جۇمات انەسۇلى. ۇلتىم دەپ وتكەن ۇلى تۇلعا
كەمەڭگەر قوعام قايراتكەرى، ۇلت ۇستازى، عالىم، اقىن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعانىنا-140 جىل، «قازاق ءالىپبيىنىڭ» جارىق كورگەنىنە -100 جىل
كەمەڭگەر قوعام قايراتكەرى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل قىركۇيەكتە 140 جىل تولادى. 1929-جىلى 12-مامىردا نكۆد-عا بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىنە قوسا، ءوز قولىمەن جازعان ءومىربايانىندا تولىق كورسەتىلگەن. سوندا احاڭ «مەن 1872-جىلى 5-قىركۇيەكتە، مەشىن جىلى تۋدىم» دەپ ايتادى.. بۇل ناقتى دەرەكتى الماتى قالاسىنداعى «احمەت بايتۇرسىنوۆ مۋزەي ءۇيىنىڭ» ديرەكتورى رەسمي راستاعان. سوڭعى ۋاقىتتا انىقتالعان احاڭنىڭ تۋعان جىلى مەن كۇنى تۋرالى بۇل دەرەكتىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن مۇراسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى رابيعا سىزدىقوۆادا شىندىققا سايكەس كەلەتىندىگىن ايتقان ەدى. سوندىقتان وسىعان دەيىن 1873- جىلعى 28- قاڭتار «احاڭىڭ تۋعان كۇنى» دەپ كەلىنسە، ونى احاڭنىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ومىربايانىنداعى كۇنگە اۋىستىرۋ تۋرالى، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىلىم جانە مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا باعىتتاپ، رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە بىرنەشە ماقالا جاريالاپ ەدىك. ەل تاريحىنداعى وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەگە ءتيىستى مينيسترلىكتىڭ وسى كۇنگە دەيىن بەتپاقتىق تانىتىپ، جەتكىلىكتى كوڭىل اۋدارماي كەلە جاتقانى كىم -كىمدى دە تاڭقالدىرادى. سونداي اق، ۇلتىنىڭ ساۋاتىن اشۋعا باستاۋ بولعان، احاڭنىڭ «قازاق ءالىپبيىنىڭ» 1912- جىلى ورىنبور قالاسىنان باسىلىپ شىعىپ، ەلىنىڭ قولىنا تيگەنىنە 100 جىل تولماق.
احاڭ تۋعان جەر
كەمەڭگەر قوعام قايراتكەرى، ۇلت ۇستازى، عالىم، اقىن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعانىنا-140 جىل، «قازاق ءالىپبيىنىڭ» جارىق كورگەنىنە -100 جىل
كەمەڭگەر قوعام قايراتكەرى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل قىركۇيەكتە 140 جىل تولادى. 1929-جىلى 12-مامىردا نكۆد-عا بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىنە قوسا، ءوز قولىمەن جازعان ءومىربايانىندا تولىق كورسەتىلگەن. سوندا احاڭ «مەن 1872-جىلى 5-قىركۇيەكتە، مەشىن جىلى تۋدىم» دەپ ايتادى.. بۇل ناقتى دەرەكتى الماتى قالاسىنداعى «احمەت بايتۇرسىنوۆ مۋزەي ءۇيىنىڭ» ديرەكتورى رەسمي راستاعان. سوڭعى ۋاقىتتا انىقتالعان احاڭنىڭ تۋعان جىلى مەن كۇنى تۋرالى بۇل دەرەكتىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن مۇراسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى رابيعا سىزدىقوۆادا شىندىققا سايكەس كەلەتىندىگىن ايتقان ەدى. سوندىقتان وسىعان دەيىن 1873- جىلعى 28- قاڭتار «احاڭىڭ تۋعان كۇنى» دەپ كەلىنسە، ونى احاڭنىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ومىربايانىنداعى كۇنگە اۋىستىرۋ تۋرالى، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىلىم جانە مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا باعىتتاپ، رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە بىرنەشە ماقالا جاريالاپ ەدىك. ەل تاريحىنداعى وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەگە ءتيىستى مينيسترلىكتىڭ وسى كۇنگە دەيىن بەتپاقتىق تانىتىپ، جەتكىلىكتى كوڭىل اۋدارماي كەلە جاتقانى كىم -كىمدى دە تاڭقالدىرادى. سونداي اق، ۇلتىنىڭ ساۋاتىن اشۋعا باستاۋ بولعان، احاڭنىڭ «قازاق ءالىپبيىنىڭ» 1912- جىلى ورىنبور قالاسىنان باسىلىپ شىعىپ، ەلىنىڭ قولىنا تيگەنىنە 100 جىل تولماق.
