القيسسا

ادەبيەت – ادام ساناسىنىڭ بيىك كوكجيەگىنىڭ ءبىرى. ول الەمدەگى ەڭ قۋاتتى يدەولوگيالىق قارۋدىڭ ءبىرى بولعان، بولا بەرمەك تە. ادەبيەتتى ءوزىنىڭ دەگەنىمەن جۇرگىزۋ ارقىلى ءبىر قاۋىمدى يدەولوگيالىق شىرماۋدا ۇستاۋ –  وتارلاۋشى ەلدەردىڭ باستى قارۋى. باسى ادەبيەتتەن باستالىپ ونەر ارقىلى جالعاسا بەرەتىن سانانى وتارلاۋ ءداۋىرى – بيلىگىن الەمگە تارتقىسى كەلەتىن ۇلتتىڭ دا، جۇيەنىڭ دە ەشقاشان قولىنان شىعارمايتىن قول شوقپارى. ونىڭ تاريحى تىم ۇزاق، ارىعا بارماي-اق قويايىن، كەشەگى كەڭەستىك زاماندا كوممۋنيزمدىك سانانى حالىققا ءسىڭىرۋ كەڭەس بيلىگى ول باعىتتا جازىلعان شىعارما مەن  كوممۋنيزم ۇنىنە ءۇن قوسقان جازۋشىعا قانداي سىي بەرگەنىن جاقسى بىلەسىزدەر...

ءجا، مەنىڭ ايتقىم كەلگەنى بۇل ەمەس، القيسسا ءسوزدىڭ باسى بولسىن دەپ وي سالىپ جاتقانىم عوي. ايتايىن دەگەنىم باسقا.

بيىل تاۋەلسىزدىك العالى 30 جىل. بىراق ءبىز تاۋەلسىز ساناعا جۇمىس ىستەدىك پە؟ ازات قازاقتىڭ ازات ساناسىن قالىپتاستىردىق پا؟

جالپى ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك – مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جەكە بولۋى نەمەسە مەملەكەتتىك ءرامىزدىڭ توبەدە تۇرۋى ەمەس. ءتىپتى قازىر تاۋەلسىزدىك شەكارامەن دە ولشەنبەيتىن زامان كەلدى. تاۋەلسىزدىك – ءار سالاداعى شىنايى تاۋەلسىزدىك! ءبىزدىڭ قاي سالا قانشا پايىز تاۋەلسىز؟

ءبىز 1991 جىلى كوك تۋدى اسپانعا كوتەرگەندە سول تۋمەن بىرگە بۇكىل سالاداعى وتارلىقتان قالعان قالدىقتى قىزىل تۋمەن بىرگە لاقتىرۋىمىز كەرەك ەدى. لاقتىرا المادىق، ءتىپتى ەسكى توندى ءالى سۇيرەتىپ كەلەمىز. سەبەبى شىن تاۋەلسىز قازاق قالىپتاستىرۋ تۋرالى ويلانۋعا سانامىز ءالى جەتپەدى الدە ماڭگۇرتتىك قانىمىزعا ماڭگىلىككە سىڭگەن بە؟ بىلمەيمىن!

تىم ساياسيلاندىرىپ جىبەرۋدەن اۋلاقپىن، بىراق بۇل ىستە ساياسات جوق دەگەن ادامنىڭ ساياسي ساۋاتىنا كۇمان كەلتىرەر ەدىم. ءبىزدىڭ قاۋقارىمىز وتارسىزدانۋعا، كەلەشەك ۇرپاققا وتارلىق سانانىڭ سىڭبەۋىنە ارەكەت ەتۋگە جەتە مە الدە جەتپەي مە، كىم ءبىلسىن!

مەنىكىن بىلەسىز، ساناعا تۇيگەسىن، اشىنىپ كۇيىنگەسىن ايتار اڭگىمە. كەز كەلگەن سالانى وتارلىقتان قالعان قالدىقتان تازارتپاساق، ءبىزدى تاعى ءبىر وتارلىق كۇتىپ الا ما دەگەن وي كەلگەندە ءتۇن ۇيقىم ءتورت بولىنەدى. كەيدە وسىنداي ءبىر ازاپتى ويلار مازالاي بەرەتىنىن بىلەتىن دوستارىم اياتجان ەمەس، اياتقايعى دەپ اتايتىنى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى.

