندا اپاتتى جاعدايدامىز»، - دەيدى قاۋىمداستىق مامانى. ونىڭ ءسو­زى­نە قاراعاندا، 1985 جىلى كسرو-دا ءىشىم­دىككە تىيىم سالۋ كەزەڭىنىڭ وزىندە قازاق­ستاندا 27 مىڭ گەكتار ءجۇزىم القابى بولسا، وتكەن جىلى ونىڭ تەك 8 مىڭى قال­عان. 
ەكىنشى جاعىنان، قازاقستاندىق شا­راپ­تاردىڭ وزگە رىنوكتارعا ەنۋى دە وڭاي ەمەس. ءتىپتى كەدەن وداعىنا كىرەتىن ەلدەردىڭ وزىندە ىشكى وندىرۋشىلەرىن قورعاۋ ماقساتىندا اراق-شاراپ يمپورتىنا توسقاۋىلدار قويىلعان. «رەسەيدە سىرتتان ىشىمدىك اكەلۋشىلەرگە بىزبەن ءتىپتى سالىستىرۋعا كەلمەيتىن تالاپتار قويادى. ونداعى العاشقى جارنانىڭ كولەمى ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىن بىرنەشە مارتەگە ءوسىرىپ جىبەرەدى»، - دەيدى شاراپ شى­عارۋشى مامان. ونىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى رىنوك قازاقستاندىق شاراپ ونىمدەرىنە ءزارۋ. ءتىپتى قازاقستانعا جاقىن اۋداندارىنان ارنايى كەلىپ، قازاقستاندىق شاراپتى الىپ كەتەتىندەر بار. «بىراق ءبىز ەكسپورتتى ۇيىمداستىرا المايمىز. سەبەبى كەدەن وداعى اۋقىمىندا بۇل رەتتە ءوزارا قارىم-قاتىناس بىرقالىپقا كەلمەگەن»، - دەيدى قاۋىمداستىق قىزمەتكەرى.

