«كارى شىڭعىستاۋ! ادام جەرگە يە بولعاننان بەرى قاراي سەنىڭ كورمەگەنىڭ جوق. شىڭعىس، تەمىر سياقتى تالاي-تالاي سايىپقىرانداردى قولىڭنان جونەلتتىڭ. سەندە تالاي ادامنىڭ قۇمارى قانىپ، قۋانعانى دا بولدى، جۇرەگى جانىپ، سۋالعانى دا بولدى. تالاي-تالاي تالپىنعان جاس جۇرەك مۇراتىنا دا جەتتى. تالاي باقىتسىزدىڭ جارىق كۇندەي ءۇمىتى دە ءۇزىلىپ تە كەتتى»، – دەپ شاكارىم بابامىز ايتقاندايىن، سىرىن ىشىنە بۇككەن شىڭعىستاۋدىڭ قاسيەتتى توپىراعىنان جارالىپ، قالىڭ قازاعىنىڭ عانا ەمەس، الەمنىڭ عۇلاماسى مەن دانىشپانى بولىپ، ادامزاتتىڭ اقىنى مەن كلاسسيك جازۋشىسى، داناگوي ءپالسافاسىشى اتانعان ۇلى تۇلعالاردىڭ وسى توپىراقتا جارالۋىنىڭ دا تىلسىم سىرى بارى اقيقات.

ول تاعدىر مەن تابيعاتتىڭ قۇدىرەتتى سىيى دا ەكەندىگى ايقىن. كارى شىڭعىستاۋدىڭ ۇلىلار مەكەنىنە اينالۋىنىڭ دا سەبەبى وسى بولماققا كەرەك. سونىمەن قاتار ۇلىلىققا جەتۋدىڭ جولى - اتا ونەگەسى مەن انا تاربيەسىنەن باستاۋ الار تەرەڭ ءبىلىم مەن اقيقات ماقساتپەن ۇيرەنگەن عىلىم ەكەنى دە داۋسىز.

تال بەسىككە بولەنگەن ساتتەن ءومىر مەكتەبى بىزگە دەگەن ءتالىمىن ءتارتىپ مۇددەسىمەن جۇيەلەي وتىرىپ جۇزەگە اسىرادى. ادام بالاسى قاشاندا ىزدەۋ مەن ىزدەنۋدىڭ اراسىندا، تالپىنىس پەن ەڭبەكقورلىقتىڭ ناتيجەسىندە ءدوپ قويعان نىسانعا ءدال ءتيىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا «اقىرىن ءجۇرىپ انىق باسۋمەن» جەتەدى.

«ءبىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي». ءدال وسى ءتامسىل ءسوز وي باققان بابالارىمىزدىڭ وزەگىنەن گۇلدەي جۇپارىن تاراتقان دانالىق. ەسەيە كەلە ەستى سويلەۋ مەن بىلىكتى بولۋعا دەگەن ۇمتىلىس ءبىلىم مەن بىلۋگە جەتەلەيدى. دانالىقتى بويىنا قوندىرىپ تۇرلەنتە بىلگەن ادامدار قانشاما. سولاردىڭ ءبىرى ەرتەدەن ەل تاعدىرىنا ارالاسىپ، سويلەگەن ءسوزى قوزىجاۋىرىن جەبەدەي قۇرساۋلى ساۋىتتى تەسىپ وتەتىن، مۇز جاستانىپ جاتسا دا دىبىس شىعارماس قايسار مىنەزىمەن، شەشەندىگى مەن تۋرالىعىمەن، ادىلدىگى مەن پاراساتتىلىعىمەن ماڭايىن مويىنداتقان – قۇنانباي ەدى.