احاڭ تۋعان جەر
جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي، احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىز قازىرگى قوستاناي وبلىسىنا قاراستى جانگەلدين اۋدانىنىنىڭ سارتۇبەك دەگەن جەرىندە 1872-جىلى 5- قىركۇيەكتە دۇنيەگە كەلگەن. سارتۇبەكپەن اققۇم جانە اللا تاعالانىڭ ارقانىڭ توسىنە تاققان مارجانىنداي بولعان ايدىندى اقكولى قاپتالداسىپ جاتىر.ءار كوكتەم سايىن ۇلىتاۋدان باستاۋ الاتىن جىلانشىق وزەنىنەن كەنەرى تولىعىپ،ەكىنشى شەتىنە كوز جەتپەيتىندەي مارقايىپ، كۇمىستەي جارقىراپ جاتۋشى ەدى. بۇل اقكول تاريح تارازىسىنان وتكەن تالاي تاريحي وقيعالاردىڭ دا كۋاسىندەي ەدى. سوناۋ ەلدى بورداي توزدىرىپ، ەڭىرەتكەن جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا قالماقتار ارقا جەرىنە دەيىن ەنىپ، وسى اقكول، تورعاي بويىندا قونىستانىپتى. سودان ابىلاي حان ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قالماقتارعا قارسى سوعىس اشادى. باسى قوسىلعان قازاق اسكەرى قالماقتاردى جەڭىپ، ولاردى وڭتۇستىككە قاراي ىسىرعاندا، ابىلاي باستاعان اسكەر وسى اقكولدى بويلاپ وتكەن ەكەن. ۇلىتاۋدا ابىلايدى اق كيىزگە وراپ، حان كوتەرگەندە دە كىشى ءجۇز بەن ارقانىڭ باستى بيلەرى، باتىرلارى وسى اقكولدى اسىپ بارعان ەكەن سوندا. قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن اق پاتشا اسكەرىمەن تالاي ايقاسقان كەنەسارى حاندا ، تورعاي جەرىندە كوپ تۇراقتاي الماي، جەتىسۋعا قاراي بەت العاندا اسكەرىمەن وسى اقكولدە بىرەر كۇن ايالداپتى. احمەت بايتۇرسىنوۆ ءوزىنىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرىنە دە وسى اقكول مەن اققۇمدى ارقاۋ ەتكەن.
پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن 1843-جىلى نەگىزى قالانعان تورعاي بەكىنىسىنىڭ كارتاسى بويىنشا قاراعاندا اققۇم، اقكول جەرى تورعاي وزەنىنىنىڭ ارعى بەتىنەن، شىعىسقا قاراي جايىلىپ، ءبىر شەتى بەتپاقدالامەن شەكتەسىپ جاتسا، احاڭ تۋعان سارتۇبەك، اقۇم، اقكول ايماعىنىڭ بەرگى شەتى توعاي وزەنىمەن، توسىن قۇمىمەن جاعالاسىپ جاتىر. بۇل جەرلەردى نەگىزىنەن ۇمبەتەي رۋى مەكەن ەتكەن. احاڭنىڭ ۇلكەن اتاسى شوشاق،ودان تۋعان اقتاس، بايتۇرسىن، دانيار(سابالاق),ەرعازى، ەرماعانبەت اسا ءبىر داۋلەتتى ادامدار بولماعانىمەن، ەل اراسىندا بەدەلدى كىسىلەر بولعان. ارعى تەگىن قۋالاعاندا، ۇمبەتەي رۋى تورعاي وزەنىنىڭ بەرگى بەتىن جايلاپ جاتقان رۋلارمەن تۋىستاس،شاقشاق باتىردان تارايدى. ۇمبەتەيمەن تۋىستاس بۇل رۋلار تورعاي وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاقتاعى بەرگى بەتىن، توسىن قۇمىن جانە ودان ءارى ىرعىز جەرىمەن شەكتەسىپ جاتقان جەرلەردى جايلاپ، قىستايدى.اققۇم، اقكول ايماعى مەن تورعاي وزەنىنىڭ بەرگى بەتىندەگى وسى اتالىپ وتىرعان جەرلەر سول كەزدەگى ۋەزد باسقارۋ اكىمشىلىگىمەن «توسىن بولىستىعى» دەپ اتالعان. ءسوز جۇزىندە بولىستىقتى باسقاراتىن ادام «ەلدىڭ قالاۋىمەن سايلانادى» دەيتىن ول كەزدە. بىراق، ءىس جۇزىندە بولىس ۋەزد باستىعىنىڭ ماقۇلداۋىمەن سايلاۋدان وتەتىن. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بالا كەزىندە دە، ونىڭ تورعاي بەكىنىسىندەگى ورىس قازاق مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەندە دە ، توسىن بولىسىن ۇزاق جىلدار بويى ارعى اتاسى شاقشاقتان، ودان بەرگى اتاسى شاقشاق جانىبەك باتىردان تاراعان ءداۋىتباي ۇرپاقتارى بيلەدى. ال، اقكول، اققۇم ايماعىن مەكەن ەتكەن رۋ باسى شوشاق پەن ونىڭ بالالارى ءوز جەرىندە عانا ەمەس، تورعاي بويىن جايلاپ جاتقان بارلىق رۋلار اراسىندا بەدەلدى، سىيلى ەدى.