ءجا، «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىن» دەمەي مە، ساياساتتا نەڭ بار دەمەڭىزدەر، مەن وزگە سالاعا قاتىستى پىكىر ءبىلدىرۋدى اسا قاتتى دۇرىس كورمەيتىن اداممىن. ايتايىن دەگەنىم سول – ءبىلىم سالاسى. سونداعى وتارلىقتان قالعان قامىتتىڭ ءبىرى ورىس ادەبيەتى تۋرالى ەدى.

قازاققا ورىس بارىنەن جاقىن با؟

مەكتەپتە جۇرگەندىكتەن، حيميك بولسام دا، ولەڭ جازىپ، كىتاپ قۇمار بولعاسىن ادەبيەت اۋىلىنان الىس ەمەسپىن. تاربيە مەن ءبىلىم – جان قايعىسى، سوندىقتان مەكتەپتەگى ادەبيەت ساباعى مەن ءۇشىن قىزىق. ەڭ العاش 2011 جىلى مەكتەپكە مۇعالىم بولعان كەزدە وقۋشىلاردىڭ قولىنان قازاق ادەبيەتى مەن ورىس ادەبيەتىن قاتار كورگەندە «بىزگە قازاقتان سوڭ ەڭ جاقىن ورىس پا؟» دەگەن سۇراق ميىما كەلدى. قاتتى تاڭعالدىم. باتىس-شىعىسى، وڭتۇستىك-سولتۇستىگى بار دوڭگەلەك جەر شارىنان، اق-قاراسى، سارىسى بار 2000-عا جۋىق ۇلت ادەبيەتىنەن قازاق بالاسى نەگە ورىس ادەبيەتىن عانا وقۋى كەرەك؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ءالى تاپپادىم. بۇل تۋرالى كەزىندە «مەكتەبىندە ەكىنشى سورتتى مەملەكەتتىك ءتىل» اتتى ماقالامدا قىسقاشا ايتقان ەدىم. بۇگىن تاعى ءبىر اينالىپ، كەڭىنەن كوتەرىپ، تەزگە سالىپ تۇزەتۋ جولىن ۇسىنىپ كورەيىن. تىڭدار قۇلاق بولسا، ارينە.

مەن ورىس ادەبيەتىن ناشار ادەبيەت دەمەيمىن، ۇلى شىعارمالارعا تولى ادەبيەت. ورىستىڭ تولستويداي ۇلى جازۋشىسىنىڭ توقسان تومىن بولماسا دا، توعىز تومىن وقىعان اداممىن. بىراق نەگە تەك ورىس ادەبيەتى؟

بىرىنشىدەن، تولستويدى وقىعان قازاق بالاسى نەگە بايروندى وقىماۋى كەرەك، تولستويدى وقىعان قازاق بالاسى نەگە شەكسپيردى وقىماۋى كەرەك. پۋشكيندى وقىعان قازاق بالاسى نەگە ۆ.سكوتتى وقىماۋى كەرەك. ايتىڭدارشى ادىلەت پە؟

ەكىنشىدەن، ورىس ادەبيەتى ءبىز ءۇشىن تۇركى ادەبيەتىنەن بيىك پە؟ ءبىزدىڭ قازاق بالاسى ءوزىنىڭ تامىرلاس جۇرتى وزبەك، قىرعىز، تۇرىك، تاتار ادەبيەتىن نەگە وقىماۋى كەرەك؟ ورىستىڭ پاستەرناگىنان نوبەل العان تۇرىكتىڭ ورحون پامۋگىنىڭ نەسى كەم، ايتماتوۆ شىعارمالارى مەن اۋەزوۆ حاتقا تۇسىرگەن «ماناس» جىرىنان ورىستىڭ «يگور جاساعى تۋرالى جىرى» نەسىمەن قازاققا جاقىن؟ جوق، تۇركى الەمى – ءبىز ءۇشىن تۋىسقان، ءتۇبى ءبىر ادەبيەت! بىراق، ءبىز وقىمايمىز، نەگە؟