قۇنانباي – وقۋدى زور باعالاعان. ول ءوزىنىڭ جانە اۋىلداستارىنىڭ بالالارىن وقىتۋمەن قاتار، ەلىنە، اينالاسىنا ءبىلىم تاراتىپ ۇستازدىق جاسار كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جانداردى اسا قۇرمەتتەگەن. دالا سۇلتانىنان اعا سۇلتاندىققا جەتكەن قۇنانبايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، ەلىنىڭ ءبىلىم ساۋاتىن اشىپ، قازاق دالاسىنا وركەنيەتتىڭ شامىن جاققان، تۋىستاي بولىپ كەتكەن ادامدار بار. ولار – عابيتحان عابدىنازارۇلى، تۇركىستان جاقتان كەلگەن بەردىقوجا، قازاقپاي اتانىپ كەتكەن عابدوللا سياقتى جاندار. قۇنانبايدىڭ باستاماسىمەن بالا وقىتىپ، ۇستازدىق قۇرىپ، ياكي بولماسا ەل ىشىنە وقۋ-ءبىلىم، عيبراتتى ءدىن جولىن تاراتقان وسى ادامداردىڭ ەڭبەگى ەش ۇمىتىلماققا كەرەك.

زامانىنان وزىق تۋعان قۇنانباي ءوز بالالارىن عانا وقىتۋدى ماقسات تۇتپاي، ەل ىشىنە ءبىلىم شامشىراعىن جاعۋدى كوزدەگەن. 1845 جىلى قاڭتار ايىندا شەكارا باسقارماسىنا ءوز اۋىلىندا ۋچيليششە اشۋ جونىندە ارىز جولدايدى. ارحيۆ دەرەكتەرىندە ساقتالعانداي وسى جازىلعان وتىنىشكە سول كەزدەگى اعا سۇلتان قۇسپەك تاۋكين: «كىشىك-توبىقتى بولىسىنىڭ ستارشىنى قۇنانباي وسكەنباەۆ 3 قاڭتار كۇنى بايانحاتىندا: ءوزى باسقارىپ وتىرعان قازاقتاردىڭ قامى ءۇشىن ۋچيليششە اشىپ، ازيالىقتاردىڭ بالاسىن ورىسشا وقىتقىسى كەلەتىنىن ايتىپ، ازياتتاردىڭ ءتىلىن بىلەتىن ورىس مۇعالىمىن جىبەرۋىن وتىنەدى»،– دەپ قول قويادى. «شەكارا باسقارماسى وسكەنباەۆتىڭ بۇل تىلەگىن ماقۇلداعانمەن، ەكى ءتىلدى بىردەي بىلەتىن مۇعالىم تابىلا بەرمەيتىندىكتەن، سول توبىقتى ەلىندەگى ءتىلماشى قىزمەتتەن بوس ۋاقىتىندا مۇعالىم رەتىندە پايدالانۋدى ۇسىنادى. كەيىن قۇنانباي «ەسكى تام» دەگەن مەكتەپ اشىپ، وندا ەسكىشە ساۋاتتى عابيتحان عابدىنازارۇلى دەگەن نوعايدى مۇعالىم ەتىپ، كوپ جىل ۇستاعان. بالالارى قۇدايبەردى، تاڭىربەردى، يبراھيم (اباي), ىسقاق، وسپان، حاليوللانىڭ ءبارى دە العاشقى ساۋاتىن وسى مەكتەپتە اشقان. قۇنانباي بالالارىنىڭ ءبىلىمىن ودان ءارى جالعاستىرۋعا دا ەرەكشە ىنتىزار بولدى. ابايدى سەمەيدەگى جاڭا ۇلگىدەگى جاديدتىك باعىتتاعى ءدىني مەدرەسەگە بەردى. حاليوللانى 1859 جىلى ومبى كادەت كورپۋسىنا وقۋعا جىبەردى. ول مۇنى بىتىرگەن سوڭ، موسكۆاداعى اسكەري ۋچيليششەگە تۇسۋىنە قامقورشى بولدى»، – دەيدى بەلگىلى عالىم تۇرسىن جۇرباي اعامىز.

