كۇنى كەشە اقش-تا «پاندورا ءىسى» دەگەن اتاۋمەن جۋرناليستەردىڭ زەرتتەۋىنىڭ ءبىر بولىگى جاريالاندى. قۇجات الەم ەلدەرى بويىنشا وفشورلىق ەسەپشوتتاردى اشۋ، زاڭسىز مۇلىك ساتىپ الۋ، اسكەري كەلىسىمدەر مەن كەنىشتەردى يەلىككە الۋ جانە باسقا دا ىستەرگە قاتىستى قۇپيا مالىمەتتەردەن تۇرادى. قارجىلىق كەلىسىمدەردى قۇپيا جاساۋ بويىنشا قۇجاتتاردى زەرتتەۋگە 117 ەلدىڭ 600 ءجۋرناليسى قاتىسقان. ولار جيىنتىعى 11,9 ميلليون فايلدى قولعا تۇسىرگەن. «Pandora Papers-تى» جاساپ شىعۋ ءۇشىن جۋرناليستەر ەكى جىلدان استام جۇمىس ىستەگەن. 

جەمقورلىق پەن بىرلەسكەن قىلمىستى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ (The Organized Crime and Corruption Reporting Project, OCCRP) مالىمەتى بويىنشا، قۇجاتتاردا 100-دەن استام ەلدىڭ 35 باسشىسى مەن 400-دەن استام شەنەۋنىكتەر بار. بۇل ازىرگە بەلگىلىسى، ال ميلليونداعان فايلداردىڭ اراسىندا ولاردىڭ سانى ەسەلەپ ارتۋى مۇمكىن دەيدى ماماندار.

قۇجاتتا سوڭعى جىلدارى وفشورلىق ورتالىقتىڭ ءبىرى وڭتۇستىك داكوتا شتاتى بولعانى ايتىلادى. وعان نەگىزىنەن ميلليونداعان دوللارلار باگام جانە كايمان ارالدارىنان اۋدارىلعان، ال ءوز كەزەگىندە ول ارالدارعا باسقا ەلدەردەن ءتۇسۋى مۇمكىن. اقش-تاعى «Baker McKenzie» قۇقىقتىق كومپانياسى وفشورلىق كومپانيالاردى قولداۋعا بارىن سالعانى دا بەلگىلى بولدى. ولار اقش-تان بولەك شەتەلدىك كومپانيالاردى دا قولداعانى انىقتالدى.

قۇجاتتا اتالعان وفشورلىق كومپانيالار بولسا زاڭدى نەگىزدە جۇمىس ىستەگەندەرىن ايتۋدا. مىسالى «Alcogal» جانە «Asiaciti Trust» كومپانيالارى «The Guardian-عا» زاڭدى نەگىزدە جۇمىس ىستەيتىنىن مالىمدەگەن. «Alcogal» وفشورلىق كومپانياسى اقش-تاعى پانامانىڭ بۇرىنعى ەلشىسىمەن قۇرىلعان بولاتىن. كومپانيا ءوزى جۇمىس ىستەيتىن اۋماقتىڭ زاڭىنا باعىنىپ، ءتيىستى ورگاندارمەن ۇنەمى بايلانىس ۇستايتىنىن جەتكىزگەن. «Alcogal» ءوز ەلىنىڭ قارجىسىن جىمقىرۋ نەمەسە قارجىنى يگەرۋ ءۇشىن زاڭسىزدىققا بارۋدى كوزدەگەن تۇتىنۋشىلاردىڭ ەسەپشوتتارى انىقتالسا ونى بۇعاتتاپ تاستايتىنىن جانە ول بويىنشا كومپانيا تۇتىنۋشىلاردىڭ ەلىنە حابارلاساتىن ەرەجە ورناتقان.

ال سينگاپۋردا ورنالاسقان «Asiaciti Trust» وفشورلىق كومپانياسى بولسا سينگاپۋر زاڭىنا باعىنامىز، دەيدى. «Fidelity» كومپانياسى ءوزىنىڭ تۇتىنۋشىلارى جايلى اقپاراتتى اشا المايتىنىن جاريالادى.

