بيىلعى جاز ايلارى مەن ءۇشىن وتە اسەرلى بولدى. ويتكەنى قازاق ەلىنىڭ التى وبلىسىندا تۇراتىن اعايىن-تۋىستاردى ارالاپ كەلدىم. «بارماساڭ، كەلمەسەڭ، جات بولارسىڭ»، دەگەن اتام قازاق.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان سوڭ، الەۋمەتتىك دەڭگەيى كۇرت ناشارلاپ، توز-توزى شىققان اۋىل حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا ەلباسىنىڭ 2003-2005 جىلداردى «اۋىلدى قولداۋ جىلدارى» دەپ ارنايى جاريالاعانى بارشامىزعا ءمالىم. اۋىل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ءۇشىن 3 جىلعا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن ارنايى تۇردە 150 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قارجى بولىنگەن. الايدا، قازاق جەرىندەگى اۋىلداردىڭ كوبى ءالى كۇنگە قيىن-قىستاۋ كۇن كەشۋدە. اۋىلدى قولداۋ ودان كەيىن دە ءۇزىلىپ قالعان جوق.بىراق ناتيجە جوقتىڭ قاسى. جامبىل وبلىسى، كوكتال اۋىلىنىڭ تۇرعىنى سادىقوۆ نارتاي اعامىزدىڭ ايتقانى جۇرەگىمە قاتتى باتتى. «اركىمنىڭ كىندىك قانى تامعان ءوڭىرى جەردىڭ ءجانناتى بولعاندىقتان، جۇرەگىنە نۇر ۇيالاتىپ، كوكەيىنە ساعىنىش ءنارىن ەگەتىن تۋعان جەر كىمگە دە بولسا ىستىق. سوندىقتان اۋىلدى تاستاپ، جىراققا كەتكىڭ كەلمەيدى. بىراق جاستارعا جۇمىس جوق، اقشا جوق. اۋىلدا تابىسى بارلار تەك اكىم-قارالار مەن مەكتەپ ۇستازدارى مەن دارىگەرلەر عانا.
باسقا حالىقتىڭ ەشبىرىندە دە جۇمىس جوق. ءبىز سياقتى ۇكىمەتتەن كوك تيىن الىپ كورمەگەن، زەينەتكەرلىككە جاسى جەتپەگەن، 50-60 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ ەلدەن العان قارىزى شاش-ەتەكتەن.

بيىلعى جاز ايلارى مەن ءۇشىن وتە اسەرلى بولدى. ويتكەنى قازاق ەلىنىڭ التى وبلىسىندا تۇراتىن اعايىن-تۋىستاردى ارالاپ كەلدىم. «بارماساڭ، كەلمەسەڭ، جات بولارسىڭ»، دەگەن اتام قازاق.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان سوڭ، الەۋمەتتىك دەڭگەيى كۇرت ناشارلاپ، توز-توزى شىققان اۋىل حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا ەلباسىنىڭ 2003-2005 جىلداردى «اۋىلدى قولداۋ جىلدارى» دەپ ارنايى جاريالاعانى بارشامىزعا ءمالىم. اۋىل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ءۇشىن 3 جىلعا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن ارنايى تۇردە 150 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قارجى بولىنگەن. الايدا، قازاق جەرىندەگى اۋىلداردىڭ كوبى ءالى كۇنگە قيىن-قىستاۋ كۇن كەشۋدە. اۋىلدى قولداۋ ودان كەيىن دە ءۇزىلىپ قالعان جوق.بىراق ناتيجە جوقتىڭ قاسى. جامبىل وبلىسى، كوكتال اۋىلىنىڭ تۇرعىنى سادىقوۆ نارتاي اعامىزدىڭ ايتقانى جۇرەگىمە قاتتى باتتى. «اركىمنىڭ كىندىك قانى تامعان ءوڭىرى جەردىڭ ءجانناتى بولعاندىقتان، جۇرەگىنە نۇر ۇيالاتىپ، كوكەيىنە ساعىنىش ءنارىن ەگەتىن تۋعان جەر كىمگە دە بولسا ىستىق. سوندىقتان اۋىلدى تاستاپ، جىراققا كەتكىڭ كەلمەيدى. بىراق جاستارعا جۇمىس جوق، اقشا جوق. اۋىلدا تابىسى بارلار تەك اكىم-قارالار مەن مەكتەپ ۇستازدارى مەن دارىگەرلەر عانا.
باسقا حالىقتىڭ ەشبىرىندە دە جۇمىس جوق. ءبىز سياقتى ۇكىمەتتەن كوك تيىن الىپ كورمەگەن، زەينەتكەرلىككە جاسى جەتپەگەن، 50-60 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ ەلدەن العان قارىزى شاش-ەتەكتەن.