ءدال وسى «ەسكى تام» تۇرعىسىندا ابىز اقساقال احات شاكارىمۇلى ەستەلىگىندە: «قازاق بالالارىنىڭ وقىعانىن ارمان ەتىپ كوكسەگەن قۇنانباي ءوزىنىڭ كۇزەگىنەن ەڭ العاش تام سالدىرىپ، ساۋىن مال، ازىق جيناپ بەرىپ، اينالاسىنداعى بالالارىن، ءوز بالالارىن وقىتقان. قۇنانبايدىڭ العاش قويعان وقىتۋشىسى بايدالىنىڭ سارىمولداسى دەپ اتالىپ كەتكەن. رۋى نوعاي مۇحامەد دەگەن جوعارعى وقۋى بار ادام بولعان. ونان كەيىن عابيتحاندى قويعان. جىلىنا تاشكەنتكە ءبىر رەت كەرۋەن جىبەرىپ، ورىك، مەيىز، كۇرىش جانە شىعىس ادەبيەتشىلەرىنىڭ شىعارمالارىن، تۇرىك تىلىندەگى كىتاپتاردى، «مىڭ ءبىر ءتۇن» سياقتى ارعى زامانداعى ەرتەگىلەردى، قيسسا كىتاپتاردى الدىرىپ وتىراتىن بولعان. بۇلارعا قوسا عيبادات يسلاميا، ءتاپسىر، مۇحتاسار سياقتى ءتۇرلى ءدىني كىتاپتاردى دا الدىراتىن بولعان. ءسويتىپ سارىمولدا ەلگە قوسىلماي، سول تامدا بالالاردى وقىتىپ جاتاتىن بولعان، ول بالا وقىتقان كۇزەكتىڭ ورنى بۇگىن بار. ول قونىستى «ەسكى تام» دەپ اتايدى»،– دەپ كورسەتكەن.

«عابيتحان 1857 جىلدان زەرە بايبىشە مەن قۇنانباي «ەسەنباي جىراسى» دەگەن جەردە سالدىرعانا مەدرەسەدە، كەيىننەن 1880 جىلدان ابايدىڭ جيدەبايدا تۇرعىزعان مەدرەسە ۇيىندە ءدارىس بەرەدى»، – دەيدى بەيبىت ساپارالى.

ءارحام اقساقالدىڭ ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازىلعان: «قۇنانباي اۋىلدارى قىستاۋىنان ەرتە قار ەري باستاسىمەن كوشىپ قىزىلجال، نايزاتاس، ەسكى تام دەيتۇعىن كۇزەۋ قورالارىنا قونادى. كۇز بولسا وسى كۇزەۋ قورادا قار ەكى-ءۇش جاۋعانشا وتىرادى. مالدىڭ قىس جايىلاتىن جەرىن كەيىنگە ساقتايدى. بۇل مەزگىلدەردە سۋىق كيىز ۇيدە بالالارعا وقۋ قيىن بولعاندىقتان، قۇنانباي ەسكى تام دەگەن مول سۋدىڭ باسىنان جيىرما شاقتى بالا سيىپ، جاتىپ وقىرلىق مەدرەسە سالعىزىپ، عابيتقاندى شاكىرتتەرىمەن سوندا ورنالاستىرادى. سەگىز جاسقا كەلىپ وقۋعا جاراعان سوڭ ابايدى دا وسى مەدرەسەگە وقۋعا تۇسىرەدى».

بايقاساق، شىڭعىستاۋ وڭىرىنە ءبىلىم ءنارىن سەۋىپ، جارىق ساۋلەسىن توككەن، وقۋ-ءبىلىم ارقىلى ادام بولاسىڭ دەپ الدىن بولجاپ، باستاما كوتەرگەن قازاققا ورتاق قۇنانباي ەكەنى ايقىن. تاياقتى الىپكە اۋىستىرىپ، ءبىلىمنىڭ ءورىسىن ءوز بولىستىعىندا وركەندەتىپ، ارى قاراي قازاق جەرىنە تاراتقان قاجىنىڭ ەرەن ەڭبەگىن ايتىپ وتپەسكە بولمايدى. وسى اكە ءتالىمىن كورگەن ۇلدارى ۇلتتىڭ قامى ءۇشىن ءبىلىم جورىعىنا ۇقىپتىلىقپەن اتتاندى. اتتانىپ قانا قويعان جوق، ارى قاراي جالعاستىرىپ اكەتتى.