دەي-تۇرا قۇجاتتاردا كوپتەگەن الەم ليدەرلەرىنىڭ بىلىقتارى ناقتى كورسەتىلگەن. ولار كوبىنە ەل باسشىلارى مەن تانىمال كاسىپكەرلەر. «Alibaba Group-تىڭ» نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى دجوزەف تسايدىڭ دا اتى اتالمىش قۇجاتتاردان تابىلعان. «Alibaba Group-تا» ۆيتسە پرەزيدەنت قىزمەتىن اتقاراتىن تسايدىڭ قارجىسى «Forbes» بويىنشا 9,1 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ول جاقىندا «Brooklyn Nets» باسكەتبول كلۋبى مەن مانحەتتەننەن 157 ميلليون دوللارعا ءزاۋلىم ءۇي ساتىپ العان.  تسايدىڭ بايلىعىنىڭ باسىم بولىگى قىتايلىق ساتۋ كومپانياسىنان ەمەس وفشورلىق كومپانيالاردى قۇرۋدان تۇسكەنى انىقتالدى. تساي «Alibaba Group-تىڭ» اياسىندا كوپتەگەن ۇساق كومپانيالار قۇرىپ، ولاردىڭ باسىم بولىگىن وفشورلىق نەگىزدە جاساقتاپ، الايدا قۇجات جۇزىندە سالىق تولەۋشى كومپانيا رەتىندە كورسەتكەن. ول كانادا ازاماتى بولعاندىقتان قىتايدىڭ تەحنولوگيا سالاسىنا ينۆەستيتسيا سالا المايدى، الايدا ۇساق كومپانيالار ارقىلى ونى جاساۋعا مۇمكىندىك العان.

«پاندورا ىسىندە» باحرەين ەلىنىڭ بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر بولعان، قازىرگى پاتشانىڭ اعاسى حاليف بەن سالمان ال حاليفتىڭ دا اتى اتالادى. ال حاليفا وفشورلىق كومپانياعا يەلىك ەتىپ، شۆەيتساريا مەن گەرمانيادان ءزاۋلىم ۇيلەر ساتىپ العان. ول بريتاندىق ۆيرجين ارالدارىندا قۇنى 60 ملن دوللار بولاتىن وفشورلىق كومپانيالار قۇرىپ،1996 جىلى «Minto Assets Corp» كومپانياسى ارقىلى شۆەيتساريا مەن گەرمانياعا قىرۋار قارجى اۋدارعان. باحرەين پرەمەرى بولعان ال حاليفا ءوز ەلىندە وپپوزيتسيانى قۋدالاۋ مەن ادام قۇقىعىن تاپتاۋ، بيلىكتى شەكسىز پايدالانۋ فاكتىلەرىن جۇزەگە اسىرعان.

كەنيا پرەزيدەنتى ۋحۋرۋ كەنياتا ءوزىنىڭ وتباسى مۇشەلەرىمەن بىرگە وفشورلىق ەسەپشوتتارعان 30 ميلليون دوللار قارجى اۋدارعان. بۇل كەنيا ءۇشىن اسا اۋقىمدى قاراجات بولىپ تابىلادى. كەنيا اشتىق پەن اۋىز سۋ تاپشىلىعى بويىنشا كوش باستاپ تۇرعان ەلدەردىڭ ءبىرى. سوعان قاراماستان ەل باسشىسى ۋحۋرۋ جەتى وفشورلىق كومپانيا اشىقان، ونىڭ ەكەۋى پانامادا ورنالاسسا، بەسەۋى بريتاندىق ۆيرجين ارالدارىندا.

OCCRP مالىمەتى بويىنشا، ءتىپتى ۋكراينا باسشىسى زەلەنسكيدىڭ ءوزى جەكە وفشورلىق جۇيەنى قولدانۋ ارقىلى تابىس كوزىن جاسىرىپ، پايدا تاپقان. ال اقش-تىڭ «Baker McKenzie» كومپانياسى يگور كولومويسكيعا ميللياردتاعان قارجىنى يگەرۋگە كومەكتەسكەن.

«پاندورا ءىسى» لاتىن امەريكا ەلدەرىن دە ءدۇر سىلكىندىرىپ جاتىر. وندا چيلي، ەكۆادور جانە دومينيكاننىڭ قازىرگى پرەزيدەنتتەرى مەن بۇرىنعى باسشىلاردىڭ اتتارى اتالادى. ودان بولەك 90 ءىرى شەنەۋنىك پەن ءدىن قىزمەتكەرلەرى دە قۇجاتتاردا جىلتىڭ ەتكەن.