قىستا وتىن ساتىپ الۋىمىز كەرەك، كومىردىڭ تونناسىن 12 مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الساق، ونى قالادان اۋىلعا جەتكىزىپ بەرگەنى ءۇشىن 3 مىڭ تەڭگە تولەيمىز. ال ءبىر قىستان شىعۋ ءۇشىن ءبىر توننا كومىر جەتۋشى مە ەدى؟ جارىق، تەلەفون بايلانىسى، جەر مەن ءۇيدىڭ سالىعى، ىشكەن اس پەن كيگەن كيىم تاعى بار. كوكتەمدە 5 توننا كارتوپ ەكسەم، ودان ساتقان ءونىمىم جىرتىعىما جاماۋ بولمايدى. تەك مال ءوسىرىپ قانا جان ساقتاپ وتىرمىز، بالام. مال ساتقان اقشادان نان-پۇلىمىزدى ايىرىپ، باعاسى ۋداي قىمبات بولسا دا، جانار-جاعار مايىمىزدى تابامىز. ءوز قولىمىزدا بولماعاندىقتان تەحنيكانى جالعا الامىز. تەحنيكانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن وعان دەگەن سۇرانىس تا كوپ. كەزەكتە تۇرىپ قولىمىزدى ارەڭ جەتكىزەمىز. تراكتور يەسى ءبىر گەكتار جەر ايداپ بەرگەنى ءۇشىن 5 مىڭ تەڭگە الادى. قالاعا اپارىپ، وندىرگەن كارتوبىمىزدى ساتساق، ونىڭ ءار قابىنا 400 تەڭگە تولەيمىز. تولەمەسەڭ، پوليتسەيلەر جۇگىرىپ كەلىپ، قابىڭدى تارتىپ الادى. ودان دا بەرىپ قۇتىلايىن دەپ ويلايسىڭ.
شىنىمدى ايتسام، تارازدا جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن قىزىما اقشا تاۋىپ بەرە الماي قينالامىن. قاتارىنان كەم قىلعىڭ كەلمەيدى. بۇل تەك قانا مەن ەمەس، بارلىق اۋىل حالقىنىڭ باسىنداعى جايت. وسىلاي تۇكپىر-تۇكپىردەگى، شالعايداعى اۋىلداردىڭ ەشبىرىنىڭ كوسەگەسى كوگەرگەنىن مەن ەستىگەنىم دە، كورگەنىم دە جوق،» - دەپ قاپالانادى كوكەمىز.
قازاق حالقى مۇنداي اۋىر كۇيگە قالاي ءتۇستى؟ مەنىڭشە، وتكەن XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق ەلى بىرتىندەپ قالالىق ۇلتقا اينالۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار ەدى. الايدا كەڭەس وداعىنىڭ تولقۇجات ءتارتىبى (پروپيسكا) ۇلتتىڭ كوپشىلىك بولىگىن شاعىن اۋىلدارعا تارىداي شاشىراتىپ تاستادى دا، قالاعا كوشۋگە تىيىم سالدى. كەزىندە ماسكەۋدىڭ قالاداعى قازاقتىڭ ۇلەسىن 12 پايىزدان اسىرماۋ تۋرالى نۇسقاۋى دا بولعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس.
سونىمەن قازىر10 ملن. قازاقتىڭ تەڭ جارتىسى 8 مىڭعا تارتا ۇلكەندى-كىشىلى اۋىلداردا نارىقتان، تەحنيكالىق دامۋدان، ءتۇرلى قىزمەت تۇرلەرىنەن، ديناميكاسى جىلدام مادەني-عىلىمي ومىردەن سىرت قالىپ وتىر. ال 600-گە جاقىن اۋىلداردا جاسى ۇلعايعان قارت كىسىلەر مەن 50-60 ادام عانا قالعان. 5000-عا تارتا اۋىلدا اۋىز سۋ ۇلكەن پروبلەماعا اينالعان، 2000-نان اسا ەلدى مەكەندە تەلەفون جەتىمسىز نەمەسە دۇرىس تارتىلماعان. اۋىلداردىڭ ءىشى-سىرتىنداعى تاس جولداردىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن كوبىمىز كورىپ ءجۇرمىز. ال ونداعى اعايىننىڭ، اسىرەسە اۋىلداعى انا مەن سابيلەردىڭ دەنساۋلىعى - بولەك ماقالانىڭ جۇگى.