ابايدىڭ قىردا جاتىپ-اق ورىس كلاسسيكتەرىن قازاقشاعا اۋدارۋى، ونى ەل اراسىنا ناسيحاتتاۋمەن شۇعىلدانۋى، ول از بولعانداي ورىس ءتىلى ارقىلى بايرون، گەتە، شيللەر، ديۋما، ميتسكەۆيچتەردى زەردەلەپ، قازاقشا سويلەتۋگە تىرىسۋى، ءتىپتى كونە گرەك، ەجەلگى ريم داۋىرلەرىنە تەرەڭدەپ، اريستوتەل مەن سوكراتتان باستاپ، سپينوزا مەن سپەنسەرگە دەيىنگى اسا كورنەكتى ويشىلداردى زەرتتەۋى ونىڭ حالىق مۇددەسى ءۇشىن اتقارعان وراسان زور ەڭبەگى، سونداي-اق، اكە ءىزىن جالعاۋداعى ابىرويلى مىندەتى بولدى.

«ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى – كەمەلدەنۋ مەن جەتىلۋ»، - دەيدى اباي. ءوزىنىڭ سوزىنە دايەكتەمە رەتىندە ول ءوز بالالارىن وقۋ-بىلىمگە باۋلىدى. تۇلا بويى تۇڭعىشى اقىلباي تالانتتى دومبىراشى بولادى، ءان ايتۋدى، ولەڭ شىعارۋدى ماشىق ەتەدى، ال قىزى كۇلباداندى سەمەي قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىندە وقىتقان. ەرەكشە ءۇمىت كۇتكەن بالاسى ءابدىراحماندى ء(ابىشتى) 1882 جىلى سەمەيدەگى ۋەزدىك مەكتەپكە بەرەدى. 1886-89 جىلى تۋمەن قالاسىنداعى الەكساندر رەالدىق ۋچيليششەنىڭ 5, 6, 7-كلاستارىن وقىپ بىتىرەدى. 1889-92 جىلدارى سانك-پەتەربۋرگتە ميحايلوۆ ارتيللەريا ۋچيليششەسىندە 3 جىل وقىپ ءبىلىم الادى. ول ۋچيليششەنى وتە جاقسى دەگەن باعامەن بىتىرگەن. جانىنداي جاقسى كورگەن بالاسى ماعاۋيانى توعىز جاسىنان باستاپ مۇحامەدكارىم دەگەن تاتار مولداسىنان ساۋات اشقىزىپ، ارى قاراي سەمەيدەگى ورىس مەكتەبىنە وقۋعا بەرەدى. 1885 جىلدان باستاپ ماعاۋيا اكەسىنىڭ تاربيەسىندە بولادى. ول ۇنەمى ابايدىڭ وسيەت، ناسيحاتىن زەر سالىپ تىڭداپ، ءوز بەتىمەن ىزدەنىپ، ءبىلىمىن كوتەرەدى. ورىس عالىمدارى مەن كورنەكتى جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، كوپ ءبىلىم الادى. تاسپيىقتىڭ تاسىنداي جىپكە ءتىزىپ تىزبەكتەي بەرسەك ۇلى اقىننىڭ ۇرپاقتارى تۇگەلدەي ءبىلىم مەن عىلىمعا سۋىسىنداپ وسكەن ەرەن تۇلعالار. ولاردىڭ ءار قايسىسى ۇلت ءۇشىن قىزمەت جاساپ، كەلەر ۇرپاققا كەمەل بىلىمدەرىن جەتكىزىپ كەتتى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وقۋ-ءبىلىم ارقىلى ادام بولاسىڭ دەپ الدىن بولجاپ، باستاما كوتەرگەن قۇنانباي اشقىزعان شىڭعىستاۋ وڭىرىنە ءبىلىم ءنارىن سەۋىپ، جارىق ساۋلەسىن توككەن كيەلى وردا ەسكى تام ەل تاريحىندا قازاق باردا، اباي باردا ماڭگى ساقتالارى انىق.

جاندوس اۋباكىر،

«اباي اكادەمياسى» عزي ديرەكتورى، ف.ع.ك.، دوتسەنت

Abai.kz