1885-جىلى قارعالى بايلانىس بەكەتىندە ءوتىپ جاتقان بولىس سايلاۋىنا ۋەزد باستىعى ياكوۆلەۆ ارنايى كەلىپ قاتىسادى. بولىستىققا ءداۋىتباي ۇرپاعى وتەدى. سودان تاس سالۋشى سايلاۋشىلار الدىندا داۋ تۋىندايدى عوي. سول داۋدىڭ ورتاسىندا جۇرگەن شوشاقۇلى بايتۇرسىن ۋەزد باستىعىنان سايلاۋدىڭ قايتادان ادىلدىكپەن وتكىزىلۋىن تالاپ ەتەدى. ياكوۆلەۆ بايتۇرسىندى تىڭداعىسى كەلمەي، دورەكى سوزدەر ايتىپ، ءجۇرىپ كەتكىسى كەلىپ اتىن تەبىنىپ قالادى عوي، سول كەزدە نامىس قىسقان بايتۇرسىن قولىنداعى شىبىرتقىنى سىلتەپ قالادى. ونىڭ ءبىر ۇشى ياكوۆلەۆتىڭ موينىن وراپ، بايتۇرسىن شىبىرتقىنى قايتا تارتىپ قالعاندا، ۋەزد باستىعى اتىنان ۇشىپ تۇسەدى. بۇل ورىس پاتشاسىنىڭ وكىلى ءۇشىن، ونىڭ قاسىنا ەرگەن اتتى كازاكتار ءۇشىن، بۇرىن سوڭدى كورمەگەن ماسقارا وقيعا بولدى. بۇل سول كەزدە بولىس سايلاۋىنا كەلگەن قازاقتار ءۇشىن دە تاڭ قالدىرعان وقيعا بولعانىمەن، شوشاق ۇرپاقتارى ءۇشىن بۇل ءىستىڭ ارتى قايعىلى وقيعالارعا جالعاستى. 1886-جىلى سوت شەشىمىمەن اقتاس، بايتۇرسىن، دانيار (سابالاق) ون بەس جىلعا سىبىرگە جەر اۋدارىلاتىن بولدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن مىڭعىرعان مالىن عانا باعىپ، جاز جايلاۋعا كوشىپ، قىس قىستاۋعا بەت الىپ، ۋاقىتىن وتكىزىپ جۇرگەن قالىڭ قارا قازاق ورىستاردىڭ تورعايعا بەكىنىپ، وندا اسكەر ۇستاپ وتىرعانىنا كوپ ءمان بەرمەيتىن. مىنا وقيعادان كەيىن،جۇرت شوشىندى، قازاقتىڭ ورىس بودانىنا مىقتاپ تۇسكەنىن جان تانىمەن سەزىندى، بىراق، سول كەزدە وتارشالارعا قارسى قولدارىنان ەش قايران كەلمەيتىنىن دە ءبىلدى.
كەيىن، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «وق ءتيىپ ون ۇشىمدە، وي ءتۇسىرىپ، بىتپەگەن جۇرەگىمدە بار ءبىر جارام...ادامنان تۋىپ، ادامنىڭ ءىسىن ەتپەي، ۇيالماي نە بەتىممەن كورگە بارام!» دەپ جازعانى بار ەدى. بالالىق شاعىنان سۇمدىق ادىلەتسىزدىكتىڭ كۋاسى بولىپ، جۇرەگى جارالانعان احاڭ ولەڭىندەگى وسى ءسوزىن عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قاعيدا قىلىپ ۇستادى ، ورىس وتارشىلارىنا قارسى، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستى جانە حالقىنىڭ كوزىن اشىپ، ساۋتتاندىرىپ، مادەنيەتى دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن جانقيارلىقپەن قىزمەت ەتتى. ۇلى ۇستاز احاڭ ءوز ەڭبەگىنىڭ العاشقى جەمىسىن كوزىمەن كوردى دە. ءوزى عىلىمي تۇزگەن «قازاق ءالىپبيى»، گرامماتيكاسى، «ادەبيەت تانىتقىشى» جارىق كورىپ، كەزىندە وقۋ ورىندارىندا وقىتىلدى.
ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستىڭ باستاۋشىسى، دەم بەرۋشىسى
بۇل جەردە «ح!ح - عاسىردا قازاق جەرىندە رەۆوليۋتسياشىل، ياعني توڭكەرىسشىل يدەيالار بولدى ما» دەگەن سۇراقتاردىڭ تۋىنداۋى ورىندى. ال، ح!ح-عاسىردىڭ ورتاسىندا ورىس وتارشىلارىنا قارسى كەنەسارى حان سانالى تۇردە سوعىس اشتى. حان ءۇش ءجۇزدىڭ حالقىنان قولداۋ تاپقاندا ورىس اسكەرىن جەڭىپ، ورىس بوداۋىنان شىعۋىدا مۇمكىن ەدى. بىراق ەن دالانى ىدىراپ ورنالاسقان ەلدىڭ باسى بىرىكپەدى. ءار حان ءار جاققا تارتتى. كەنەسارىنىڭ ورىس وتارشىلارىنان جەڭىلۋ سەبەبى وسى. بۇل كوتەرىلىستىڭ ماڭىزدىلىعى « ورىس وتارشىلارىنا قارسى ەندى قانداي جولمەن كۇرەسۋگە بولادى، ونىڭ بوداۋىنان قالاي قۇتىلۋعا بولادى» دەگەن زاڭدى سۇراقتاردى تۋىنداتتى. سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، ح!ح- عاسىردىڭ 70-جىلدارىنا دەيىن قازاق جەرىن وتارلاپ وتىرعان رەسەي پاتشالىعىنىڭ وزىندە دە ورىس رەۆوليۋتسيونەرلەرى پاتشانى تەرروريستىك جولمەن قۇلاتۋدى كوزدەسە، ح1ح-عاسىردىڭ اياعىنا تامان عانا، ولار پارتيالار قۇرىپ، پاتشالىق مونارحياعا قارسى جوسپارلى تۇردە كۇرەسۋگە بەت الدى. ال، قازاق جەرىندە وقىعان ازاماتتاردىڭ اراسىندا توڭكەرىستىك ويلاردىڭ ۇرىق شاشۋى ح!ح عاسىردىڭ اياعى ەدى. ونىڭ باستاۋىندا وسى احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇردى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. ءسوزىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1923-جىلعى 19-قاڭتارداعى نومىرىندە جاريالانعان ا.بايتۇرسىنوۆ تۋرالى ماقالاسىندا « ...وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىڭ ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز -اق احمەت ەدى.» دەگەن ءسوزىن كەلتىرۋگە بولادى. سونداي اق، 1923- جىلعى 4-اقپانداعى «اق جول» گازەتىدە «...ۇلت قامى دەگەندى كوكسەگەن ادام بولماي، قازاق قۇلشىلىققا كەز بولعاندا، بوستاندىققا جول كورسەتكەن اقاڭ ەدى» دەپ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ وتارشىلدىققا قارسى توڭكەرىسشىلدىك رۋحتاعى قىزمەتىن اتاپ كورسەتكەن.
