قۋانبەك بوقاەۆ. «حيميا قاقپاسىن» اشقىزباۋ كىمگە پايدالى؟
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا!
قازاقستاننىڭ وقۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، جوعارى ساناتتى مۇعالىم، ەڭبەك ارداگەرى جۇبايبەك جۇماحاننىڭ ەسىمى ەلىمىزدەگى مۇعالىمدەرگە كەڭىنەن ايگىلى. شىعىس قازاقستان وبىلىسى، زايسان اۋدانىنداعى اۋىلدارداعى مەكتەپتەردە حيميا پانىنەن 40 جىلداي ساباق بەرە ءجۇرىپ، «حيميا قاقپاسى» كەستەسىن جاساپ، ونى ولەڭمەن وقىتۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلىن تاۋىپ ۇزاق جىلعى تاجىريبەسى ارقىلى جاڭالىعى تاماشا ناتيجە بەرگەنى كەڭىنەن دالەلدەنگەن. ونىڭ «حيميا قاقپاسى» كەستەسى مەن ونى ولەڭمەن وقىتۋ ادىستەمەسى حيميا ءپانىن وڭاي مەڭگەرۋدىڭ توتە جولى ەكەنى جونىندە كەڭەس زامانىنان بەرى اۋداندىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكاسىلىق پەداگوگيكالىق وقۋلاردا ۇنەمى جوعارى باعالانىپ، باسپاسوزدە شاكىرتتەرىنىڭ، مۇعالىمدەر مەن عالىمداردىڭ جۇزدەگەن ماقالالارى، پىكىرلەرى، لەبىزدەرى جاريالانعان. ونىڭ وقۋلىعى بويىنشا ساباق بەرگەن مۇعالىمدەر تاڭدانارلىقتاي تاماشا تابىستارعا جەتىپ ءجۇر. سولاي بولسا دا ونىڭ وسىناۋ وزىق تاجريبە نەگىزىندە جازعان وقۋلىعىن مەكتەپتە قولدانۋعا تىيىم سالىنعانىن، مۇنىن ءوزى عىلىمي پەداگوگيكالىق تۇرعىدان زەرتتەپ زەردەلەگەندە زور قاتەلىك بولعانى جونىندە وسى ماقالادا كەڭىنەن دالەلدەپ اڭگىمەلەۋدى ءجون كوردىك.
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا!
قازاقستاننىڭ وقۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، جوعارى ساناتتى مۇعالىم، ەڭبەك ارداگەرى جۇبايبەك جۇماحاننىڭ ەسىمى ەلىمىزدەگى مۇعالىمدەرگە كەڭىنەن ايگىلى. شىعىس قازاقستان وبىلىسى، زايسان اۋدانىنداعى اۋىلدارداعى مەكتەپتەردە حيميا پانىنەن 40 جىلداي ساباق بەرە ءجۇرىپ، «حيميا قاقپاسى» كەستەسىن جاساپ، ونى ولەڭمەن وقىتۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلىن تاۋىپ ۇزاق جىلعى تاجىريبەسى ارقىلى جاڭالىعى تاماشا ناتيجە بەرگەنى كەڭىنەن دالەلدەنگەن. ونىڭ «حيميا قاقپاسى» كەستەسى مەن ونى ولەڭمەن وقىتۋ ادىستەمەسى حيميا ءپانىن وڭاي مەڭگەرۋدىڭ توتە جولى ەكەنى جونىندە كەڭەس زامانىنان بەرى اۋداندىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكاسىلىق پەداگوگيكالىق وقۋلاردا ۇنەمى جوعارى باعالانىپ، باسپاسوزدە شاكىرتتەرىنىڭ، مۇعالىمدەر مەن عالىمداردىڭ جۇزدەگەن ماقالالارى، پىكىرلەرى، لەبىزدەرى جاريالانعان. ونىڭ وقۋلىعى بويىنشا ساباق بەرگەن مۇعالىمدەر تاڭدانارلىقتاي تاماشا تابىستارعا جەتىپ ءجۇر. سولاي بولسا دا ونىڭ وسىناۋ وزىق تاجريبە نەگىزىندە جازعان وقۋلىعىن مەكتەپتە قولدانۋعا تىيىم سالىنعانىن، مۇنىن ءوزى عىلىمي پەداگوگيكالىق تۇرعىدان زەرتتەپ زەردەلەگەندە زور قاتەلىك بولعانى جونىندە وسى ماقالادا كەڭىنەن دالەلدەپ اڭگىمەلەۋدى ءجون كوردىك.
ايگىلى «حيميا قاقپاسىنىڭ» اۆتورى جۇبايبەك جۇماحاننىڭ 8-سىنىپقا ارنالعان حيميا ءپانى وقۋلىعى التىنسارين اتىنداعى ءبىلىم اكادەمياسىنان ساراپتاۋدان ءوتىپ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ماقۇلداۋىمەن 2004 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلىپ شىققان بولاتىن. وقۋلىق جارىققا شىقپاي جاتىپ-اق وعان دەگەن سۇرانىس كۇشتى بولىپ، اۋداندار مەن وبلىستاردان باسپاعا تاپسىرىستار الدىن الا كوپتەپ بەرىلىپ جاتتى. ءسويتىپ وقۋلىق قازاقشا 60 مىڭ، ورىسشا 40 مىڭ دانامەن باسىلىپ از ۋاقىتتا ونىڭ دەنى ساتىلىپ كەتتى. مۇنىڭ ءوزى جەرگىلىكتى ادىسكەرلەر مەن مۇعالىمدەر تاراپىنان وقۋلىققا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە كۇشتى بولعانىن ۇقتىرسا كەرەك. الايدا كوپ ۇزاماي ونى بالاما وقۋلىق رەتىندە وقىتۋعا، ءتىپتى ونى تاراتۋعا تىيىم سالىنىپ، اۋداندار مەن وبلىستاردان باسپاعا كەرى قايتارىلدى.
جەرگىلىكتى مۇعالىمدەر مەن ادىسكەرلەر قاۋىمى بۇعان قاتتى قارسىلىق تانىتىپ، سوڭى داۋ-دامايعا ۇلاستى. مۇعالىمدەر جاڭادان جازىلعان وقۋلىقتى پايدالانۋدى جاپپاي جاقتاعاندىقتان وبىلىستاردا ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعىن پايدالانۋ جونىندە تالقىلاۋ ۇيىمداستىرۋ جونىندە تالاپ قويعان وقيعالار ءجيى ۇشىراستى. الايدا مينيسترلىك پەن وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ باسشىلارى مۇعالىمدەر تالاپتارىنا قۇلاق اسپاي، وقۋلىقتاردى ساۋدا ورىندارىنان الدىرىپ، باسپاعا كەرى قايتارۋدان جاڭىلمادى. ءسويتىپ وسى داۋ-دامايدى باسۋ ءۇشىن 2005 جىلى جيىندار مەن سەمينارلار وتكىزىلىپ، وندا بالاما وقۋلىقتارعا باس ساراپشى بولعان، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ پروفەسسورى ن.نۇراحمەتوۆ وقۋلىقتى تەوريالىق جاعىنان زياندى دەپ تۇسىندىرۋمەن بولدى. مۇنىن ەڭ باستى سەبەبى نۇراحمەتوۆ ج.جۇماحاننىڭ وسى وقۋلىعىنا باسەكەلەس 8-سىنىپقا ارنالعان نەگىزگى وقۋلىق اۆتورى بولعاندىقتان ەكەنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس ەدى. ال مۇعالىمدەر مەن ادىسكەرلەر بولسا، پروفەسسوردىڭ پىكىرى قىپ-قىزىل جالا ەكەنىن ونىڭ بەتىنە باسىپ، ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعى مەن «حيميا قاقپاسى» كەستەسىن قولدانعاندا تاماشا تابىستارعا جەتكەنىن دالەلدەۋمەن بولدى.
سوندا بۇلاردىڭ قايسىسىنىكى دۇرىس؟ بۇل وقۋلىق شىنىمەن تەوريالىق جاعىنان زياندى ما، الدە شىنىندا دا پايداسى اسا زور ما؟ ەگەر زياندى بولسا، مۇنى مۇعالىمدەر قاۋىمى نەگە تۇسىنە قويمايدى؟ ال پايداسى زور بولسا، وعان پروفەسسور ن.نۇراحمەتوۆ نەگە قارسى؟ بۇل ماسەلەنى سول كەزەڭدە مينيسترلىك اجىراتا الماعانى جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعى مەن باسەكەلەس نەگىزگى وقۋلىق اۆتورى ن.نۇراحمەتوۆتى بالاما وقۋلىقتاردىڭ باس ساراپشىسى ەتىپ تاعايىنداپ، سونىڭ پىكىرىمەن عانا ساناسقاندىقتان ەكەنى انىق. ءسويتىپ وزىق تاسىلگە نەگىزدەلگەن وقۋلىققا تىيىم سالىنعانى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ورەسكەل قاتەلىك ەكەنىن مۇعالىمدەردىڭ، ادىسكەرلەردىڭ ءبارى دە قىنجىلا ايتاتىن بولدى. سونداي-اق نۇراحمەتوۆتەن وزگە كوپتەگەن عالىمدار مەن مامانداردىڭ ءبارى بۇل وقۋلىقتى جوعارى باعالاپ پىكىر جازعان. ناقتى ايتقاندا سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ پروفەسسورى، حالىقارالىق عىلىمي-پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى م.پانين، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، حيميا عىلىمداردىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءا.ب.باەەشوۆ، گۋمەلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى حيميا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، حيميا عىلىمداردىڭ كانديداتى گ.تاجەكەنوۆا، پەداگوگيكالىق عىلىمداردىڭ دوكتورى پروفەسسور س.جايلاۋ، الماتى قالاسى №159 گيمنازيانىڭ حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمى ب.ابىشەۆا، اقتوبە قالاسى №30 ورتا مەكتەپتىڭ حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمى ا.بەكنيازوۆا جانە باسقا دا عالىمدار مەن مۇعالىمدەر، ادىسكەرلەر ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعىن مەكتەپتە وقىتۋدىڭ پايداسى زور ەكەنىن جان-جاقتى دالەلدەپ جازعان پىكىرلەرى، مينيسترلىك پەن التىنسارين اتىنداعى ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحيۆىندە 5-6 جىلدان بەرى شاڭ باسىپ جاتىر دەۋگە بولادى. ال ءبىز وسى ماقالادا ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعى مەن «حيميا قاقپاسى» كەستەسى باسەكەلەستىكتىڭ، باقاستىقتىڭ جانە جاڭالىقتى قابىلداي المايتىن دوگمالىق كوزقاراستىڭ قۇربانى بولۋ قۇپياسى جونىندە اڭگىمە ءوربىتىپ كورەلىك.
1. دوگماتيك عالىمدار ۇستەمدىگىنىڭ زاردابى
كوپتەگەن عالىمدار مەن مۇعالىمدەردىڭ پىكىرلەرىنە ќاراعاندا، حيميانىڭ باستاپقى كۋرسىن مەڭگەرۋگە ارنالعان «حيميا قاقپاسى» كەستەسى مەن ونى وقىتۋدىڭ ادىستەمەسى د.ي.مەندەلەەۆتىڭ پەريودتىق كەستەسى سياقتى شەت جۇرتتارداعى بارشا مەكتەپتەرگە دە ورتاق الەمدىك ماڭىزى بار عىلىمي جاڭالىق. مۇنى تاريحتا تۇڭعىش جاسالعان «حيميانىڭ الىپپەسى» دەگەن پىكىرلەردى دە ءجيى ەستيمىز. ويتكەنى حيميا ءپانى وقۋلىقتارىندا نەبارى ونشاقتى ەلەمەنتپەن ءۇستىرت تانىستىرىلسا «حيميا قاقپاسى» ارقىلى 40-50 ەلەمەنتتىڭ تاڭبالارىن جازۋعا ماشىقتانىپ، ولاردىڭ ورتاق قاسيەتتەرىن ۇعىنىپ ەسكە ساقتاۋعا بولادى. مۇنان ءارى حيميا عىلىمىن وقىپ ۇعىنۋ قيىن ەمەس ەكەنى ۇزاق جىل بويى تاجريبە جۇزىندە كەڭىنەن دالەلدەنگەن.
جۇبايبەكتىڭ ادىستەمەسى بويىنشا مەن دە ساباق بەرىپ ءىس جۇزىندە ونىڭ ارتىقشىلىعىنا كوزىم ايقىن جەتكەن. مەن دە مەكتەپتە جۇبايبەكتىڭ شاكىرتى بولعانمىن. 1960 جىلداردىڭ سوڭىندا وسكەمەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، حيميا جانە بيولوگيا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى ماماندىعىن الىپ زايسان اۋدانى اينابۇلاق اۋىلىندا ەڭبەك جولىن باستاعانمىن. وسكەمەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ءبىز وقىپ جۇرگەن كەزەڭدە ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان كەلگەن كوپتەگەن وقىتۋشىلار بىزگە ءدارىس بەرگەن. ولاردىڭ ءبارى جاڭاشىل، وزىق ويلى ەدى. ولار سول كەزەڭدە ماسكەۋ مەن لەنينگرادتا عىلىم، ءبىلىم سالاسىنداعى ىزدەنىستەرى مەن جاڭالىقتارى، كوزقاراستارى قارت پروفەسسورلارعا ۇناماعاندىقتان وسكەمەنگە، قىيىر شىعىسقا جەر اۋدارىلعان جاس عالىمدار بولعانىن كەيىن اڭعاردىم. ولار لىسەنكو باستاعان دوگماتيك عالىمدار ۇلى گەنەتيك، سەلەكتسيونەر-عالىم ي.ۆاۆيلوۆتى قۋدالاپ، اقىرى ول تۇرمەدە ولگەنىن، دوگماتيك عالىمداردىڭ ۇستەمدىگىنەن كەڭەس وداعىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ەۋروپا ەلدەرىنەن 30-40 جىل ارتتا قالعانىن، عالىم اتانعان دوگماتيكتەر ناعىز عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ قاس دۇشپانى بولاتىنى جونىندە اڭگىمەلەردى ءجيى ايتاتىن. بۇگىنگى تاڭدا دا ەلىمىز وسىنداي كەسەلدەن ارىلماعاندىقتان ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ جاستاردى شەت جۇرتتارعا وقۋعا جىبەرەتىنىن، نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىن اشقانىن باعامداۋعا بولادى. ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان كەلگەن عالىمدار مەكتەپتە سول كەزدە قولداۋ تابا قويماعان ساباق بەرۋدەگى ەڭ وزىق تاسىلدەردى ۇيرەتەتىن. ماسەلەن، «ليپەتسك ءادىسى» دەگەن بولدى. ونىڭ ءمانىسى مۇعالىم بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ساباق جۇرگىزگەندە ءارى كەتكەندە 4-5 بالاعا عانا باعا قويىپ ۇلگەرسە، ال «ليپەتسك ءادىسى» بويىنشا 15-16 بالاعا باعا قوياتىن ەدىك. وسىنداي جاڭاشىلدىعىمەن وسكەمەن پەدينستيتۋتى سول كەزەڭدە كەڭەس وداعى بويىنشا پەداگوگيكا سالاسىندا ەڭ وزىق دەگەن 3 جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ءبىرى بولىپ باعالانعان. سونداعى ۇستازدار بىزدەن جۇبايبەكتىڭ ءادىس-تاسىلىنە قانىعىپ، سول بويىنشا ساباق جۇرگىزۋدى قۋاتتاپ، وسى تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعاۋ جولىندا كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەت ەكەنىن تۇسىندىرەتىن.
ءسويتىپ مەن وقىتۋشى بولعان سوڭ اپتا سايىن جۇبايبەككە بارىپ ساباق جوسپارىن جاساتىپ وقىتىپ ءجۇردىم. ارينە، وقۋشىلار حيميا ءپانىن قىزىعا وقىدى. جۇبايبەكتىڭ ءتاسىلى بويىنشا مەكتەپ وقۋلىعىن مۇلدە پايدالانعان جوقپىن. ەكى جىل ساباق بەرگەننەن كەيىن مەنى وزات مۇعالىم رەتىندە اۋداندىق وقۋ بولىمىنە اۋىستىردى. مەنىڭ ورنىما الماتىدان ينستيتۋتتى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن ءبىر كەلىنشەك وقىتۋشى بولىپ ورنالاستى. ءبىر كۇنى اۋداندىق وقۋ بولىمىنە وسى وقىتۋشى كەلىپ «حيميا ءپانىن قالاي وقىتامىن؟ بالالاردى ساباقتا 45 مينۋت ۇستاۋ مۇمكىن بولمادى؟ قايسى تاقىرىپتى وقىتا باستاسام، «بىلەمىز» دەپ ءبارى شۋلاپ قويا بەرەتىن بولدى. ءسىز بۇكىل مەكتەپ باعدارلاماسىن الدىن-الا بالالارعا قالايشا مەڭگەرتىپ ۇلگەرگەنسىز؟» دەپ مەنەن اقىل-كەڭەس سۇرادى. مەن وعان «بالالاردى ساباقتا ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن حيميا پانىنەن ەسەپ شىعارتا بەرىڭىز، باسقا امال جوق» دەپ ساباقتى قالاي جۇرگىزگەنىمدى قىسقاشا اڭگىمەلەدىم. وندا مەن 7-8-سىنىپتا مەكتەپ باعدارلاماسىن تۇگەلدەي مەڭگەرتىپ، ال 9-سىنىپقا كەلگەندە جوعارى وقۋ ورنىنىڭ وقۋلىعىن قولدانباق بولىپ جوسپارلاعان ەدىم.
