29 تامىز 1949 جىل قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى ەڭ قايعىلى كۇن دەپ ساناۋعا بولاتىن تاريحي كەزەڭ. 29 تامىز 1949 جىلدان 19 قازان 1989 جىلعا دەيىنگى 40 جىل ارالىعىندا قازاق ەلىنىڭ، جەرىنىڭ، حالقىنىڭ، جان-جانۋار، تابيعاتىنىڭ سول كەزدەگى بوداندىقتىڭ سالدارىنان يادرولىق-سىناق الانىنىڭ زاردابىن تارتىپ كەلگەنى اقيقات. بۇل تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتپاەۆ، باحيا اتشاباروۆ، مەڭدىعالي سۋجيكوۆ، كەشىرىم بوزتاەۆ، مەدەۋ سارسەكە ايتىپ جازعان. مەدەۋ سارسەكەنىڭ «سەمەيدىڭ قاسىرەتى» دەگەن ءۇش تىلدە جارىق كورگەن كىتابىندا تولىق ۇعىنىقتى جازىلدى.

«سەمەيدىڭ قاسىرەتى» بۇل – جاپونياعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ زاردابى مەن چەرنوبىل اپپاتىنىڭ سالدارىمەن سالىستىرىلعاندا، 2500 ەسەدەن اسىپ تۇسەتىنى عىلىمي-تاريحي تۇردە دالەلدەن شىندىق.

1989 جىلدىڭ 19 قازانىندا ەڭ اقىرعى اتوم بومباسىنىڭ سىناعى سەمەي يادرولىق سىناق الاڭى (سياسا) تاريحىنداعى ەڭ سوڭعى سىناق بولىپ تاريحتا ماڭگى قالدى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ زاردابى 24 مىڭ جىلدان 100 مىڭ جىلعا دەيىنگى ۇرپاقتارعا جالعاcۋى عاجاپ ەمەس. «نەۆادا-سەمەي» انتيادورلىق حالىقارالىق قوعامدىق قوزعالىسى 1989 اقپاندا پايدا بولاعانمەن، 2007 جىلعا دەيىن سياسا زاردابىن تارتقانداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە ارەكەت جاسالمادى. مىنە، وسىنداي جاعداي سەبەپ بولىپ، 2007 جىلى «سەمەي-ياپ» (يادەرنىي پوليگون)  قوعامدىق قورىن اشۋعا تۋرا كەلدى. بۇل ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىمىزدىڭ تولىق شەشىلمەۋىنىڭ سالدارىنان تۋىندادى. بۇگىنگى تاڭعا دەيىن ەل، جەر، وتان ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جاتىرمىز، جۇگىمىز اۋىر، جولىمىز ۇزاق.

سەمەي پوليگوننىڭ ءالى دە جىرى كوپ، شەشىلۋگە ءتيىستى ماسەلەسى جەتەرلىك. پوليگون زاردابىن قازاقتىڭ تالاي قاراكوز بالالارى ءالى تارتىپ كەلەدى. وسىنداي جاعدايدىڭ بار ەكەنى بۇكىل الەمگە بەلگىلى، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ دە بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. الايدى ولاردىڭ ەشقايسىسى پوليگوننان زارداپ شەككەندەرگە كومەك قولىن سوزعىسى كەلمەيدى. بىزگە جان-جاعىمىزدا شەشىلمەي جاتقان پروبلەمالار كوپ بولىپ جاتقاندا. ۇلكەن كونتسەرتتەر، شەتەلدىك ارتىستەر، ءزاۋلىم عيماراتتاردىڭ قاجەتى قانشا؟! پوليگوننان زارداپ شەككەن بالالار بالالىقتىڭ ءتاتتى كەزەڭىن سەزىنە الماي، توسەككە تاڭىلىپ، ىشتەي قور بولىپ جاتىر. سەمەيدە، پوليگونعا جاقىن اۋىلداردا رادياتسيادان زارداپ شەككەن بالالار، حالىقتى، سولارعا كومەك قولىن سوزۋعا نيەتتى ازاماتتاردى كورمەيسىڭ.