ورىس وتارشىلارى جىل وتكەن سايىن قازاق جەرىنە تىرناعىن باتىرا تۇسكەنىن، پاتشانىڭ بۇل ساياساتىنىڭ الىدە تەرەڭدەي تۇسەتىنىن ا.بايتۇرسىنوۆ ەرجەتكەن كەزدە، ياعني مۇعالىمدىك وقۋدى اياقتاپ، مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇرگەن كەزدە، اسىرەسە ورىستىڭ وقىمىستى ازاماتتارىمەن، قازاقتاردى شوقىندىرۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن ميسسيونەرلەرمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەن كەزدە ۇعىندى.
بۇل شامامەن حح- عاسىردىڭ باسى، 1900-جىل. سودان باستاپ، احاڭ ءسوز تۇسىنەتىن قازاقتى سوزبەن شيراتۋعا كىرىستى. وسى ماقساتتا ي.كرىلوۆتىڭ مىسالدى تۋىندىلارىن اۋدارۋدى باستادى. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن سوناۋ كەڭەستەر وداعى كەزىندە زەرتتەگەن رىمعالي نۇرعاليەۆ ءوزىنىڭ «الىپ بايتەرەك» اتتى ماقالاسىندا بۇل تۋرالى «قالايدا حالىقتى وياتۋ، ونىڭ ساناسىنا، جۇرەگىنە، سەزىمىنە اسەر ەتۋ جولدارىن ىزدەگەن...كىسىلەردىڭ مىنەزى، ءومىر اعىسى، تاعدىر ساباعى، زامان قاباعىنا قاتىستى كوپتەگەن جايتتاردى، اسىرەسە پاتشا وتارشىلارىنىڭ زورلىق زومبىلىعى، جۋانداردىڭ تەپكىسى، ەلدىڭ ازىپ توزۋىنا بايلانىستى سارىنداردى احمەت بايتۇرسىنوۆ جۇمباقتاپ، تۇسپالداپ، كەيدە اشىق جەتكىزەدى» دەيدى. «قىرىق مىسال» باسپادان شىققاننان كەيىن، ەل اراسىندا كوپتەپ تارادى، احاڭ ويلاعانداي كىتاپ ءوزىنىڭ ناسيحاتتىق ءرولىن اتقارىپ شىقتى. كىتاپ شىققانعا دەيىندە احاڭ توڭكەرىسشىلدىك قىزمەتىن توقتاتقان ەمەس ەدى.
حح عاسىردىڭ باسىندا پاتشا اكىمشىلىگى ورىستاردى قازاق جەرىنە كوپتەپ قونىستاندىرۋ ساياساتىن ەركىن جۇزەگە اسىرا باستادى. بۇرىن قازاق شەكاراسى ورىنبور، ومبىدان ءارى اسىپ جاتاتىن. ەندى رەسەيدەن بەرى اعىلعان ورىستار ورال، قوستاناي، كوكشەتاۋ، پاۆلودار،پەتروپاۆل، سەمەي، وسكەمەن، جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ شۇرايلى جەرلەرىنە، ەدىل، ەسىل، ەرتىس وزەندەرىنىڭ بويلارىنا قونىستاندىرىلا باستادى. ياعني، بۇل كەزدە پاتشا قازاق جەرىندە ءسىبىر جەرلەرى ءتارىزدى رەسەيگە ءبىرجولا قوسىپ الۋ جانە حالقىن شوقىندىرۋ ساياساتىن بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرا باستاعان ەدى. ا.بايتۇرسىنوۆ پاتشا وتارشىلارىنىڭ بۇل ساياساتى قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن وتە قاۋىپتى ەكەنىن جۇرەگىمەن سەزدى، ءبىلدى. احاڭ ول كەزدە قارقارالىدا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن. جان ۇشىرىپ جەرگىلىكتى باسقارۋ اكىمشىلىگىنىڭ قازاقتارعا جاسالىپ وتىرعان قياناتتاردىڭ زاڭسىزدىعىن ايتىپ، پەتيتسيا جازۋعا ۇيعاردى. ول پەتيتسياعا قارقارالىداعى كوپتەگەن قازاق وقىعاندارى قول قويعان. وعان «مىڭداعان ادام قول قويدى» دەگەن دەرەكتە بار. بۇل 1905- جىل بولاتىن. (رەسەيدە «قاندى جەكسەنبى» بولعان جىلى.)