قۇجاتتاردا ايگىلى ءانشى حۋليو يگلەسياستىڭ  20 كومپانيا ارقىلى ماياميدەن ءۇي مەن جەكە ۇشاق ساتىپ العانى ايتىلادى. انشىلەردەن شاكيرا مەن سۋپەرمودەل كلاۋديا شيففەردىڭ دە ەسىمىن وقىپ قالۋعا بولادى.

قۇجاتتارعا قاراپ، ساراپشىلار ءپۋتيننىڭ ءبىراز بايلىعى موناكودا جاسىرىنعان دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ وتىر. قۇجاتتا ءپۋتيننىڭ جاقىن دوستارى بولعان سۆەتلانا كريۆونوگيح، گەننادي تيمچەنكو مەن پەتر كولبيننىڭ اتى اتالادى. سۆەتلانا كريۆونوگيح 2003 جىلى موناكودان 3,6 ملن دوللارعا ۆيللا ساتىپ العانى كورسەتىلگەن. وتكەن جىلى «پروەكت» باسىلىمى سۆەتلانا كريۆونوگيح پۋتينگە ەكى قىز تاۋىپ بەرگەنىن جازعان بولاتىن، الايدا پەسكوۆ ول اقپاراتتى بىلمەيتىنىن، ونداي ايەلدى العاش ەستىپ تۇرعانىن ايتتى. ال تيمچەنكو مەن كولبين ءپۋتيننىڭ جاقىنى رەتىندە اقش سانكتسيالارىنا ۇرىنعان ەدى.

«پاندورا ءىسى» بويىنشا قازاقستاندىق دوكەيلەردىڭ دە اتى اتالۋدا. مىسالى 1999 جىلى «ميسس قازاقستان» اتاعىن جەڭىپ العان اسەل قۇرمانباەۆا (بۇرىنعى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆپەن بەيرەسمي بايلانىسى جايلى ءجيى ايتىلادى) جانە بەلگىلى وليگارحتار ۆلاديمير ني مەن ۆلاديمير كيمنىڭ اتى اتالادى. قۇرمانباەۆانىڭ وفشورداعى قۇپيا كەلىسىمدەر ارقىلى 30 ميلليون دوللار پايدا تاپقانى ايتىلادى.  ول بريتاندىق ۆيرجين ارالدارىندا كومپانيا ساتۋىمەن بايلانىستى دەلىنگەن. ال قۇرمانباەۆاعا قارجىلار 2010 جىلى ۆلاديمير ني قايتىس بولعان سوڭ ەكى ايدان كەيىن اۋدارىلىپتى. ۆلاديمير كيم تولەمنىڭ كۋاسى بولعان. «پاندورا ءىسى» بويىنشا اقپاراتتار سولاي دەيدى. OCCRP تىلشىلەرى ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆقا، كيم مەن ءنيدىڭ وتباسىنا جانە قۇرمانباەۆاعا ساۋال جولداعان ەكەن، جاۋاپ بولماپتى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى بويىنشا وزگە دە «قىزىقتى اقپاراتتار» قاپتاپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى 12 ملن-عا جۋىق فايلدىڭ بارلىعى دەرلىك ءالى اشىلمادى.

اسەل تىلەكتەسقىزى قۇرمانباەۆا «بالەت پەن ۇلتتىق ءبيدى قولداۋ جانە دامىتۋ» قورىنىڭ جالعىز قۇرىلتايشىسى. «استانا بالەت» تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى ءارى حورەوگرافيالىق ترۋپپانىڭ دامۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ اۆتورى، قازاق ۇلتتىق حورەوگرافيا اكادەمياسىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى. ول سونداي-اق، قازاقستاندا ەكى مەملەكەتتىك بي ينستيتۋتىندا كوركەمدىك جەتەكشى قىزمەتىن اتقارادى، بالەت پەن ۇلتتىق بي سالاسىندا بىرنەشە فيرما مەن قورعا يە. بۇل تۋرالى OCCRP دەرەگىندە ايتىلادى.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz