قازاق دۇنيەدە بىرەۋ عانا. ونىڭ ادەبيەتى دە – بىرەۋ!
سپيكەر تۋرالى: بەكقوجا جىلقىبەكۇلى - اقىن، ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.
– بەكقوجا جىلقىبەكۇلى، ادەبيەت عىلىمى – ادەبيەت تەورياسى، ادەبيەت تاريحى جانە ادەبيەت سىنى دەپ ءۇش ۇلكەن سالاعا ءبولىنىپ، زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ كەلە جاتقان اۋقىمدى عىلىم ەكەنىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. ءسىز جوعارى مەكتەپ وقىتۋشىسى رەتىندە وسىنىڭ قاي سالاسىنا باسا نازار اۋدارىپ ءجۇرسىز؟
– ادەبيەتتانۋ عىلىمى اۋقىمدى سالا ەكەندىگىن ءوزىڭىز فيلولوگيا ماماندىعىنىڭ تۇلەگى رەتىندە وتە جاقسى بىلەسىز. كەڭەس وداعى كەزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ جوعارىدا اتالعان سالالارى تىڭ سەرپىنمەن كوزگە ءتۇستى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. الايدا، ادەبيەت تاريحى قاتاڭ تسەنزۋرالىق شەڭبەر ىشىندە ءومىر ءسۇردى. ۇلتتىق ماسەلە مەن قازاقتىڭ دۇنيە تانىمىنا، سەنىم-نانىمىنا قاتىستى شىعارمالار مەن ول جونىندە قالام تەربەگەن قالامگەرلەر قۋدالاندى، ءتىپتى، جازۋشىلار وداعىنان شەتتەتىلدى. تەك سوتسياليستيك رەاليزمشىلدىكتى قارۋ ەتكەن قالامگەرلەردىڭ جولى بولدى. ماعجان شىعارمالارىنىڭ قول-اياعى تۇسالىپ-ماتالىپ، ساكەن، ءسابيت، جامبىل سەكىلدى اقىن-جازۋشىلار جاقسى دارىپتەلدى. ال، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاق حاندىعى داۋىرىنەن بەرگى دۋلات باباتايۇلى سەكىلدى شىعارماسى شەكتەلگەن اقىن-جىراۋلار مەن الاش ارىستارىنىڭ شىعارمالارى قايتا قولعا الىنىپ، كەڭ كولەمدە زەرتتەلىپ، زەردەلەنە باستادى. الايدا، قازىرگى تاڭدا ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ الاش يدەولوگياسىنىڭ تۇعىرى ەكەندىگىن مويىنداۋ مەن دارىپتەۋ جاعى جوعارى دەڭگەيدە قولعا الىنباي كەلەدى. سونىمەن بىرگە ابايدىڭ شىعىستىق تانىم-تۇسىنىگى نەگىزىندەگى «تولىق ادام» تۇجىرىمداماسى كەڭ كولەمدە ناسيقاتتالماي جاتىر. وسى ماسەلەلەر جۇيەلى تۇردە قولعا الىناتىن بولسا، قازاق ەلىنىڭ يدەولوگيالىق باعىتى ايقىندالا تۇسەر ەدى.
ال، ادەبي سىن ماسەلەسى، كەڭەس وداعى كەزىندە ساياساتتىڭ شىلاۋىنان شىعا المادى. ويتكەنى، ادەبيەت تەورياسى سوتسياليستيك رەاليستىك تەوريادان ياعني ورىس ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ سىزعان سىزىعىنان، شەڭبەرىنەن ارى اتتاپ باسپادى. بەلينسكي، چەرنىشەۆسكي قاتارلى ورىس سىنشىلارىنىڭ سيتات ءسوزىنسىز شىعارمالار تالدانبايتىن بولدى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىنىڭ» تەوريالىق نەگىزدەرى تاسادا قالدى. ءسويتىپ، سىن جانرى ماقتايتىندى شاڭ جۇقتىرماي كوكە كوتەرە ماقتاپ، ماداقتاپ، ال داتتايتىندى ۇردا-جىق حالگە ءتۇسىرىپ، تابانعا سالىپ تاپتاپ، شىعارمالارىنان «تاپتىق سانا»، «ۇلتشىلدىق» ىزدەدى. ەڭ وكىنىشتىسى، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە وسى ءۇردىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقاندىقتان، سىن جانرى ءوزىنىڭ دامۋ ۇدەرىسىنىڭ تىڭ جولىن تابا الماي كەلەدى. قازىر سىن جانرى توقىراۋ كەزەڭىندە تۇر نەمەسە توسەگىندە تالىقسىپ ۇيىقتاپ جاتىر دەۋگە بولادى.