اراقتىڭ اقىرى تاقاۋ ما؟
اراق-شاراپ سالاسى بيۋدجەتكە كىرىس اكەلەتىن سالانىڭ ءبىرى سانالادى. مەم­لەكەت قازىناسىنا ودان جىلىنا ورتا ەسەپپەن 20 ميلليارد تەڭگە قۇيىلاتىنىن ايتادى «قازالكو» قازاقستان الكوگول ونىمدەرىن شىعارۋشىلار قاۋىمداس­تىعىنىڭ پرەزيدەنتى ءامىرجان قاليەۆ. بىراق قازاقستاندا سوڭعى 3 جىلدا اراق شىعاراتىن 16 كاسىپورىن جابىلىپتى. وتكەن جىلى 2010 جىلمەن سالىستىرعاندا 10,9 پايىزعا اراق (40 ملن 427 مىڭ ليتر) از شىعارىلعان. ال كونياك كولەمى 5,1 پايىز­عا كەمىپ، 4 ملن 685 مىڭ ليتر ءون­دىرىلگەن. 
بىراق ونىڭ ەسەسىنە، بەلورۋسسيا مەن رەسەيدەن اكەلىنەتىن ىشىمدىكتەرگە ەسىك ايقارا اشىلعان. ءامىرجان قاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، «بۇرىن بۇل شەتەلدىك ءونىم­دەرگە اكتسيز مولشەرى بويىنشا ايىر­ما­شىلىق بولاتىن. ونى 2010 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ الىپ تاستادى. ەندى ولاردىڭ ونىمدەرى ءبىزدىڭ رىنوكقا ىشكى اكتسيزدىك مولشەرمەن كىرەتىن بولدى. بەلورۋسسيا مەن رەسەي ونىمدەرىنىڭ ساپاسى مەن كولەمى بويىنشا بىزدە ەشقانداي كەدەرگى جوق!» - دەيدى قاليەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، اراق ونىمدەرىنىڭ 95 پايىزى قازاقستانعا رەسەيدەن اكەلىنەدى. ماسەلەن، بىلتىر كورشى ەلدەن 5 ميل­ليوننان استام ليتر اراق يمپورتتالعان. سوندىقتان «رەسەيلىكتەر اراقتىڭ قانداي ءتۇرىن جانە قانشا اكەلەمىن دەسە دە، بۇل - ولاردىڭ ءوز ەرىكتەرىندە»، - دەيدى قاۋىم­داستىق باسشىسى. 
ال كەرىسىنشە، قازاقستاندىق كاسىپ­كەر­لەردىڭ رەسەي مەن بەلورۋسسياعا اراق-شاراپتارىن اپارا الماي، ول جاقتا قازاقستاندىق ىشىمدىكتەرگە زاڭدى تۇردە كەدەرگى قويىلىپ وتىرعانىن جەتكىزدى «قازالكو» باسشىسى. «بەلورۋسسيادا - مونوپوليا. ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىنسىز اراق اپارۋ مۇمكىن ەمەس. رەسەيدە شەتتەن اكەلىنەتىن اراق-شاراپتارعا ارنالعان بۇرىنعى كەدەرگىلەر ساقتالۋدا»، - دەيدى ساراپشى. ونىڭ ايتۋىنشا، «قازاق­ستان­دىق اراقتاردىڭ ساپاسى سوڭعى جىلدارى رەسەيلىك ونىمدەرگە قاراعاندا وتە جوعارى، بىراق باعاسى الدەقايدا تومەن». سوندىق­تان دا، قاليەۆتىڭ پىكىرىنشە، رەسەي وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى اراق وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن شەتتەن اكەلىنەتىن، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق ونىمدەرگە قويىلاتىن كەدەرگىلەردى ءالى الماي وتىر. 
سوعان قاراماستان، قازاقستاندىق اراقتاردى تۇتىنۋشىلار «گەوگرافياسى» اۋقىمدى. مىسالى، ۇلىبريتانيا، يزرايل، كورەيا، ءتىپتى يراك پەن جاپو­نياعا دا قازاقستاندىق اراق ونىمدەرى بەلگىلى ءبىر مولشەردە جىبەرىلەتىن بولىپ شىقتى. ال قازاقستانعا اراقتار قايدان اكەلىنبەيدى دەسەڭىزشى؟! باربادوس، باگام ارالدارى، كۋبا، برازيليا، گايانا، يامايكا، مەكسيكا مەن پۋەرتو-ريكو، بارلىعى 40-قا جۋىق ەلدەن ىشىمدىكتەر يمپورتتالادى. مۇنىڭ سەبەبىن ساراپشى قازاقستاندىقتاردىڭ تۇرمىس جاعدايى جاقسارىپ، ءار الۋان ىشىمدىك تۇرلەرىنە دەگەن سۇرانىستىڭ ارتقاندىعىمەن ءتۇسىن­دىرەدى. «ولار بۇرىنعى كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگىدەي تەك اراق، كۇشەيتىلگەن شاراپ، سىرا ءىشىپ قانا قويماي، ۆيسكي، تەكيلا، روم، جاقسى كونياكتار تۇتىنادى. ال تەكيلا، ۆيسكي، روم بىزدە شىعارىل­ماعاندىقتان، شەتەلدەردەن اكەلىنەدى»، - دەيدى قاۋىمداستىق وكىلى. 
وعان قوسا قازاقستاندا شىعارىلاتىن شاراپتىڭ عانا ەمەس، كونياكتىڭ دا ساپاسى تومەن، سۇرانىسقا جاۋاپ بەرە المايتىنىن ايتادى قاليەۆ. سەبەبى جاقسى كونياك جاساۋ ءۇشىن ءجۇزىمنىڭ جاق­سى سورتى قاجەت. ول شاراپ شىعارۋ­شى­لاردىڭ الدىڭعى ءۋاجىن قوستاي وتىرىپ، 1985 جىلعى گورباچەۆتىڭ «قۇرعاق زاڭى» كەزىندە شاۋىپ تاستالعان ءجۇزىم پلان­تاتسيالارىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قالپىنا كەلمەگەنىن ەسكە سالادى. «قازاق­ستان­دىقتار ساپاسىز شاراپ پەن كونياكتى ىشپەيدى. ال شەتەل جاقسى ءسپيرتىن بىزگە بەر­مەيدى. ءبىزدىڭ تۇتىنۋشىلار ارزانىن ءارى ساپالىسىن ىزدەيدى. ونىمدەرىمىزگە سۇرانىستىڭ تومەندەپ، وتاندىق كونياك، شاراپ ازايعانىنىڭ سەبەبى - وسىندا»، - دەيدى ساراپشى. 
وعان قوسا قازاقستاندا جالپى الكو­گولدى ىشىمدىككە سۇرانىس تومەندەپ كەلە­تىنىن ايتادى قاليەۆ. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، «بۇرىن جىلىنا وندىرىلەتىن اراق ءونىمىنىڭ كولەمى - 95-100 ملن ليتر بولسا، قازىر 65-70 ملن ليتر. ءبارى سۇرا­نىسقا بايلانىستى. سۇرانىس ازايعان». وعان قوسا، ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، قازىر جاستار اراسىندا دا اراق ءىشۋ ازايعان. سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتى ىشىمدىك رىنو­گىنا ءوز اسەرىن تيگىزگەن. ول كەلە­شەكتە بۇل تەندەنتسيا نىعايا تۇسەتىندىگىن، ياعني گرادۋسى جوعارى، كۇشتى ىشىمدىكتەردى تۇتى­نۋ ازايا بەرەتىندىگىن، ونىڭ ورنىنا جەڭىل ىشىمدىكتەرگە سۇرانىس وسەتىندىگىن بولجاي­دى. ال وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ ءدال قازىرگىدەي جاعدايدا وسىنداي سۇرا­نىستى قاناعاتتاندىرۋى - نەعايبىل، ياعني بۇل رىنوكتاعى بولاشاعى دا - بۇ­لىڭعىر.

تاقىرىپقا وراي:
ادام ولىمىنە اكەلگەن قايعىلى وقيعالاردان كەيىن چەحيا مەن پولشادان كەلەتىن ىشىمدىك ونىمدەرى اينالىمىن قاداعالاۋ كۇشەيتىلدى دەپ حابارلايدى قازاقستان دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ءباسپاسوز قىزمەتى. 
پولشانىڭ كەلتسە قالاسى شەكاراشىلارى چەحيادان كەلگەن كۇدىكتى 194 ىشىمدىك بوتەلكەلەرىن تاپقان. جارامسىز ىشىمدىكتىڭ سالدارىنان چەحيادا 22 ادام قايتىس بولىپ، 30 ادام اۋرۋحاناعا تۇسكەن. پولشادا وسىنداي نەگىزدە ەكى ادامنىڭ ءولىمى تىركەلگەن. قازاقستان يمپورتتايتىن ىشىمدىكتەر قاتارىندا پولشا مەن چەحيادان اكەلىنەتىن ونىمدەر دە بار.

ايجان كوشكەنوۆا 

"ايقىن" گازەتى