جۇبايبەكتىڭ ءادىسى بويىنشا وعان وقۋلىق جازدىرىپ، ءوزىم ديسسەرتاتسيا قورعاۋدى ماقسات ەتىپ، 1969 جىلدارى الماتىعا كەلىپ «مەكتەپ» باسپاسىنا ورنالاستىم. كەڭەس زامانىندا حيميا، فيزيكا، بيولوگيا سەكىلدى پاندەردىڭ وقۋلىقتارى ماسكەۋدە جازىلىپ شىعاتىن دا، ونىڭ قازاقشا اۋدارماسى جاسالاتىن. «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ حيميا جانە بيولوگيا رەداكتسياسىندا قابدىلراشيد قايىموۆ، قۇتتىبەك قۇرمانوۆ ۇشەۋمىز وسىنداي وقۋلىقتاردىڭ اۋدارماسىن رەداكتسيالايتىنبىز. ق.قايىموۆ وسى كەزدە «ورگانيكالىق ەمەس حيميا» وقۋلىعىنىڭ اتاۋىن «بەيورگانيكالىق حيميا» دەپ وزگەرىس ەنگىزدى. بىردە مەن بەيورگانيكالىق حيميا وقۋلىعىنان بىرنەشە قاتەلىك تاۋىپ، سونى ماسكەۋدەگى باسپاعا حابارلاماق بولدىق. ءبىر كۇنى رەداكتسيا مەڭگەرۋشىسى اسىلحان جيەنباەۆا ورتا بويلى، تولىقشا كەلگەن جىگىت اعاسىن رەداكتسياعا ەرتىپ كەلىپ «جوعارى مەكتەپكە ارنالعان حيميا ءپانىنىڭ قازاقشا وقۋلىعىن جازعان، وزدەرىڭ ءجيى اڭگىمەلەپ جۇرەتىن ءبىرىمجانوۆ اعايلارىڭ وسى كىسى» دەپ ونى بىزگە تانىستىردى. بۇل كىسى عىلىم دوكتورى، پروفەسسور بولسا دا بالسىنبەيتىن، اشىق-جارقىن، ىشىنە سىر بۇكپەيتىندەي اڭگىمەشىل ەكەن. مەن حيميا ءپانىنىڭ ماسكەۋدە باسىلعان ورىس تىلىندەگى وقۋلىعىندا حيميالىق فورمۋللالارداعى قاتەلىكتەردى بىرىمجانوۆقا كورسەتىپ، بۇل تۋرالى ماسكەۋگە حابارلاماق بولىپ وتىرعانىمىزدى ايتىپ ەدىم، ول «مۇنىڭ قاجەتى جوق» دەگەندەي پىكىر ءبىلدىردى. ب.ءبىرىمجانوۆ تا جاس كەزىندە ءدال وسى رەداكتسيادا قىزمەت ەتكەن ەكەن. سول كەزەڭدە دە ماسكەۋ وقۋلىقتارىنان قاتەلىك تاۋىپ، ونى حابارلاپ حات جولداپ جىبەرىپتى.
- سوندا ونداعىلار قانداي جاۋاپ قايتاردى دەسەڭىزشى؟ - دەدى ءبىرىمجانوۆ. - «بىزدەن قاتەلىك ىزدەيتىندەي سەندەر كىمسىڭدەر؟! مۇندايعا اۋەس بولساڭدار ورىندارىڭدى بوساتىندار!» دەگەن ماندە جاۋاپ الدىق تا كوزىمىزدى جۇمىپ، اۋزىمىزدى جاۋىپ وتىراتىن بولدىق.
اڭگىمە بارىسىندا مەن رەداكتسيامىزدا قايىموۆ رەداكتسيالاپ كومەكشى قۇرال رەتىندە عانا باسۋعا ازىرلەپ وتىرعان جۇبايبەكتىڭ «حيميا قاقپاسى» تۋرالى ايتىپ، سول بويىنشا وقۋلىق جازۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيا قورعاۋدى ماقسات ەتكەنىمدى ءبىلدىرىپ ەدىم، ول جۇبايبەكتى تانيتىنىن، ءوزىنىڭ شاكىرتى بولىپ اباي اتىنداعى قازپي-ءدى بىتىرگەنىن، ونىڭ ءادىسىن جوعارى باعالايتىنىن ايتا كەلىپ، بۇل تۋرالى وقۋلىق جازۋعا دا، ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا دا جول جابىق ەكەنىن، ويتكەنى بۇل ەڭبەك حيميا ءپانىن وقىتۋدا توڭكورىس جاسايتىن اسا زور جاڭالىق بولعاندىقتان وعان تەك ماسكەۋ عانا ەمەس، الماتىدا دا قاتاڭ تىيىم سالىناتىنىن، ءتىپتى ونى بىلاي قويىپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان ءوزىنىڭ حيميا وقۋلىعىن جازعاندا دا ماسكەۋ وقۋلىقتارىمەن سايكەستىرىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولعانىن، ايتپەسە ونى باسۋعا رۇقسات بەرىلمەيتىنىن اڭعارعانىن اڭگىمەلەدى. مەن وسكەمەن پەدينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە، رەكتورىمىز، سول كەزدە حيميا عىلىمىنىڭ كانديداتى بولعان جۇماش كارىمۇلى ۋاليەۆتىڭ قازاق تىلىندە شىققان «فيزيكالىق حيميا» وقۋلىعىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى باسىلىپ شىعىپ، ءبىز سونى وقىپ، بۇل ءپاندى وڭاي مەڭگەرگەن ەدىك. ال قازاقشا بىلمەيتىن ستۋدەنتتەر بولسا، ورىس تىلىندەگى وقۋلىقتار وتە كۇردەلى بولعاندىقتان ونى يگەرە الماي قينالعان بولاتىن. ۋاليەۆتىڭ وقۋلىعى شاعىن ءارى ۇعىنىقتى جازىلسا دا، ونىڭ ەكىنشى كىتابى شىقپاي قالعانىنا ءبىرىمجانوۆ ايتقان سەبەپپەن توسقاۋىل جاسالعانىن ۇعىنعانداي بولدىم.
سونداي-اق سول كەزەڭدە مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ساراپتاۋ جاسايتىن مەكەمە-قازىرگى ءبىلىم اكادەمياسىنا بارىپ جۇرگەندە وندا مەكتەپ قابىرعاسىن كورمەگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە ارنالعان كومەكشى قۇرال جازىپ وتىرعانىن بايقايتىنمىن. ولار تامىر-تانىستىقپەن ورنالاسىپ الىپ ءتىپتى، بىرقاتارى ديسسەرتاتسيا قورعاعانىن ەستيتىنبىز. ءبىرىمجانوۆتىڭ اڭگىمەسىنەن جۇبايبەكتىڭ «حيميا قاقپاسى» نەگىزىندە وقۋلىق جازۋ بىلاي تۇرسىن، ديسسەرتاتسيا قورعاۋ دا مۇمكىن ەمەس، بۇعان ماسكەۋدەگى دە، الماتىداعى دا عىلىمداعى دوگمالىق بيۋروكراتيا مۇلدە جول بەرمەيتىنىن ايقىن ۇعىنىپ مەن عىلىم قۋماق بولعان ارمانىمنان ءۇمىتىمدى ءۇزىپ، تاعدىرىمدى ءبىرجولاتا جۋرناليستيكامەن بايلانىستىردىم.