ۇشىنشىدەن، دامىدى دەپ الەم اۋزىنا قاراپ وتىرعان باتىس ادەبيەتىن شە، وزىمىزبەن دىندەس يسلام ادەبيەتىن شە؟ الەمدى تەحنوكرات ەتىپ باۋراپ وتىرعان جاپون، كارىس ادەبيەتىن شە؟ ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ ولاردى وقۋىنا بولماي ما؟

تورتىنشىدەن، كورشى دەسەك كورشى، ساقتانار دۇشپان دەسەك دۇشپان، الپاۋىت دەسەك ورىستاي الپاۋىت، نە ايتىپ، نە جازعانىن اڭدىپ وتىرۋىمىز كەرەك قىتاي ادەبيەتىن دە نەگە قازاق بالاسى وقىپ، ول ۇلتتى ىشىنەن تانىپ وتىرماسقا؟

الدە وسى الەمنىڭ ەڭ ۇزدىگى، ادەبيەتتىڭ ەڭ وزىعى ورىستا ما؟ جوق، ارىعا بارماي، بەرگى 30 جىلدا ادەبيەت سالاسىندا نوبەلدى كىمدەر العانىن ءبىر ءسۇزىپ كورىڭىز، جاۋابىن تاباسىز. ءدال سونداي الەم ادەبيەتىن قازاق بالاسى وقۋى ءتيىس، سۋسىنداۋى ءتيىس.

الەم ادەبيەتىن قازاق بالاسى قاي تىلدە وقۋى كەرەك؟

القيسسا اڭگىمەمىزدە ادەبيەتتىڭ حالىقتى وتارلاۋداعى ءرولىن ايتا كەتتىم عوي، ال تاۋەلسىز ەلدە مەملەكەتتىك ءتىل تۇرىپ، وزگە ۇلتتىڭ ادەبيەتىن سول وتارلاۋشى ۇلت تىلىندە وقۋ – تراگەديا. ول – سول ۇلت پەن ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىنە قىزمەت ەتۋ. سوندىقتان قازاق بالاسى ورىس ادەبيەتىنىڭ ورنىنا الەم ادەبيەتىن وقۋى ءتيىس! الەم ادەبيەتىن وزگە تىلدە ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىل قازاق تىلىندە وقۋى مىندەتتى!

قازاق بالاسى لەرمونتوۆ پەن پۋشكيندى قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى ابايدىڭ اۋدارماسىنان وقىسىن. كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن ۇلت ۇستازى احاڭنىڭ اۋدارماسىنان تانىسىن. ءدال سولاي وزگەسىن دە قازاق تىلىندە وقۋى ءتيىس.

بىزدە اۋدارما ادەبيەت، شۇكىر، قالىپتاسقان، بۇگىندە الەمنىڭ مەكتەپ وقۋشىسىنا ارنالعان بالالار ادەبيەتىنەن باستاپ كلاسسيكالىق ادەبيەتكە دەيىنگى قورى جەتكىلىكتى. قادىر مىرزا ءالي سىندى اعالارىمىز اۋدارعان ولەڭدەر، كەشەلى-بۇگىنگى بۋىن اۋدارىپ جۇرگەن الەمنىڭ جاۋھارلارى دا جەتەرلىك. بۇگىنگى كوزى ءتىرى، ءسوزى وتكىر نوبەل العان تۇرىكتىڭ ايگىلى جازۋشىسى ورحون پامۋكتىڭ امانگەلدى قۇرمەت اۋدارعان شىعارمالارى دا جوعارى سىنىپ ءۇشىن جاۋھار بولماق.

نەگە؟ سەبەبى اۋدارما جاسالعاندا ول قازاقتىڭ تىلدىك، دىلدىك رۋحى ءسىڭىپ، وزگە ۇلتتاردىڭ شوۆينيستىك پيعىلىنىڭ تىگىسى جاتقىزىلادى. اسا اۋىر شوۆينيستىك شىعارمانى ەشكىم دە اۋدارا قويماس. ال وزگە ۇلتتىڭ تىلىندە سول ەلدىڭ ادەبيەتىن بالاعا وقىتۋ – سول ۇلتتىڭ بارلىق مەنتاليتەتىن قازاق بالاسىنا ءسىڭىرۋ. بالكىم، بۇنداي سوراقى بىزدەن باسقا جۇرتتا جوق تا شىعار. بار بولسا دا، تمد كەڭىستىگىنەن باسقا جاقتا جوق. توقتاتپاساق، الماستىرا الماساق، وندا تاۋەلسىزدىك تۋرالى جىر جازىپ، كوسىلە سويلەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى – ەكىجۇزدىلىك.

ورىس ادەبيەتىن الەم ادەبيەتىنە الماستىرعاندا...

ءيا، ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن پايداسى ۇشان-تەڭىز. جاقسىعا باسىن ايتسا، اياعىن ءوزى تۇسىنەدى. جوعارىدا ءبىراز دۇنيە ايتتىم عوي، ونى قايىرا ەزبەي-اق قويايىن. الەم ادەبيەتىن مەكتەپتە كىمدەر وقىتۋى كەرەك؟

ورىس ادەبيەتىن الەم ادەبيەتىنە الماستىرۋ جاڭا مامان دايىنداۋدى قاجەت ەتپەيدى. ونى مەكتەپتە قازاق ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمى وقىتا بەرەدى. سەبەبى، بىرىنشىدەن، ول – قازاق تىلىندەگى اۋدارما بولعاندىقتان، جارتىلاي قازاق ادەبيەتىنىڭ ءونىمى.

ەكىنشىدەن، قازاقستان تاريحى ءپانى مۇعالىمى دە دۇنيە ءجۇزى تاريحىن وقىتادى عوي. سەبەبى قازاق تاريحىن جاقسى ءبىلۋ ءۇشىن الەم تاريحىنان ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى. ءدال سول سەكىلدى كەز كەلگەن ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ادەبيەتىن وقىعان مامان شەتەل ادەبيەتى ءپانىن وقيدى. ونىڭ جاۋھارلارىمەن تانىسادى. ادەبيەتتە كەڭىستىكپەن تىنىس الۋ، ءبارى ءبىر كەيىپكەر ءومىرى، ءبارى شىعارماشىلىق. ول – قازاق ادەبيەتى ماماندارى ءۇشىن جاڭا تىنىس، جاڭا مۇمكىندىك. سوندىقتان قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندارى وتكىزە بەرەدى.

ال الەم ادەبيەتىنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋدا قيىن ەمەس. باستاۋىشتا الەم بالالار ەرتەگىلەرى مەن الەم بالالار ادەبيەتىنەن سۋسىنداسا، بەسىنشى سىنىپ ورىس، سلاۆيان ادەبيەتى، التىنشى سىنىپ شىعىس، جەتىنشى سىنىپ باتىس ادەبيەتى، سەگىزىنشى سىنىپ يسلام ادەبيەتى، توعىزىنشى سىنىپ ەۋروپا ادەبيەتى، ال 10-11-سىنىپتى تولىعىمەن تۇركى ادەبيەتىنە ارناسا، قانداي تاماشا، ءا؟ ءبىزدىڭ بالالارىمىز الەم ادەبيەتىنىڭ جاۋھارىنان سۋسىنداسا، مينيسترلىك باستاعان "وقۋعا قۇشتار مەكتەپتىڭ" كوسەگەسى كوگەرەر ەدى. ءباسى ءبىر ءپاس ارتار ەدى.

جەتىسۋ تەلەارناسىنداعى اينۇر تولەۋ جۇرگىزەتىن "ادەبيەت پەن ادامزات" باعدارلاماسىن كورگەن سايىن، ءاي، ءبىزدىڭ بالالاردىڭ تەك ورىس ادەبيەتىمەن شەكتەلگەنى-اي دەپ قىنجىلامىن.

ەڭ ۇلكەن پايداسىنىڭ ءبىرى...

جوعارى ايتقانداردان تىس، بىرىنشىدەن، الەم ادەبيەتىن قازاق تىلىندە وقىتۋ قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، بالالاردىڭ قازاق تىلىنە قۇرمەتىن وياتا تۇسەدى. مەكتەپتەگى ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ءسال دە بولسا ورنىنا قويار ەدى. بالالاردىڭ قازاقشا كىتاپ وقۋىنا تىپتەن تۇرتكى بولار ەدى.

ەكىنشىدەن، قازىر ەلدەگى ەڭ تاپشى مامان – ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمى. قوعامداعى ديپلومى بار ەڭ كوپ جۇمىسسىز مامان – قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمى. ەگەر ورىس ادەبيەتىنەن قۇتىلساق، بۇل ماماندار مەكتەپتە تەك ورىس ءتىلىن بەرسە، ورىس ادەبيەتى ساعاتى الەم ادەبيەتىنە الماسىپ، ونى قازاق ادەبيەتى ماماندارى بەرسە، بۇل ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋدان دا ءونىمدى بولار ەدى.

القيسسا ويدىڭ ءتۇيىنى، وزگەسىن ايتپاعاندا ءبىلىم سالاسىنىڭ وتارسىزدانۋى، قازاق بالاسىنىڭ ساناسى وتارسىزدانۋى ءۇشىن، قازاق بالاسىنىڭ الەمگە قانات قاعۋى، تەك ورىستى ەمەس الەمدى تانۋى ءۇشىن بۇل قادام ءدال بۇگىن جاسالۋى كەرەك! ەرتەڭ كەش!

P.S. «مينيسترلىكپەن اراڭ جامان ەمەسسىڭ عوي، اپتاسىنا بولماسا دا، ايىندا سويلەسىپ ءجۇرسىڭ، سولارعا ايتپادىڭ با؟» دەۋىڭىز مۇمكىن. ءيا، ول ءسوز ورىندى.

2019 جىلدىڭ شىلدەسىندە ءتىل جاناشىرلارىمەن بىرگە مينيستر اسحات ايماعامبەتوۆپەن كەزدەسۋدە بۇل ماسەلەنى كوتەردىم. مەن بىلمەيتىن الدەبىر سەبەپتەر بار شىعار، اسەكەڭ ورىس تىلىنە بۇرىپ اينالىپ ءوتىپ كەتتى. بيىل 12 جىلدىقتىڭ باعدارلاماسى كوتەرىلىپ جاتقانىن ەستىپ، بىردەن ءوزىم سۇرانىپ، ى. التىنسارين اتىنداعى ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى عاني بەيسەنباەۆ مىرزامەن كەزدەسىپ، وسى ايتقانىمدى تولىق جەتكىزدىم. قۋانا قولدايتىنىن، شاماسى كەلگەنشە بۇل ىسكە بەل شەشە كىرىسەتىنىن ايتتى. بىراق بۇل ءبىر شەڭبەردە شەشىلەر ءتۇيىن بولماعاسىن وتكەن جولى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە ء"بىلىمدى ۇلت" جوباسىنىڭ تانىستىرىلىمىندا ۆيتسە-مينيستر كارينوۆا شولپان تاڭاتقىزى جانە سول باعدارلامانى جاساۋشىلار الدىندا ۇسىنىسىمدى ايتتىم. شولپان تاڭاتقىزى دا ۇسىنىستى قۋانا قولدادى. تالقىعا سالاتىنىن ايتتى.

ايتپاقشى، كەزىندە ءوزىم جاقىن ارالاساتىن دەپۋتات اعام «وسى ماسەلەنى پارلامەنتتە كوتەرەمىن» دەگەن ۋادە بەرىپ، "لاقتىرىپ" كەتىپ ەدى. بالكىم، ساياسي ەرىك-جىگەرى جەتپەگەن شىعار. سوندىقتان بۇگىنگى پارلامەنتتەگى اعالاردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا.

الايدا بۇل – قوعام بوپ قولداپ، ەل بوپ شەشەتىن، كوپ بوپ كوتەرەتىن دۇنيە. كەلىسسەڭىز دە، كەلىسپەسەڭىز دە ويىڭىزدى ايتارسىز. مەنىڭ الاڭىم – ەلدىڭ ەرتەڭى. سالانىڭ جايى، جانىمنىڭ ايقايى.

اياتجان احمەتجانۇلى،

نۇر-سۇلتان قالاسى №90 گيمنازيا ديرەكتورى

Abai.kz