سودان ءبىر جىل بۇرىن، ا.بايتۇرسىنوۆ رەسەي دۋماسىنا قازاقتار تاراپىنان دەپۋتات بولۋى تۋرالى ەل اراسىندا ءسوز قوزعاپ، (ورىستىڭ سول كەزدەگى وتار ەلدەرى اراسىندا دۋمادا تەك قازاقتان عانا دەپۋتات جوق ەكەن.) دۋماعا قازاقتان ءبىر وكىل وتكىزۋلەرىنە كومەك سۇراپ، باشقۇرلاردىڭ، تاتارلاردىڭ وزبەكتەردىڭ بەلدى وكىلدەرىنە حات جازادى. ءسويتىپ، پاتشالىق رەسەي دۋماسىنا قازاقتان دەپۋتات بولۋىن ارمانداعان، سول ءۇشىن كوپ ىزدەنگەن، سودان قازاققا ءبىر جەڭىلدىك بولار دەپ ۇمىتتەنگەن ءبىرىنشى قازاق وسى ا.بايتۇرسىنوۆ اتامىز ەدى. س.سەيفۋلليننىڭ «... سوناۋ پاتشا زامانىندا ۇلتى ءۇشىن داۋىس كوتەرگەن كىسى ەدى» دەيتىنى سول سەبەپتەن ەدى.
مىنە، حح- عاسىردىڭ باسى توڭكەرىسشىل ويداعى قازاق وقىعاندارى ءۇشىن وسىلاي باستالعان ەدى. جالپى ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىس وتارشىلارىنا قارسى توڭكەرىسشىلدىك باعىتتاعى كۇرەسى حح-عاسىردىڭ 20- جىلىنا دەيىن، ياعني، «الاش» پارتياسىنىڭ قىزمەتى توقتاتىلعانعا دەيىن جالعاستى. احاڭ اۋەل باستان اق، «قازاق كوزى اشىق، ساۋاتتى، مادەنيەتى دامىعان ەل قاتارىنا قوسىلسا ەكەن، الەۋمەتتىك تەڭدىكتى ساقتاعان تاۋەلسىز مەملەكەت بولسا ەكەن» دەپ ارمانداعان. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىستاردى قازاق جەرىنە كوپتەپ ورنالاستىرۋعا قارسى پەتيتسيا ۇيىمداستىرۋىن ، ونىڭ «قىرىق مىسالىن»، «ماساسىن»، وتارشىلدىققا قارسى يدەيامەن قارۋلانعان، سول يدەيانىڭ جالىنىمەن وقىرماندارىن جىلىتقان «قازاق» گازەتىن شىعارۋىن وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس جىلدارىنداعى جەمىستى ەڭبەگى دەپ تانىعان ءجون. بۇل جاڭعىز احاڭ مەن كوزى اشىق وقىعان ازاماتتارى ءۇشىن عانا ەمەس، قازاق تاريحىنداعى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستىڭ بەلدى بەلەسى بولدى. وتارشىلدىققا ارناعان كۇرەس جىلدارى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جەكە ومىرىدە وڭاي بولعان جوق تاعدىرى تالاي تالقىعا ءتۇستى. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە ، تەك پەتيتسيا جازۋدى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى ونى ەكى رەت تۇرمەگە جاپتى، جەر اۋداردى. سوندىقتان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ح!ح- عاسىردىڭ اياق كەزىنەن باستاپ، حح-عاسىردىڭ 19-جىلىنا دەيىن سوزىلعان وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسى رەۆوليۋتسياشىلدىق، توڭكەرىسشىلدىك سيپاتتا بولدى دەگەن ءجون.
احمەت بايتۇرسىنوۆ - قازاق ءالىپبيىنىڭ، گرامماتيكاسىنىڭ جانە ادەبيەت تەورياسىنىڭ عىلمي نەگىزىن قالاۋشى
قازاق ەلىن ساۋاتتاندىرۋدا تاريحي ءرول اتقارعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق ءالىپبيىنىڭ» ورىنبوردان باسىلىپ شىققانىنا بيىل ءجۇز جىل تولىپ وتىر. اراب گرافيكاسىنا بەيىمدەلىپ، بار بولعانى 28 عارىپتەن تۇراتىن بۇل ءالىپبي ادىستەمەلىك وقۋلىعىمەن بىرگە 1912-جىلى ەلدىڭ قولىنا ءتيىپ، اۋىلدا بالالاردىڭ ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن سول جىلدان باستاپ قولدانىلا باستادى. اتالمىش وقۋلىقتا وقىتۋ ءادىسى كورسەتىلگەندىكتەن ءبىر جاعىنان وقىتۋشىلارعادا جەڭىل بولدى، ەكىنشى جاعىنان وقۋشى بالالار ءبىر جىلدا حات تانۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. بۇرىن اراب عارپىمەن مولدادان وقيتىن شاكىرتتەر ءۇش جىلدا حات تانۋدى ارەڭ يگەرەتىن. ال، كيريلل ارپىمەن وقىعاندار ءوزىنىڭ قازاق قالپىنان الىستاي باستايتىنى بايقالدى. سونىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە ايتا كەتەيىن، سول كەزدە تورعايداعى ورىس - قازاق مەكتەبىندە وقىعان ءالىبي جانگەلديندى كەزىندە ميسسيونەرلەر رەسەيدىڭ حريستياندىق ءدىني ورتالىعىنا جىبەرگەن ەدى.