2. وزىق ءتاسىلدىڭ وبالىنا قالىپ پايداعا كەنەلگەندەر
ال جۇبايبەك بولسا ستۋدەنت كەزىندە ۇستازى ب.ءبىرىمجانوۆتان بىردە «مەكتەپ وقۋلىعىن نەگە جازبايسىز؟» دەپ سۇراعاندا «جوعارى مەكتەپ پەن ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. مەن مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇرگەن جوقپىن. سوندىقتان ونىڭ ەرەكشەلىگىن تەرەڭ ءبىلۋىم مۇمكىن ەمەس. مەكتەپ وقۋلىعىن جازۋ سەندەردىڭ - مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ ەل الدىنداعى پارىزى» دەگەن ءسوزىن وسيەت تۇتىپ زەينەتكە شىققان سوڭ دا اۋرەلەنىپ كەلەدى. وسى ماقساتقا مەكتەپتە 40 جىلداي، زەينەتكە شىققالى 20 جىلداي ءومىرىن ارناپ بۇكىل رەسپۋبليكا مۇعالىمدەرىنىڭ زور قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرسە دە مينيسترلىك پەن جەرگىلىكتى باسشىلار ونىڭ جانكەشتى ەڭبەگىن ەلەگەن ەمەس. ماسەلەن، جۋىقتا، شىلدە ايىندا وسكەمەندە بيولوگ، حيميك مۇعالىمدەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق قۇرىلتايى بولدى. جۇبايبەك وسى جيىننىڭ تورىندە وتىرۋعا لايىق ەمەس پە؟! الايدا ونى قۇرىلتايدىڭ ەسىگىنەن دە قاراتپاعان. ال وبلىستار مەن اۋداندارداعى جاڭاشىل ادىسكەرلەر مەن ىزدەنگىش، وزىق مۇعالىمدەر جۇبايبەكتى قۇرمەت تۇتىپ، اقىل-كەڭەس سۇراۋ ءۇشىن ءجيى-ءجيى ارنايى شاقىرتىپ، پىكىر بولىسەدى. ءسويتىپ ول ەل ارالاپ وزىق تاجريبەنى ناسيحاتتاۋعا قارجىسى جەتپەگەندىكتەن اۋىلداعى ءۇيىن دە ساتۋعا ءماجبۇر بولىپتى. سولاي بولسا دا 2004 جىلى باسىلعان وقۋلىعىنان كەيىن، ورتا مەكتەپكە، ليتسەي-كوللەدجدەرگە، گيمنازياعا ورتاق بەيورگانيكالىق حيميا ءپانىنىڭ باستاپقى كۋرسىنا ارنالعان امبەباپ وقۋلىق جازىپتى. بىلتىر ونىڭ تولىق نۇسقاسىن «رەسپۋبليكا ۇستازدارى» گازەتى باستان-اياق تۇگەل جاريالاعان ەكەن. مۇنى دا كوپتەگەن جاڭاشىل مۇعالىمدەر جوعارى باعالاپ پايدالانا باستاپتى.
- مەنىڭ وقۋلىقتارىم مەن «حيميا قاقپاسى» كەستەسى بۇگىن بولماسا، بولاشاقتا مەكتەپ يگىلىگىنە اينالاتىنى كۇمانسىز، - دەيدى جۇبايبەك. ال مينيسترلىكتەگى شەنەۋىنىكتەر بولسا «وقۋلىعىڭىزدى باسۋعا ءبىز قارسى ەمەپىز، ءبىزدىڭ نۇسقاۋىمىز ورىندالا بەرمەيدى» دەگەندەي سىرعىتپا جاۋاپ بەرۋدەن جاڭىلار ەمەس.
- 2004 جىلى جۇبايبەك جۇماحاننىڭ «حيميا قاقپاسى» كەستەسى مەن 8 سىنىپقا ارنالعان وقۋلىعىنا «ءبىر پروفەسسوردى اۆتور رەتىندە تىركەگەنىڭىز ءجون» دەپ ۇسىنىس جاساعان ەدىك، ول كىسى كونبەي قويدى عوي. سونىڭ سالدارىنان وقۋلىق قۋدالاۋعا ۇشىراپ، «تەوريالىق جاعىنان قاتەلىكتەر بار» دەگەن جەلەۋمەن قانشاما ايعاي-شۋ بولدى. بۇل ءۇشىن ءبىز دە بىرقاتار قولايسىزدىققا ۇشىرادىق. ەگەر مينيسترلىك ماقۇلداپ، وبلىستار تاپسىرىس بەرسە، بۇل وقۋلىقتى قايتالاپ باسار ەدىك، - دەيدى 2004 جىلى باسپانىڭ باس رەداكتورى بولعان، قازىر «اتامۇرا» كوورپوراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى گۇلبارشىن جارىلعاسىنوۆا.
وسىندايدا «حيميا قاقپاسىنىڭ» اۆتورى ەتىپ ناق وسى پروفەسسور نۇراحمەتوۆتى قوساقتاپ قويسا وقۋلىققا ەش كەدەرگى بولماس ەدى دەگەندەي ويعا تىرەلە بەردىك. قازىر وسىنداي تاسىلمەن مۇعالىمدەردىڭ وقۋلىعىنا اۆتور بولىپ قوساقتالعان پروفەسسورلار از ەمەس. ءسويتىپ ولار بەدەلىن ساتىپ وڭاي ولجاعا - مول قالاماقىعا كەڭەلىپ ءجۇر. التىنسارين اتىنداعى ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلارى مەن مينيسترلىكتەگىلەر قازىرگى مەكتەپتە وقىتىلىپ جۇرگەن 8-سىنىپقا ارنالعان حيميا ءپانى وقۋلىعىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ پروفەسسورى ن.نۇراحمەتوۆتى بالاما وقۋلىقتاردىڭ باس ساراپشىسى ەتىپ تاعايىنداعانىن ءتۇسىنۋ قيىن. ول ءوزىنىڭ وقۋلىعىن ىعىستىرادى دەگەن ويمەن مول قالاماقىدان ايىرىلماۋ ءۇشىن جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىنا جول بەرگىزبەۋ ماقساتىندا قولدان كەلگەنىنىڭ ءبارىن جاساۋعا تىرىسىپ باعاتىنىڭ ايتپاي-اق اڭعارۋعا بولادى. نارىقتىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا باسەكەلەستەر ءبىرىن-ءبىرى قۇرتۋعا تىرىساتىنى بارشاعا بەلگىلى. دەمەك، نەگىزگى وقۋلىق اۆتورى ن.نۇراحمەتوۆتى بالاما وقۋلىقتاردىڭ باس ساراپشىسى ەتىپ تاعايىنداۋدىڭ ءوزى اقىلعا سىيماستاي قاتەلىك، زاڭسىزدىق، ادىلەتسىزدىك ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن مىنانداي مىسال كەلتىرەيىك. ەگەر ەكى فۋتبول كومانداسى وينايتىن بولسا، بىرەۋىنىڭ كاپيتانىن وسى ويىننىڭ باس تورەشىسى ەتىپ تاعايىنداسا قالاي بولار ەدى؟ سونداي-اق نۇراحمەتوۆ سەكىلدى جوعارى مەكتەپ پروفەسسورلارى «مۇعالىمدەر تەوريانى بىلمەيدى» دەگەن جەلەۋمەن وقۋلىقتى تەك عىلىمي دارەجەسى بار عالىمدار عانا جازۋى ءتيىس دەگەندەي ەرەجە جاساتىپ العان دەۋگە بولادى. مىنە، سوندىقتان دا اۋىل مۇعالىمى جۇبايبەكتىڭ «حيميا قاقپاسىن» وقىتۋعا عانا ەمەس جالپى مۇعالىمدەردىڭ جەكە وزدەرىنە وقۋلىق جازۋىنا قىسىم جاسالۋ سەبەبى ناق وسىندايدان ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.
3. قاتەلەسكەن مۇعالىم بە، پروفەسسور ما؟
جۋىقتا «انا ءتىلى» گازەتىندە (28.06.12ج.) جۇبايبەكتىڭ «حيميا قاقپاسى» كەستەسى مەن وقۋلىعى جونىندە كولەمدى ماقالا جاريالاندى. سوندا 2005 جىلى 19 مامىردا الماتىدا بولعان رەسپۋبليكالىق سەميناردا پروفەسسور ن.نۇراحمەتوۆتىڭ بالاما وقۋلىقتاردىڭ باس ساراپشىسى رەتىندە جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعى مەن «حيميا قاقپاسىن» بارىنشا قارالاپ، سىناۋعا تىرىسقانى، ال وبلىستار مەن اۋدانداردان كەلگەن ادىسكەرلەر مەن مۇعالىمدەر بۇعان جاپپاي قارسى بولىپ، پروفەسسور نۇراحمەتوۆتىڭ پىكىرى جالاقورلىق ەكەنىن دالەلدەگەنى ناقتى جازىلىپتى.