پوليگون ايماعىندا تۋىلىپ، جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن مۇگەدەك بولىپ اشقانىنا بالالارىمىز كىنالى مە؟ جوق. ولاردىڭ وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولۋىنا ەڭ الدىمەن ءبىز كىنالىمىز. ولاردى مۇگەدەك ەتكەن ءبىزدىڭ كەز كەلگەن نارسەگە ۇندەمەي كەلىسكەنىمىز، قورقاقتىعىمىز، جالتاقتىعىمىز اسەر ەتتى. بۇل شىندىق! ءبىز حالىق رەتىندە ابدەن ەزىلىپ بىتتىك.

سەمەيگە بارا قالساڭ، اسىرەسە پوليگونعا جاقىن اۋىلدارعا جولىڭىز تۇسسە، سوقىر، اۋرۋ، مۇگەدەك بولىپ قالعان تالاي ادامدى كورۋگە ءداتىڭ شىدامايدى. ءبىز شۇرايلى جەرىمىزدەن عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇرپاقتان ايىرىلدىق. مىنە، وسىنداي سەبەپ-سالداردى ءسال دە بولسا جەڭىلدەتىپ، كومەك قولىن سوزۋ ماقساتىمەن قۇرىلعان «سەمەي-ياپ» قوعامدىق قورى قازىرگى تاڭدا جۇمىسىن جالعاستىرۋدا.

بۇگىنگىدەي الەمدە ورىن العان پاندەمياعا بايلانىستى كارانتين ۋاقىتىندا ەلىمىزدە جۇمىسسىزدىقتى جويۋ ماقساتىندا كوپتەگەن ىزگى شارالار قولعا الىندى. وسى ورايدا نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمىنىڭ ءبىرى رەتىندە «سەمەي – ياپ» قوعامدىق قورى مەن «استانا قالاسى مۇگەدەكتەر قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگى ءوز تاراپىنان مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتاردى، اۋعان سوعىسىنىڭ قاتىسۋشىلارىن، چەرنوبىل اپاتى مەن سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ىسىنە بەلسەندى قاتىسۋدا. «استانا قالاسى مۇگەدەكتەر قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگى مەن «سەمەي-ياپ» قوعامدىق قورى دا قازىرگى تاڭدا نۇر-سۇلتان اكىمدىگى جانە جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنىڭ قولداۋىمەن جۇمىسشىلار قابىلداۋدامىز. ارنايى شەبەرحانا اشىپ جاتىرمىز، ءوز كۇشىمىزبەن جوندەۋ جۇرگىزۋدەمىز.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ پروبلەمالارى از ەمەس. سونداي-اق، كارانتين شارالارى كەزىندە قالامىزداعى مۇگەدەك ازاماتتارعا قولداۋ كورسەتۋ بارىسىندا ۇيلەرىنە ازىق-تۇلىك، ءدارى-دارمەك جەتكىزىپ بەرۋ، ەمحانالارعا، باسقا دا ءتيىستى مەكەمەلەرگە تاسىمالداۋ شارالارى قولعا الىندى.

قازىرگى حالىقارارلىق ناۋبەتكە بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر ۋشىعىپ كەتتى. قيىندىقتى بىرلەسىپ شەشۋ ءۇشىن قايىرىمدى ازاماتتاردى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا كومەك قولىن سوزىپ، قولداۋ كورسەتۋگە، بىرلەسە جۇمىستانۋعا شاقىرامىز.

بولاتبەك ابدىكارىم،

«سەمەي-ياپ» قوعامدىق قورىنىڭ،
«استانا قالاسى مۇگەدەكتەر قوعامى»
قوعامدىق  بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى

Abai.kz