قالاعا كەلگەن اۋىل ادامدارىنا باس­پانا الۋ نەمەسە پاتەر جالداۋ ءۇشىن بەرىلەتىن ارنايى الەۋمەتتىك تولەم تۋرالى ۇكىمەتتە نە پارلامەنت قابىرعاسىندا ءسوز قوزعالعان ەمەس، قوزعالمايدى دا. ۇكىمەتتىڭ «اگرارلى جۇرت بولامىز با؟ حالقى قالاعا شوعىرلانعان ءموبيلدى مەملەكەت بولامىز با؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. وسىنداي جايباسارلىقتىڭ كەسىرىنەن 20 جىل ىشىندە قالادان باسپانا تاۋىپ، ناقتى ورنالاسقان حالىقتىڭ سانى 400 مىڭنان ارەڭ اسىپ جىعىلىپتى. ەسەسىنە، قالادان 1ملن. ادام شەتەلگە كوشىپ كەتىپتى. 1990 جىلى قالا حالقى جالپى جۇرتتىڭ 56,5 پايىزىن قۇراسا، 2012 جىلى (تىركەۋدە تۇرعاندارى) بۇل كورسەتكىش 57 پايىزدى قۇراپتى.
اۋىلداردان استانا مەن الماتىعا جۇمىس ىزدەپ اعىلعان جۇرتتىڭ سانىندا ەسەپ جوق.
ءبىر قاراساڭ، كاسىپكەرلىك، ينجەنەرلىك ونەردى يگەرۋ تۇرعىسىندا قالا تۇرمىسى قازاق حالقىنىڭ ەكىنشى تىنىسىن اشىپ، بۇعىپ جاتقان قابىلەتتەرىن وياتۋى مۇمكىن ەدى. الايدا، ولاي بولماي شىقتى. ال قىر ءومىرىنىڭ مۇمكىندىگى قازىرگى زاماندا وتە شەكتەۋلى. مەكتەپتەردە مۇعالىم جەتىسپەيدى. مادەنيەت ۇيلەرىندە ەشقانداي ۇيىرمەلەر جاستارمەن جۇمىس ىستەمەيدى. كلۋبتار جابىق، بولماسا ءبارى جەكەشەلەنىپ كەتكەن.
تاجىربيەلى ينۆەستورلار اۋىل شا­رۋاشىلىعىنىڭ جارىمجان ينفرا­قۇرىلىمىن كورىپ تۇرىپ، اقشاسىن جەلگە شاشپايتىنى تاعى انىق. ساياسي پارتيالار، جاستار ۇيىمدارى، سپورت مەكەمەلەرى اۋىلعا بارىپ، تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەمەيدى. قالاي دەسەڭىز دە، اۋىلداعى قازاقتىڭ تۇرمىسى بۇگىنگى ءومىر تالاپتارىنا لايىق بولىپ تۇرعان جوق. كەرىسىنشە، تاعى سول تاريحي مەشەۋلىككە باستاپ تۇرعانداي كورىنەدى ماعان.
اۋىلدارداعى 5ملن. قازاقتىڭ كوبى نەلىكتەن جۇمىسسىز جۇرگەنىن ءبىلۋ قيىن ەمەس. بىراق ۇكىمەت بۇل جۇمىسسىز حالىقتى جىلىنا مولشەرمەن 1سيىر، 5-6 كوتەرەم لاعىن ساتىپ، نان-شايىن ايىرعانى ءۇشىن «ۇيىڭە اقشالاي تابىس كىرگىزىپ وتىرسىڭ» دەپ جۇمىسى بار ادامدار قاتارىنا جاتقىزىپ قويعان.
سوندىقتان ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ «ءۇي شارۋاشىلىعىندا ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعاندار 70 پايىز» دەگەن مالىمەتىنە سۇيەنىپ، اۋىل حالقىنىڭ 70 پايىزى جۇمىسسىز دەۋگە تولىق نەگىز بار. سول سەبەپتى دە، اۋىلداعى جالاقى 2010 جىلى 15500 تەڭگە، 2011 جىلى 17000 تەڭگە، 2012 جىلى 20800 تەڭگەنى قۇراپتى. وسى بولار-بولماس ناپاقامەن اۋىلداعى قالىڭ جۇرت قالاي داميدى، قالاي دەنساۋلىعىن كۇتەدى، ۇرپاعىنا قايتىپ ساپالى ءبىلىم بەرەدى؟ مۇنداي جارىمجان تىرشىلىكپەن قانشا ۋاقىت كۇن كەشەدى؟ وسىلايشا قۇر كۇن كورىسپەن عانا وتىرعان اۋىل حالقىنىڭ 48 پايىزىنىڭ تابىسى كۇندەلىكتى تاماقتان اسپايدى.
قالعان 52 پايىزىنىڭ اقشاسى ەكى-ءۇش جىلدا ءبىر رەت ءوزىنىڭ جانە بالا-شاعاسىنىڭ كيىمىن جاڭالاۋعا عانا جەتەدى. ەلەكترونيكالىق تاۋارلار مەن تۇرمىس تەحنيكاسىن الۋعا اۋىل حالقىنىڭ 3 پايىزىنىڭ عانا كۇيى بارعا ۇقسايدى. ات توبەلىندەي 1 پايىز جۇرت قانا: اكىم-قارالار مەن كاسىپكەرلەر تۇرمىس تارشىلىعىن سەزىنبەيدى. 20 جىلدان بەرى اۋىل حالقىنىڭ پسيحولوگياسىندا الەۋمەتتىك نيگيليزم تەرەڭدەي تۇسكەن. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بيزنەسپەن شۇعىلدانىپ، قوماقتى پايدا تاۋىپ، بايىپ كەتەتىنىنە، ءتۇرلى قورلاردان نەمەسە بانكتەن نەسيە الىپ، ول قارىزدى تۇگەل قايتارا الاتىنىنا ەش سەنىمى جوق. ويتكەنى اكىمشىلىك پەن بانكتەردە قۇجات راسىمدەۋ، قوجالىقتىڭ كوپتەگەن شارۋالارىنا رۇقسات الۋ تەك پارا بەرۋ ارقىلى عانا شەشىلەدى دەگەن پىكىر جۇرت ساناسىنا بەرىك ورناعان. بۇل اۋىل حالقىنىڭ جاڭساق تۇسىنىگى ەمەس، بۇل بارشا شارۋا اقشاسىز شەشىلمەيتىنىنە كۇندەلىكتى كوزى جەتكەندەردىڭ بويىندا مىزعىماستاي قالىپتاسقان ءومىر شىندىعى.
اۋىلداعى قوردالانعان ماسەلەلەر مەن كۇرمەۋى شەشىلمەگەن تۇرمىس پەن قالاداعى باسپانا تابۋ، جەر الۋ قيىندىقتارىن، ورىس ءتىلى مەن بيۋروكراتيانىڭ وجار ۇستەمدىگىن ەسكەرسەك، ۇلتتىڭ «الدى مۇز، ارتى جار» بولىپ تۇرعانىن كورەسىڭ. جاڭا قاتىناستارعا نەگىزدەلگەن يننوۆاتسيالىق-يندۋستريالدى قوعام قۇرۋدان ەداۋىر كەشىككەن حالىقتىڭ 30-40 جىل ىشىندە ۇلت رەتىندە دامۋى كەنجەلەۋى ىقتيمال. ويتكەنى ەلىمىزدە بارشا حالىقتى مادەني-تىلدىك تۇرعىدا بىرىكتىرۋ، ءتۇرلى ەتنوستاردى ارالاستىرىپ قونىستاندىرۋ، ءسويتىپ قازاقستان حالقىن تۇتاستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلمەي وتىر.
سونىڭ سالدارىنان باسقانى بۇلاي قويعاندا، استانانىڭ اينالاسىنداعى قوياندى، تالاپكەر، قوسشى ەلدى مەكەندەرىندە كىم قالاي قالاسا سولاي ءۇي سالا بەرگەندەردىڭ كوبى ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر. ءتىپتى، كوشە مەن قورعان جوق، بازار، پوليتسيا پۋنكتى، اۋرۋحانا، ءدارىحانا، دۇكەن جوقتىڭ قاسى، ىشەتىن سۋ تاتىمسىز، ينفراقۇرىلىم قالىپتاسپاعان. زاڭسىز ءۇي سالىپ العاندار قانشاما. مۇنداي جاعداي ەلىمىزدەگى بارلىق قالالاردىڭ ىرگەسىندە دە قالىپتاسىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارىن بيلىك بىلمەي وتىرعان جوق. جالپى ەلىمىزدە اسا قۇزىرلى ورگان قۇرىلىپ، ول وكىلەتتى ورگان رەتىندە ۇلتتىڭ قالاعا بەت العان كوشىن بەلگىلى ءبىر دايىندىقپەن كۇتىپ الىپ، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋى، مەيلىنشە ىڭعايلى ورنالاستىرۋى كەرەك.
سول باياعى كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس ودا­عىنىڭ قازاقتى اگرارلىق، اۋىلدىق ۇلتقا اينالدىرىپ، سول بەتى بىتىراعان باسىن قوسپاي قاراڭعى قىردا، وركەنيەت پەن نا­رىقتان سىرت، شۋلى دا دۋماندى ومىردەن جىراقتا ۇستاۋ ساياساتىن قازىرگى بيلىك جالعاستىرىپ وتىرعان سياقتى كورىنەدى ماعان.

"تۇركىستان" گازەتى