1913-جىلى توتە ءالىپبيدى يگەرگەندەر سانى كوبەيۋىنە بايلانىستى، احمەت بايتۇرسىنوۆ ورىنبور قالاسىنان وسى الىپبيمەن «قازاق» گازەتىن شىعارا باستادى. احاڭنىڭ «قازاق الىپبيىنە» قوسا ونى وقىتۋعا ارنالعان بىرنەشە ادىستەمەلىك وقۋلىلىقتاردا ازىرلەدى. ولار كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا اشىلعان مەكتەپتەردەدە پايدالانىلىپ، 1929-جىلعا دەيىن قولدانىستا بولدى. ەلدىڭ سۇرانىسى مەن كەڭەس تۇسىنداعى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ قاجەتىنە وراي «قازاق ءالىپبيىنىڭ» وقۋلىقتارى سول تۇستا توعىز رەت باسپادان باسىلىپ شىقتى. حح- عاسىردىڭ العاشقى كەزەڭىندە «قازاق ءالىپبيىن» دۇنيەگە اكەلگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ، قازاق تاريحىندا تاعى ءبىر ۇلى قادام جاسادى. ول سونىمەن بىرگە - قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن ( فونەتيكاسىن، مورفولوگياسىن، سينتاكسيسىن جانە تەرمينولوگياسىن) جۇيەلى تۇردە عىلىمي تۇزەگەن. باعامداپ قاراعاندا، بۇلار بىرنەشە ادام عىلىمي زەرتتەپ قانا جۇزەگە اسىرا الاتىن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ ءتورت سالاسى. ءسويتىپ ۇلى احاڭ قازاقتىڭ دىبىس جۇيەسىن، ءسوز جۇيەسىن، سويلەم جۇيەسىن، تەرمينولوگياسىن تولىق زەرتتەپ، قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ نەگىزىن سالدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ لينگۆيستيكا سالاسىنداعى بۇل عىلىمي ەڭبەكتەرىن كەزىندە ورتا ازيا، بۇكىل تۇرىك الەمى مويىنداپ، قولداپ جانە احاڭنىڭ لينگۆيستيكا سالاسىنداعى زور جەتىستىكتەرىن وزدەرىنىڭ گرامماتيكاسىندا پايدالاندى. 1929-جىلدان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى ساياساتىمەن قازاقستانداعى مەكتەپتەر اۋەلى لاتىن ودان كەيىن كيريلل عارىپىنە كوشىرىلگەنىمەن، قىتاي مەن موڭعولياداعى ەكى ميلليونعا جۋىق قازاقتار وسى كۇنگە دەيىن احاڭنىڭ 28 عارىپتى ەملەسى مەن گرامماتيكاسىن قولدانادى.
احاڭنىڭ ءتىل سالاسىنداعى عىلىمي جەتىستىكتەرىن سول كەزدە ورىس عالىمدارى دا مويىنداعان. 1919- پروفەسور سامويلوۆيچ»ليتەراتۋرا ۆوستوكا» جۋرنالىندا، عالىم ە.پوليۆانوۆ «و كيرگيزسكو كازاحسكوي ورفوگرافي» بيۋللەتەنىندە جوعارى باعا بەرگەن. 1929- جىلى ماسكەۋ باسپاسىنان شىققان «ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» «ا.بايتۇرسىنوۆ اسا كورنەكتى قازاق اقىنى،ءجۋرناليسى جانە پەداگوگى...ول قازاق ەملەسىنىڭ رەفورماتورى،گرامماتيكانىڭ جانە قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى» دەگەن انىقتاما بەرگەن.
حح-عاسىردىڭ 20-جىلدارى قازاق وقىعاندارى، ينتەلليگەنتسياسى ، جازۋشىلارى، اقىندارى بولىپ، قازاق مادەنيەتىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ ىرگەسىن قالاپ، بەكىتىپ جاتقان كەز ەدى عوي. ال، احاڭنىڭ سول كەزدە جازىلعان «ادەبيەت تانىتقىشى» قازاق مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، عىلىمىن تاعى ءبىر جاڭا بيىككە كوتەرىپ تاستادى. كەڭەستەر وكىمەتى كەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم رىمعالي نۇرعاليەۆكە وسى «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» العاشقى نۇسقالارىنىڭ ءبىرىن بەرگەن كازگۋدىڭ پروفەسسورى بەيسەنباي كەنجەباەۆ ەكەن. كىتاپتى 40 جىل ساقتاعان ول كىسى «بۇل كىتاپتىڭ شاراپاتى تيەتىن كۇن كەلەدى،ول كۇندى مەن كورمەسپىن، سەندەر كورەرسىڭدەر» دەگەن ەكەن. مۇنداي ادامدى قازاقتا «اۋليە» دەيتىن. بىراق كىتاپتىڭ «سوڭعى تاراۋى بولماعان ەكەن» دەگەن ءسوز بار.»
احاڭنىڭ «مادەنيەت تاريحىندا» جازدى دەگەن دالەلدى دەرەكتەر بار. بىراق احاڭنىڭ بۇل كىتابى جوعالىپ، ساقتالماعان. مۇنى ءالى دە زەرتتەۋ عالىمداردىڭ ەنشىسى.
جالپى، ادەبيەت تەورياسىن وقۋلىق ءپانى رەتىندە جازىپ شىعۋ ءۇشىن الەمنىڭ فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، ادەبيەت تەورياسى عىلىمدارىنىڭ تاريحىن تەرەڭ ءبىلۋ قاجەتتىگىن كەز كەلگەن ادام پايىمدايدى.ەڭ كەرەمەتى، حح- عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا، قازاقتىڭ كوزى ەندى اشىلىپ كەلە جاتقان كەزدە جارىق كورگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىن» سول كەزدە «قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باسىندا ءجۇرمىز» دەيتىن اقىن- جازۋشىلاردى بىلاي قويعاندا، كورشى رەسەيدەگى،ورتا ازياداعى، تۇرىك تىلدەس ەلدەردەگى ادەبيەت، فيلولوگيا ماماندارىدا مويىندادى. ولار ادەبيەت تاريحتارىندا، ەنتسيكلوپەديالارىندا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن اتاپ ءوتتى.
احاڭنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» ءاربىر ساۋاتتى ادام تۇسىنەتىندەي تۇردە جازىلعان. وندا اڭگىمە، رومان، ولەڭ جانرلارىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنە عىلىمي تەوريالىق تەرەڭ سيپاتتاما بەرىلگەن. مۇندا دا احاڭ كوپتەگەن قازاقى تەرميندەردى قولدانعان جانە ونى وقىپ وتىرىپ، احاڭنىڭ ءسوز تۇرلەندىرگىش قاسيەتىنە تاڭ قالاسىڭ. احاڭنىڭ ءتىل وقۋلىقتارى مەن ادەبيەت تانىتقىشتاعى سول تەرميندەرى ومىردە جاتىرقانباي قابىلداندى. تەرمينولوگيادا عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى. قازاقتا وسى عىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان تاعى -احاڭ. شاعىن ماقالادا وقۋلىقتى تولىق شولىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس جانە قاجەتتە ەمەس.بىراق احاڭ وسى «ادەبيەت تانىتقىشتا» ادەبيەتتىڭ اۋىز جانە جازبا ادەبيەت بولىپ بولىنگەنى تۋرالى ءبىرشاما توقتامدار ايتقان. ول ادەبيەتتە قالىپتاسىپ وتىرعان بۇل كوزقاراستىڭ جازبا ادەبيەتتى اۋىز ادەبيەتىنەن كوتەرىپ كورسەتۋ ءۇشىن، اۋىز ادەبيەتىن تومەندەتۋ ءۇشىن ىستەلگەنىن ايتادى، احاڭنىڭ عىلىمي تەوريالىق كوزقاراسى بويىنشا «اۋىز ادەبيەتىدە، جازبا ادەبيەتتە شىعارماعا جاتاتىنىن، ولاردىڭ قۇندىلىعى ايتىلعان ويىنا، مانىنە بايلانىستى انىقتالادى» ال، ءبىز «اۋىز ادەبيەتى»، جازبا ادەبيەت» دەپ ءالى كۇنگە دەيىن ءبولىپ، جازبا ادەبيەتتى داسەردەي ەتەمىز. كەرىسىنشە، قازىرگى ۋاقىتتا جاستار اراسىندا جازبا ادەبيەتتەن گورى حۋ!!!- حح- عاسىرلارداعى اۋىز ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارى زور ىقپال ەتە باستاعان ءتارىزدى. وسىعان قاراپتا احاڭنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىنداعى» اۋىز جانە جازبا ادەبيەت تۋرالى تەوريالىق بايلامى وتە ءدال باعامدالعانىنا كوزىڭىز جەتەدى.
ا.بايتۇرسىنوۆ مۇرالارىنىڭ عىلىمي باعامدالۋى
احمەت بايتۇرسىنوۆ پاتشا مەن كەڭەستەر ۇكىمەتى تۇسىندا دا قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قايراتكەر دەڭگەيىندە قىزمەتتەر اتقارعان تۇلعا. سونداي- اق ول شىعارما ادامى- اقىن، جازۋشى جۋرناليست، كومپوزيتور. شىعارماشىل بولعان ادام، ءوز ەڭبەگىنىڭ قوعامدا قانداي دەڭگەيدە باعالانعانىن بىلگىسى كەلەتىنى راس. بۇل زاڭدىلىق. ءوز ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىن كورمەيدە تالاي دارىندىلار ومىردەن ءوتتى. ال، احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىز حالىق ءۇشىن ىستەگەن قىزمەتتەرىنىڭ، شىعارماشىلىعىنىڭ باعاسىن ءوزىنىڭ ەلۋ جىلدىق مەرەي تويى تاشكەندە، ورىنبوردا اتالىپ وتكەن كەزدە، قازاق ەلىنىڭ باسىندا جۇرگەن مەملەكەت جانە ادەبيەت قايراتكەرلەرىنىڭ اۋزىنان ەستىپ، ءباسپاسوز بەتتەرىنەن وقىدى. توي كەزىندە ايتىلعان باعالى، قۇندى پىكىرلەر وسىعان دەيىن ورىس پاتشالىعى تۇسىندا ەكى رەت سوتتالىپ، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا وكىمەت باسىنداعىلاردان پسيحولوگيالىق قىسىم كورىپ كەلە جاتقان احاڭنىڭ مەرەيىن كوتەردى. سوندا س.