سول سەمينار-كەڭەستە قوستاناي وبلىسىنداعى حيميا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى ەليزاۆەتا اناتولەۆنا ۋلانوۆا جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعى بويىنشا ساباق جۇرگىزگەندە تاماشا ناتيجە بەرگەنىن، ال نۇراحمەتوۆتىڭ وقۋلىعى مۇلدە تۇسىنىكسىز، رەسەي وقۋلىعىنان ۇرلانعان قويىرتپاق ەكەنىن ناقتى دالەلدەي سويلەگەنى باياندالىپتى. ال بۇل سەمينار-كەڭەستە ودان وزگە دە مۇعالىمدەر مەن ادىسكەرلەر جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىن ماقتاپ، پروفەسسورلاردىڭ وقۋلىقتارىن سىناعانى از ايتىلعان جوق. بۇل تۋرالى كەزىندە باسپاسوزدە جاريالاعان ماقالالاردان مۇعالىمدەر قانىق بولىپ نۇراحمەتوۆ سەكىلدى بالاما وقۋلىقتارعا جول بەرمەيتىندەردىڭ قياناتى جونىندە رەداكتسياعا كوپتەگەن حاتتار جولداعان ەدى.
مۇعالىمدەر مەن ادىسكەرلەر بەتىنە باسىپ اشىپ ايتقان سىنداردان نۇراحمەتوۆ قورتىندى جاساۋ ورنىنا بىرەر اي وتكەندە «قازاقستان مۇعالىمى» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى 16 شىلدەدەگى سانىندا «ج.جۇماحانۇلىنىڭ «حيميا-8» وقۋلىعىنداعى قاتەلەر، كەمشىلىكتەر، جاڭساقتىقتار» دەگەن تاقىرىپپەن كولەمدى سىن ماقالاسىن جاريالادى. بۇل ماقالاسىندا ول جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعى مەن «حيميا قاقپاسى» كەستەسىنىڭ ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن سىقپىرتا سىناپ، «بۇل شىعارمادا حيميا عىلىمىنىڭ اسىرەسە، ءبىلىمىنىڭ نەگىزدەرىن بۇرمالاۋشىلىق جاپپاي ورىن العان», مەكتەپتە وقىتۋعا پايداسى جوق، زيانى كوپ دەپ دالەلدەۋگە تىرىسىپ باعىپتى. بۇل ماقالا بالاما وقۋلىقتاردىڭ باس ساراپشىسى رەتىندە مينيسترلىككە، وزگە رەسمي ورىندارعا تاپسىرىلعان ساراپتاۋىنىڭ نەگىزى ەكەنىن ايتپاي-اق ۇعىنۋعا بولادى. سوندىقتان بۇعان كاسىبي دارەجەدە عىلىمي-پەداگوگيكالىق تۇرعىدان تالداۋ جاسالسا، ءمانسىز جالاڭ بايبالام، جالاقورلىق ەكەنىن ايقىنداۋعا بولادى. مۇنى حيميا ءپانىنىڭ مامانى رەتىندە دالەلدەۋ قيىن ەمەس. مەن وسكەمەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، حيميا جانە بيولوگيا وقىتۋشىسى ماماندىعىن الىپ، مەكتەپتە جۇبايبەكتىڭ ادىستەمەسى بويىنشا ساباق بەرىپ، بۇل ءتاسىلدىڭ ارتىقشىلىعىنا كوزىم ايقىن جەتكەندىكتەن، «مەكتەپ» باسپاسىندا رەداكتور بولىپ، حيميا ءپانى وقۋلىعىن رەداكتسيالاعان كاسىبي مامان رەتىندە وسى ماقالاداعى جاڭساقتىقتاردى تۇگەل تىزبەلەپ كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس، تەك ءبىرازىن عانا قىسقاشا ايتىپ وتەيىن.
ماقالا اۆتورىنىڭ «قاتەلىك، كەمشىلىك، جاڭساقتىق» دەگەنى مىناداي: «ءبىر قاراعاندا «حيميا قاقپاسىنان» ورىن العان مالىمەتتەردىڭ، زاڭدىلىقتاردىڭ، باسىنىڭ بىرىكتىرىلۋى قۇپتارلىق جايت سياقتى كورىنەدى. ويتكەنى ول حيميا ساباقتارىندا كولدانۋعا تۇرارلىق تىرەك-سىزبا، نۇسقا ىسپەستەس. ال عىلىمي-ادىستەمەلىك جاعىنان قاراعاندا وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ (10 كەستە) ءبىر كەستەگە باسى بىرىگەتىندەي ورتاق فۋنكتسيالىق يدەيا جوق» دەپ جازىپتى. تەوريانى تەرەڭ بىلەتىن عالىم اتانعان ونىڭ «حيميا قاقپاسىنىڭ» ەڭ باستى يدەياسىن، ماقساتىن تۇسىنە الماعانى قالاي؟! جالپى حيميا وقۋلىقتارىندا، سونىڭ ىشىندە نۇراحمەتوۆ وقۋلىعىندا دا اۋەل باستا نەبارى ونشاقتى ەلەمەنتتى عانا ءۇستىرت تانىستىرادى. مۇنىڭ ءوزى بەينەلەپ ايتقاندا ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىسىنا الىپپەنى ەمەس، ونشاقتى ءارىپتى ۇيرەتۋمەن شەكتەلسە، ودان ءارى گرامماتيكانى وقىتپاي سويلەمدەردى جازدىرىپ ۇيرەتەتىن سەكىلدى بولماق. جۇبايبەك د.ي.مەندەلەەۆتىڭ «حيميا - ەلەمەنتتەر جانە ولاردىڭ قوسىلىستارى تۋرالى ءىلىم» دەگەن تۇجىرىمداماسىن باسشىلىققا الىپ، اۋەلى ءجيى ۇشىراساتىن 40-50 ەلەمەنتتىڭ تاڭباسىن، ۆالەنتتەرىن، جانە بەلسەندىلىك قاتارىن وقۋشىلارعا ۇيرەتۋدى ماقسات ەتىپ، «حيميا قاقپاسى» كەستەسىن جاساپ، ونى وقۋشى ەسىندە ساقتاۋ ءۇشىن ولەڭمەن وقىتۋ ءادىسىن تاۋىپ، «حيميا عىلىمىنىڭ الىپپەسى مەن گرامماتيكاسىن جاساعان» دەۋگە بولادى. «عىلىمي-ادىستەمەلىك جاعىنان قاراعاندا ورتاق يدەيا» دەگەن وسى ەمەس پە؟! مۇنى م.پانين، ءا.باەەشوۆ سەكىلدى عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلاردىڭ، ادىسكەرلەر مەن مۇعالىمدەردىڭ باسپاسوزدە جاريالانعان، سونداي-اق ءتيىستى ورىندارعا جولداعان ساراپتاۋلارى مەن پىكىرلەرىنەن دە اڭعارۋعا بولادى.
ال نۇراحمەتوۆ بولسا بۇل جاڭا ءتاسىلدى جاتىرقاپ ۇعىنا الماي ابدەن دىڭكەلەپ «كەستەلەردىڭ ءبارى قاتە، وقۋشىنى تەرىس قورىتىندىعا كەلۋگە ماجبۇرلەيدى» دەسە، ەندى بىردە «مۇنداي كەستەلەر جەكە-جەكە العاندا بۇرىننان بەلگىلى، ولاردىڭ كوبىسى ءداستۇرلى ورتا مەكتەپتىڭ حيميا وقۋلىقتارىنا ەنگەنىن ۇستازدار قاۋىمى جاقسى بىلەدى» دەپ ءوزىنىڭ پىكىرىنە ءوزى قارسى شىققانى «ساسقان ۇيرەك قۇيرىعىمەن سۇڭگيدى» دەگەننىڭ كەرى بولسا كەرەك. ءسويتىپ ول «ال بۇل قاقپادا ەشبىر زاڭدىلىقتى بىلمەستەن، تۇسىنبەستەن، تەك جاتتاپ الۋعا جەتەلەيتىن مالىمەتتەردىڭ كوپ بولۋى سىن كوتەرمەيدى» دەپ تۇجىرعانى «حيميا قاقپاسىنىڭ» ءمانى مەن ماقساتىن تۇسىنە الماعانى دەۋگە بولادى. ونىڭ «مالىمەت» دەپ وتىرعانى 40-50 ەلەمەنتتىڭ تاڭبالارى مەن ولاردىڭ قاسيەتتەرىنە وراي جىكتەلۋى. زاڭدىلىقتاردى بىلمەسە وسىنشاما ەلەمەنتتەردى ورتاق قاسيەتتەرىنە وراي قالاي جىكتەگەن؟! ارينە بۇل «سىن كوتەرمەيدى» ەمەس، ولەڭمەن جاتتاتىپ جاتتىعۋدىڭ پايداسى ەرەسەن ەكەنى تاجىريبەدە ۇزاق جىلدار بويى كەڭىنەن دالەلدەنگەن. مۇنى جۇبايبەكتىڭ كوپتەگەن شاكىرتتەرى مەن وسى ءادىستى پايدالانىپ تابىسقا جەتىپ جۇرگەن مۇعالىمدەردىڭ جانە مامان عالىمداردىڭ باسپاسوزدە جاريالانعان جۇزدەگەن ماقالالارى مەن لەبىزدەرىنەن، پىكىرلەرىنەن دە ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ورىس حيميگى بەكەتوۆتىڭ، امەريكا حيميگى پولينگتىڭ كەستەلەرى ۇشىراسادى. بۇل كەستەلەر «حيميا قاقپاسىنا» وزگەرتپەي ەنگىزىلگەن. ال ونشاقتى كەستەنىڭ قالعانىن جۇبايبەكتىڭ ءوزى ۇزاق جىل ىزدەنە ءجۇرىپ جاساعان. بۇل كەستەلەردىڭ ءاربىرى ءبىر-ءبىر ديسسەرتاتسيانىڭ ارقاۋى بولۋعا لايىق دەگەندەي پىكىرلەردى ءجيى ەستيمىن. ال نۇراحمەتوۆ بولسا قىزا-قىزا ءتىپتى، «ل.پولينگ كەستەسىندە ەلەمەنت اتومدارىنىڭ ەلەكترتەرىستىلىگىنىڭ زاڭدىلىعى بۇزىلعان» دەپ بەكەتوۆ پەن پولينگتىڭ كەستەلەرى دە قاتە دەگەندەي تۇجىرىم تۇيگەنى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەمەس، مەكتەپ وقۋلىعىنا ساراپتاۋ جاساپ وتىرعانىن اجىراتا المايتىن سياقتى. ويتكەنى كەيبىر عالىمدار عىلىمي جاڭالىققا وراي بەكەتوۆ پەن پولينگ كەستەلەرىندەگى ەلەمەنتتەردىڭ رەتىن وزگەرتۋدى قۋاتتايتىنى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتىلادى. سونداي-اق نۇراحمەتوۆ «ورتا مەكتەپ باعدارلامالارىنا كىرەتىن باستى 20 ەلەمەنتتىڭ اتالۋىن، ۆالەنتتىلىگىن ءبىلۋ ءۇشىن د.ي.مەندەلەەۆ كەستەسىنەن ارتىق ەشقانداي كورنەكى قۇرال قاجەت ەمەس» دەپ عىلىمي تۇرعىدان ورەسكەل قاتە تۇجىرىم جاساعان. قاتە تۇجىرىم دەيتىنىم، مەندەلەەۆ كەستەسى ارقىلى ەلەمەنتتەردىڭ كوپتەگەن ۆالەنتتىگىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىنداعى ولەڭ جولدارىنداعى «مارگانەتس جۇپتار، جەتىدەن، مىرىشتا ۆالەنت ەكىدەن» دەگەن شۋماققا ۇڭىلەيىكشى. ءيا، مەندەلەەۆتىڭ كەستەسى بويىنشا مىرىشتىڭ ۆالەنتىگى تەك قانا ەكى. ال مارگانەتستىڭ ۆالەنتى جۇپ ساندار جانە جەتى، ياعني 2-4-6-7. مەندەلەەۆتىڭ كەستەسى بويىنشا ەلەمەنتتەردىڭ ءارى كەتكەندە ەكى ءتۇرلى ۆالەنتتىن بىلۋگە بولادى. ياعني اتومداردىڭ سىرتقى ەلەكترون سانى قانشا بولسا، سوعان وراي ۆالەنتىن انىقتايدى. ال حيميانىڭ باستاپقى كۋرسىندا مارگانەتس ەلەمەنتىنىڭ قوسىلىستارىن وقۋ ءۇشىن ونىڭ بارلىق ۆالەنتىن ءبىلۋ وتە ماڭىزدى ەكەنى بارلىق مۇعالىمدەرگە بەلگىلى.
«مەتالدىڭ قاسيەتى تەك (؟) ءى.ءىى.ءىىى.ءىV ۆالەنتىكتەر (؟) عانا (؟) كورسەتەدى» (سوندا V.VI.VII.VIII ۆالەنتىك كورسەتەتىن مەتالداردى قايدا جىبەرەمىز)» دەپ كەكەتىپتى نۇراحمەتوۆ. مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى ەلەكتروندىق تەوريانى مۇعالىمدەر مەندەلەەۆتىڭ پەريودتتىق كەستەسىنە سۇيەنە وتىرىپ اتومنىڭ سىرتقى ەلەكترون قاباتىندا 4 ەلەكترون جەتپەيتىندىكتەن مەتالدار ۆالەنتى 4-كە دەيىن دەپ تۇسىندىرەدى ەمەس پە. ەلەمەنتتەر ۆالەنتى 4-تەن اسسا، نەگىز تۇزبەيتىنىن مۇعالىمدەردىڭ ءبارى جاقسى بىلسە دە مۇنى پروفەسسور مۇلدە بىلمەۋى عىلىمي-پەداگوگيكالىق، ادىسكەرلىك تۇرعىسىنان العاندا ورەسكەل سوراقى تەوريالىق قاتەلىك دەۋگە بولادى.
ءتىپتى، ول مەكتەپتىڭ 8-سىنىپ وقۋلىعىن ۋنيۆەرسيتەت وقۋلىعىمەن شاتاستىرا بەرەدى. «اگرەگاتتىق كۇي مولەكۋلالاردىڭ اراسىندا تۋاتىن ۆان-دەر-ۆاااسس كۇشتەرىنە تاۋەلدى», سونداي-اق «سۋ قالدىعى» دەگەن ۇعىم ەسكىرگەن... ونىڭ ۆالەنتىگى دەۋدەن كورى، ون-گيدروسيد-يون، توتىعۋ دارەجەسى-1 دەۋ دۇرىس» دەپ جازىپتى. حيميا ءپانىن وقي باستاعان بالا بۇل تەرميندەردى قالاي ۇعىنا قويسىن. جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىندا مولەكۋلالار قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرىلسە، نۇراحمەتوۆ مۇنىڭ ءبارىن عىلىمي قاتە دەپ دالەلدەيمىن دەپ دىڭكەلەپ ءوزى شاتاسا بەرگەن. ءسويتىپ ول مەكتەپ وقۋلىعىنىڭ ەرەكشەلىگىن، ستۋدەنتتەر مەن بالالاردىڭ ءبىلىمىنىڭ، تانىم-تۇسىنىگىنىڭ ايىرماشىلىعىن اجىراتا الماعاندىقتان جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىن باستان اياق عىلىمي قاتە دەپ سىقپىرتا بەرگەن.
سونداي-اق نۇراحمەتوۆتىڭ ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ءبىلىم اۋقىمىن كەڭەيتەتىندەي تالاپ قويعانىن مۇلدە ۇعىنباعانى، تاپتاۋرىن ەسكى تاسىلدەن اينىمايتىنى دا بايقالادى. ماسەلەن، ونىڭ وسى ماقالاسىنداعى مىنانداي جولداردان دا مۇنى ايقىن اڭعارۋعا بولادى: «ادەتتە ورتا مەكتەپ حيمياسىندا كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەر سانى 30-دان اسپايدى، ال رەسمي مەملەكەتتىك ستاندارتتا 20 عانا ەلەمەنتتى وقىتىپ ۇيرەتۋ مىندەتتەلەدى. بۇل وقۋلىقتا مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنبەگەن ونشاقتى ەلەمەنتتىڭ (تەللۋر، سۋرما، مىشياك، سەلەن، ينەرتتى ەلەمەنتتەر) زاڭسىز ءارى ورىنسىز». سوندا مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنبەگەن ەلەمەنتتەردى وقىتۋعا بولمايتىنى تۋرالى پارلامەنت ارنايى زاڭ قابىلداعان با؟! بۇگىنگى جاڭا تالاپ بويىنشا مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ ءبىلىم اۋقىمىن كەڭەيتۋ، ءارى وقۋشىلارعا تۇسىنىكتى بولۋ تالابىنىڭ ءمانىن پروفەسسوردىڭ ۇعىنعىسى كەلمەگەنى قالاي؟! ول جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىن سىنايمىن دەپ تىرىسقانى سونشالىق «ەلەكترون» دەگەن سوزدەگى «ن» ءارىپىنىڭ ورنىنا «د» ءارىپى جانساق جازىلىپ كەتكەنىن اۆتوردان كورىپ، «ەلەكترون مەن ەلەكترودتى ايىرا المايدى» دەپ قورلاپتى. «مەكتەپ» باسپاسىندا رەداكتورى بولىپ قىزمەت ەتكەن كەزىمدە ءتىپتى، 5-6-شى رەت باسىلاتىن وقۋلىقتاردى رەداكتسيالاعاندا مۇنداي قاتەلىكتى كوپتەپ تاباتىنبىز. سول ءۇشىن وقۋلىق باسىلعان سايىن رەداكتور تاعايىندالادى ەمەس پە.
«جۇماحانۇلى سىن كوتەرمەيتىن وعاشتىقتار جىبەرگەن» دەپ نۇراحمەتوۆتىڭ ءوزى شاتاسۋعا ۇرىنا بەرگەنىنە مىسالدار جەتەرلىك. ماسەلەن، مىنا تۇجىرىمىن زەردەلەيىكشى «اۆتور (جۇبايبەك) ەلەمەنت دەگەنىمىز اتوم، اتوم دەگەنىمىز ەلەمەنت دەپ قورىتىندىلايدى. اتوم ەلەمەنت بولا المايدى، كەرىسىنشە ەلەمەنتتىڭ ءوزى اتومداردان قۇرالادى» نۇراحمەتوۆتىڭ بۇل سوزىندە قانداي ءمان-ماعىنا بار؟! مۇنىسى كىسى ادام ەمەس، كىسىلەر ادامداردان قۇرالادى دەگەندەي شاتپاق! سونداي-اق جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىندا ءارى وڭ، ءارى تەرىس قاسيەت كورسەتەتىن ەلەمەنتتەردى «قوس قاسيەتتى» دەپ جازىلسا، مۇنى ول عىلىمي قاتەلىك دەپ، امفوتەرلى نەمەسە ەكىدايلى ەلەمەنتتەر دەپ اتالادى دەپتى. بالالارعا «قوس قاسيەت» پەن «ەكىدايدىڭ» قايسىسى تۇسىنىكتى ەكەنىن اركىم-اق ايتا الادى. بيولوگيادا «ەكىدايلى» دەمەي، «قوسمەكەندى» دەمەي مە. ءتىپتى، «تەمىر وكسيدى، تەمىر توتىعى دەگەنىمىز كادىمگى تەمىر تاتى» دەپ ايتۋعا بولمايدى دەيدى. سونداي-اق «ساحار تۇزى»، «كىر سوداسى»، «كالي ءسىلتىسى» دەپ تۇسىندىرۋگە دە قارسى بولىپ وقۋلىقتا قازاقتىڭ حالىقتىق اتاۋىن پروفەسسوردىڭ زور قاتەلىككە بالاۋى مۇعالىمدەردىڭ تەوريانى بىلمەيتىنى، سوندىقتان وقۋلىق جازۋعا بولمايتىنىن، ال پروفەسسورلاردىڭ تەوريانى بىلەتىنىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ باققانى دەۋگە بولادى.
4. نەگىزگى وقۋلىقتىڭ سيقى قانداي؟
نۇراحمەتوۆتىڭ «قازاقستان مۇعالىمى» گازەتىندە جاريالانعان وسى ماقالاسىن زەردەلەي وقىپ شىققاندا ونىڭ مەكتەپتە كوپ جىل ساباق بەرىپ تاجىريبە جيناقتاماعىنىن، مەكتەپتە ساباق بەرۋ ادىستەمەسىنەن ديسسەرتاتسيا قورعاماعانىن، بۇل سالانى مەكتەپ وقۋلىعىنىڭ بالانىڭ تانىم تۇسىنىگىنە ورايلاس جاساۋ ەرەكشەلىگىن تۇسىنبەيتىنىن ايتپاي-اق اڭعارعانداي بولدىق. نۇراحمەتوۆتىڭ ءوزىنىڭ ك.سارمانوۆامەن، ك.جەكسەنبينامەن بىرىگىپ جازعان 2004 جىلى جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىمەن قاتار شىققان 8-سىنىپقا ارنالعان وقۋلىعىنا زەر سالىپ زەردەلەسەك تە مۇنداي جايتتى ۇعىنۋ قيىن بولمادى. ولاردىڭ بۇل وقۋلىعى ءالى كۇنگە دەيىن مەكتەپتە نەگىزگى وقۋلىق بولىپ جوعارى باعالانىپ جۇرگەنى ءمالىم. ال وسى نەگىزگى وقۋلىق قالاي جازىلعان دەسەڭىزشى! سوعان قىسقاشا توقتالا كەتەلىك.
1. جوعارىدا ايتىلعان 2005 جىلعى رەسپۋبليكالىق سەميناردا مۇعالىمدەر مەن ادىسكەرلەردىڭ نۇراحمەتوۆتىڭ وقۋلىعى ءتىپتى پلاگيات، رەسەي وقۋلىقتارىنىڭ كوشىرمەسى دەپ سىناعانى بەكەر ەمەس، مۇنى دالەلدەۋ ءۇشىن رۋدزيتيس پەن فەلدمان وقۋلىقتارىمەن سالىستىرايىق. رۋدزيتيس پەن فەلدماننىڭ وقۋلىعى بىلاي قۇرىلعان. 1. حيميا ءپانى. زاتتار جانە ولاردىڭ قاسيەتتەرى. 2. تازا زاتتار جانە قوسپالار. 1. تۇندىرۋ. 2. ءسۇزۋ. 3. تازارتۋ-سۋالتۋ. 5. ايداۋ، ت.ب.
ال نۇراحمەتوۆ باستاعان اۆتورلاردىڭ وقۋلىعىنىڭ مازمۇنى مىنانداي: 1. حيميا ءپانى. زاتتار جانە ولاردىڭ قاسيەتتەرى. 2. تازا زاتتار جانە قوسپالار. 3. زاتتاردى قوسپادان ءبولۋ جانە تازارتۋ: تۇندىرۋ، ءسۇزۋ، قايتا سۋالتۋ، ايداۋ، ت.ب. مىنە وسىلاي سالىستىرىپ ۇقساستىعىن تابا بەرۋگە بولادى. رەسەي وقۋلىقتارىنان ۇرلاعانداعى ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن تاقىرىپتاردىڭ، سويلەمدەردىڭ ورىندارىن اۋىستىرىپ، تەوريالىق تۇجىرىمدارعا وزىنشە جەرگىلىكتى مىسالداردى قۇراستىرۋعا تىرىسقان ءتاسىل دە از ەمەس. مۇنى وسى وقۋلىققا 2004 جىلى باسۋعا ازىرلەنگەندە پىكىر جازعاندار دا بايقاپتى. ماسەلەن، ولار بىلاي دەپ كورسەتىپتى: «8. ۋسلوۆيە زاداچي (س.191,№8) نەۆەرنوە. نادو بىلو ەە وستاۆيت بەز يزمەني، ۆزياتوي يز ۋچەبنيكا رۋدزيتيسا (س.149,№1)». ءسويتىپ پىكىر جازعاندار بۇلاي قويىرتپاق جاساعانشا رەسەي وقۋلىقتارىن اۋدارىپ وقىتسا دا، ءتيىمدى دەگەندى مەڭزەپتى.
مەكتەپ وقۋلىعىنىڭ تەورياسىن تەرەڭ بىلەدى دەگەن پروفەسسوردىڭ وقۋلىعىنىڭ 15-بەتىندە حيميالىق قۇبىلىستى بىلاي ءتۇسىندىرىپتى: «مىسال رەتىندە ءۇي ءدارىحاناسىندا كەزىگەتىن كالي پەرمەنگاناتى دەپ اتالاتىن (تۇرمىستا ونى «مارگانتسوۆكا» دەپ اتايدى). حيميالىق زاتتىڭ قىزعانداعى وزگەرۋىن الايىق. قارا كۇلگىن ءتۇستى كريستاللداردى سىناۋىققا سالىپ، سپيرت شامىنىڭ جالىنىنا ۇستاعاندا قىزۋدىڭ اسەرىنەن ىدىراپ، العاشىندا جاسىل، كەينىنەن قارا ءتۇستى ۇنتاققا اينالادى». وقۋلىقتا مۇنان ءارى مۇنداي تاجريبە بارىسىن تاپتىشتەپ كۇردەلەندىرىپ ۇزاق بايانداپ سوڭىندا «بۇل حيميالىق قۇبىلىسقا جاتادى، ويتكەنى باستاپقى الىنعان زاتتىڭ تابيعاتى وزگەرىپ، جاڭا زاتتار تۇزىلەدى. حيميالىق قۇبىلىس دەگەنىمىز - حيميالىق رەاكتسيالار»، دەپ بۇلدىر تۇجىرىم تۇيەدى. وسى زەرتحانالىق تاجريبەنى باستان اياق ۇعىنىپ ايتىپ شىعۋ ءۇشىن حيميا ءپانىن وقي باستاعان بالا قالاي قينالادى دەسەڭىزشى! بالالاردى بىلاي قويىپ ەرەسەك ادامدار دا مۇنى تاپتىشتەپ تولىق بايانداي المايدى. ءتىپتى، وقۋلىقتىڭ العاشقى بەتتەرىندە ءپاندى العاش وقي باستاعان بالاعا «رەاكتسيا» دەگەن تەرمينگە دە ارنايى تۇسىنىك قاجەت قوي. مارگانتسوۆكانى «حيميالىق زات» دەگەن تەرميندى دە قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ال قاتارداعى مۇعالىم جۇبايبەكتىڭ وقۋلىعىندا فيزيكالىق جانە حيميالىق قۇبىلىستاردى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كادىمگى اعاشتى بولشەكتەسە دە، ۇنتاقتاسا دا، ودان ءتۇرلى زاتتار جاسالسا دا ونىڭ قاسيەتى وزگەرمەي اعاش كۇيىندە بولاتىنىن، مۇنداي ءپىشىن وزگەرىستەرىن فيزيكالىق قۇبىلىس دەيتىنىن، ال اعاشتى وتقا جاقسا كۇلگە اينالىپ، مۇلدە باسقا زات بولاتىنى، بۇل «حيميالىق قۇبىلىس» دەپ، وپ-وڭاي بالا تىلىمەن ۇعىنىقتى تۇسىندىرە سالادى. ءتىپتى، حيميالىق قۇبىلىسقا مۇنان ءارى وقۋشىلاردىڭ وزدەرى دە ءتۇرلى مىسالداردى ويلاپ تاۋىپ ساباقتى قىزىعا وقيتىنى ءسوزسىز.