سەيفۋللين «وقىعانداردىڭ اراسىنان شىققان، ءوز زامانىندا پاتشا ارام قۋلىقتى اتارمان- شابارماندارىنىڭ قورلىعىنا، مازاعىنا تۇسكەن حالىقتىڭ نامىسىن جىرتىپ، داۋىسىن شىعارعان كىسى... قالاي بولسادا جازۋشىسى ازعانا، ادەبيەتى ناشار قازاق جارلىلارىنا وقۋ- ءتىل قۇرالدارىمەن قىلعان قىزمەتى تاۋداي» دەگەن- ءدى. مۇقتار اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتا احاڭنىڭ حالقىنا سىڭىرگەن قىزمەتتەرىنە جوعارى دەڭگەيدە باعا بەردى. بۇل 1922-23-جىلدىڭ اراسى ەدى. «ول كەزدە اۋىلداعى ەسى كىرگەن بالادان باستاپ، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن احمەتتىڭ ەسىمىن ءبىلۋشى ەدى» دەپ ايتىپ وتىراتىن ۇلكەندەر. ولاي دەيتىنى، ول ۋاقىتتا قىستىق قانت- ءشايىن قامداۋ ءۇشىن شىققان بازارشىلار، اۋقاتتىلار مەن ساۋداگەرلەر قالاعا بارعاندا باسقا قاجەتتەرىمەن بىرگە احاڭنىڭ «قىرىق مىسالىن»، «ماساسىن»، «ءالىپبيىن» الىپ قايتادى ەكەن. كەشكە وتباسىندا اعايىندار جينالعاندا نەمەسە ورازا كەزىندەگى اۋىزاشاردا ءۇي اقساقالى ساۋاتتى بالالاردىڭ بىرىنە احاڭنىڭ مىسالدارىن، «ەرسايىنىن» وقىتىپ، جينالعاندار كەرەمەت رۋحاني راحاتتانىسىپ قالادى ەكەن. ۇلكەندەرى « وسىنىڭ ءبارىن قالاي بىلە بەرگەن» دەپ ، ماز بولىپ، باستارىن شايقاسادى. مىسالداردىڭ ءمانىن تۇسىنگەندەرى «دانىشپان ەكەن، ءا» دەپ تاڭدانىسادى. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەپ ايتۋشى ەدى دانىشپان قازاق، سول «قازانىمىز» وسى ءبىزدىڭ زامانىمىز شىعار. احمەت بايتۇرسىنوۆ ەسىمى حالقىمەن قايتا قاۋىشتى. ونىڭ ارتىندا قالعان وراسان زور مۇراسى حالقىنا تاۋسىلماس قازىنا. ۇلى تۇلعانىڭ الىدە اشىلماي، كورىنبەي جاتقان قىرلارىن زەرتتەۋ عالىمداردىڭ مىندەتى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە احاڭنىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى ەڭ العاش عىلىمي پىكىر جازعاندار-م.دۋلاتۇلى، شونانۇلى، ءى.وماروۆ «ۋچەنايا دەياتەلنوست بايتۇرسىنوۆا. 19227ج) جانە ت.ب.
ال، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن كەڭەستەر وداعى تۇسىندا زەرتتەگەن عالىمدار، رىمعالي نۇرعاليەۆ پەن رابيعا سىزدىقوۆا بولدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرىن، ساياسي قىزمەتىن، اقىندىق شىعارماشىلىعىن جانە عىلىمي ەڭبەكتەرىن عالىمدار جەكە جەكە الىپ، سالالارعا ءبولىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن باستادى.وسى كوشتىڭ باسىندا تۇرعان جوعارىدا اتالعان عالىمدارمەن بىرگە، عالىمدار ز.قابدولوۆتىڭ، س.قيراباەۆتىڭ،ءا.قايداروۆتىڭ، ءو.ايتبايۇلىنىڭ، ت.كاكىشەۆتىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى احمەتتانۋدى بيىك بەلەسكە كوتەردى. احاڭنىڭ ەڭبەكتەرىن تەرەڭدەپ زەرتتەۋشى عالىمدار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. ونىڭ ىشىندە عالىم ءو.ءابديمانوۆتىڭ «ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى»، «ۇلت ازاتتىعىن ۇلىقتاعان اقىن»، «قىرىق مىسال ءتول تۋىندى»، «ازاتشىل ويعا كوشباسشى باسىلىم»، «قازاق ءتىلىنىڭ ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ» ءتارىزدى كوپتەگەن زەرتتەۋلەرىن اتاپ وتۋگە بولادى. وتكەن جىلى اپماتىداعى احمەت بايتۇرسىنوۆ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى ر. يماحانبەتوۆانىڭ «عاسىر ساڭلاعى; احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى» اتتى كىتابى باسپادان جارىق كوردى. بۇلدا احمەتتانۋعا قوسىلعان زور ۇلەس بولدى. احاڭنىڭ ارتىندا قالدىرعان مۇراسى بۇلاقتىڭ كوزى ءتارىزدى. كوزىن اشساڭ، جارقىراپ جاڭا قىرىنان كورىنە بەرەدى. دەگەنمەن، وسى كۇنگە دەيىن جازىلعان عىلىمي زەرتتەۋلەر احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ وتارشىلدىققا قارسى، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كىرەسكەن ۇلت قايراتكەرى، اقىن، قازاق الىپپەسى مەن گرامماتيكاسىنىڭ، تەرمينولوگياسىنىڭ جانە ادەبيەت تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى عالىم، اۋدارماشى، فولكلوريست، جۋرناليست پۋبليتسيست، سونداي اق، كومپوزيتور ەكەندىگىن دالەلدەپ شىقتى.
«ماسا-اقپارات»