سونداي-اق نۇراحمەتوۆتەردىڭ وسى وقۋلىعىندا «ماگني اق ءتۇستى، قاتتى زات، مەتالل، سۋدا ەرىمەيدى، اۋادا جانىپ، اق ءتۇستى ۇنتاققا اينالادى» دەگەن سويلەم بار. مۇنداعى عىلىمي قاتەلىك ماگني سۋدا ەرىمەيدى ەمەس، باياۋ ەريدى. ءسويتىپ توتىعىنىڭ گيدراتىن تۇزەدى. (جوعارى مەكتەپكە ارنالعان گلينكا وقۋلىعىنىڭ 580-بەتى). ال نۇراحمەتوۆتىڭ وقۋلىعىنىڭ 7-بەتىندە «تازا ماگني وڭاي تۇتانىپ جارىق شىعارادى» دەيدى. «تۇتانىپ» دەگەن بىقسىپ جانۋدى بىلدىرەدى. ال ماگني جارقىراپ جانادى. وقۋلىقتا جانعان كەزدە ماگني نەمەن قوسىلادى، نە تۇزەدى؟ ول ايتىلمايدى. وقۋلىقتىڭ تۇسىنىكسىز بولۋى وسىنداي سويلەم مەن ءسوزدىڭ ءمانىن اجىراتا الماعاندىقتان ءجيى ۇشىراسادى. ءتىپتى، وقۋلىقتىڭ ءار بەتىنەن وسىنداي جانساقتىقتار مەن ورەسكەل قاتەلەر تابۋعا بولادى. مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى وسى سەكىلدى سوراقىلىقتار باسپاسوزدە، تەلەراديودا از ايتىلىپ، از جازىلىپ جۇرگەن جوق.
«حيميا قاقپاسى» كەستەسىن تەوريالىق تۇرعىدان زياندى دەپ مەكتەپتەن الاستاتقان پروفەسسوردىڭ تەوريالىق دەڭگەيى قانداي ەكەنىن ەندى ءتۇسىنۋ قيىن بولماسا كەرەك. مۇندايدى «جىعىلىپ جاتىپ، قيسايعانعا كۇلەدى» دەيدى حالقىمىز. سونداي-اق «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» دەگەن ءسوز بار. دەمەك، جۇبايبەك جۇماحاننىڭ حيميا ءپانى وقۋلىعىن جانە «حيميا قاقپاسى» كەستەسىن مەكتەپتە وقۋلىق رەتىندە وقىتۋ ءۇشىن نۇراحمەتوۆتىڭ ەمەس، وزگە ساراپشى بولعان عالىمدار مەن ادىسكەرلەردىڭ، جالپى مۇعالىمدەر قاۋىمىنىڭ پىكىرىن ەسكەرىپ، ءۇشىن ناقتى شارالار الىنۋى ءتيىس. ءتىپتى، مينيسترلىك ارنايى جيىن ۇيىمداستىرىپ وقۋلىق اۆتورىن قاتىستىرا وتىرىپ، ونى جاقتاعاندار مەن قارسى بولعانداردىڭ باسىن قوسىپ تالقىلاۋ وتكىزۋگە دە بولادى.
جالپى مۇنداي داۋ-دامايعا جول بەرگىزبەۋ ءۇشىن مەنىڭشە ەڭ ءبىرىنشى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ساراپشىلاردى باسەكەلەس وقۋلىق اۆتورلارىنان ەمەس، بەيتاراپ مامانداردان، ءار وبلىس ادىسكەرلەرىنەن تاعايىنداۋ بۇلجىماس ەرەجە بولۋى ءتيىس. ەكىنشى، «وقۋلىقتى جازۋعا تەك قانا عىلىمي دارەجەسى بار ماماندار عانا قاتىسۋى، ساراپتاۋى ءتيىس» دەگەن نۇسقاۋ دا ءبىلىم بەرۋگە قارسى زياندى ارەكەت. مۇندايدا مۇعالىمدەر وقۋلىق جازاتىن بولسا، عىلىمي دارەجەسى بار پروفەسسورلار «ءازىر اسقا-تىق قاسىق» دەگەندەي ولارمەن بىرگە اۆتور بولىپ قوساقتالىپ وڭاي ولجاعا (مول قالاماقىعا) كەنەلەدى. مۇنداي تالاپتىڭ مۇلدە قاتە ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ كەلەدى. مۇندايدا پروفەسسورلار ءتىپتى وزدەرى جازباي، اسپيرانتتارىنا جازدىراتىنى جونىندە دە ءجيى ەستيمىز. سونداي-اق مەكتەپتە ۇزاق جىل ساباق بەرمەگەن، مول تاجريبە جيناقتاماعان، بالالاردىڭ تانىم-تۇسىنىگىن زەرتتەپ زەردەلەمەگەندەر مەكتەپ وقۋلىعىن ساپالى جازۋى مۇمكىن ەمەس. اركىم ءوزى قىزمەت ەتىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، كوپ جىل تاجريبە جاساپ، ناتيجەسىن ايقىنداعان سالادا عانا وقۋلىق جازا الادى. ۇشىنشىدەن، وقۋلىقتاردى نەگىزگى وقۋلىق، بالاما وقۋلىق دەپ ءبولۋ دە ادىلەتسىزدىك. نەگىزگى وقۋلىق دەپ ءبىر وقۋلىقتىڭ بەدەلىن اسىرىپ، بالاما دەپ ەكىنشى وقۋلىقتى كەمسىتۋ سايىپ كەلگەندە مەكتەپتە مۇعالىمدەردى ءبىر عانا وقۋلىقپەن وقىتۋعا ماجبۇرلەۋ ەمەس پە. وقۋلىق اتالعان سوڭ ءبارى بىردەي دارەجەدە بولۋى ءتيىس. امەريكادا ءتىپتى وقۋلىقتاردى مۇعالىم ەمەس، مەكتەپ وقۋشىلارى تاڭداپ وقيدى ەكەن. دەمەك مۇعالىمدەر جازعان وقۋلىقتى بالاما دەپ كەمسىتۋ ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا تىيىم سالۋعا سايادى. تورتىنشىدەن، ادىستەمەلىك قۇرال جازۋعا دا، ونى كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا دا مينيسترلىكتىڭ ماقۇلداۋى قاجەت ەمەس. كومەكشى قۇرالداردى جازۋ دا، ولاردى تاڭداپ پايدالانۋ دا مۇعالىمنىڭ ءوز ەركى ەكەنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس. مۇعالىمدەر مينيسترلىك ماقۇلداماعان كوپتەگەن عىلىمي ادەبيەتتەردى كومەكشى قۇرال رەتىندە پايدالانا بەرەدى ەمەس پە. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، التىنسارين اتىنداعى ءبىلىم اكادەمياسى جانە وزگە قۇزىرلى ورىندار وسى ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەي، مەكتەپ وقۋلىقتارى وڭالمايتىنى ەندى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.
قۋانبەك بوقاەۆ،
ورتا مەكتەپتىڭ حيميا
ءپانىنىڭ بايىرعى وقىتۋشىسى،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعى
سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