ادەبيەت تەورياسىنان ءسوز قوزعاساق، ادەبيەتتىڭ بۇل سالاسى دا كونە شەكپەنىن ۇستىنەن تاستاماي، وگىز اياڭمەن كەلە جاتقان، كەيىستى سالانىڭ ءبىرى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، زاكي احمەتتىڭ «ولەڭ ءسوزدىڭ تەورياسى» مەن زەينەللو عابدولوۆتىڭ «ءسوز ونەرىنەن» اسىپ تۇسەتىندەي ادەبيەت تەورياسىن جاڭاشا تۇرعىدا پايىمداپ كورسەتكەن عىلىمي ەڭبەكتىڭ توبەسى قازىرشە كورىنبەي تۇر. سول باياعى ولەڭنىڭ قۇرىلىمىنا عانا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ولەڭ ونەرىن زەردەلەۋمەن بىرگە تيپتىك وبراز جاراتۋ مەن سيۋجەتتىك قۇرىلىم دەڭگەيىنەن اسا المايتىن، كونە سۇردەكتەگى تەوريالىق نەگىزدەر ادەبيەتتانۋشىلارعا ابستراكتتىك ۇعىم مەن ناتۋراليستىك تۇسىنىك قالىپتاستىرىپ كەلە جاتقاندىعى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە كوركەم شىعارمادان ءالى كۇنگە دەيىن «وزەكتى وي» ىزدەپ، ونىڭ پوەتيكالىق سىرىنىڭ استارىنا جاسىرىنعان سەزىمدىك تاجىريبە ساباققا ۇڭىلمەيتىن زەرتتەرمەندەر لەگى ارامىزدا ءالى جۇرگەندىگى وكىنىشتى. ول، ول ما، كوركەم ادەبيەتتەن اقىل-وي ىزدەيتىندەرگە تاڭىم بار؟! مىنە، وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ادەبيەت تەورياسى، ونىڭ ىشىندەگى بايىبىنا بارۋ وتە قيىن بولعان ولەڭتانۋ نازارياسى (تەورياسى) مەنىڭ قازىرگى زەرتتەپ-زەردەلەپ جۇرگەن باستى تاقىرىبىم دەسەم ارتىق ايتقان بولمايمىن. جالپى العاندا، ادەبيەتتانۋدىڭ تەوريالىق عىلىمي نەگىزى جاڭارماي، ادەبيەت تاريحى دا، سىنى دا كەمەلىنە كەلمەيدى. سوندىقتان ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى وقۋ-وقىتۋ جۇيەسىندە جاڭاشىلدىق نەگىزدەگى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن كەشەندى تۇردە عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋدى قولعا الۋ كەرەك. سوندا عانا ناعىز ادەبيەتتانۋشىلار قوسىنى قازاق رۋحانياتى الەمىنىڭ مايەگى بولعان بۇل سالانىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولا الادى ءارى ادەبيەتتانۋ عىلىمى دا ۇلتتىق سانا نەگىزىندە ءبىر جۇيەگە تۇسەدى دەپ ويلايمىن.
كەڭەستىك يدەولوگيا قالامگەرلەردى «تاپسىرما ورىنداۋشى قولبالا» رەتىندە پايدالاندى
– كەڭەستىك يدەولوگيا مەن سوتسياليستىك رەاليستىك ادەبيەتتىڭ نەگىزدەرى قانشاما تالاتتى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ويىنا ورالعى، قالامىنا تۇساۋ بولعانى بەلگىلى. قالاي دەسەك تە، ولار ءوزى جاساعان قوعامنىڭ بۇرالاڭ جولىن باسىپ ءوتىپ، ءار ءداۋىردىڭ كۇڭگەيى مەن تەرىسكەيىن بەينەلەگەن، سوتسياليستىك ءتۇس، تاپتىق سيپات العان شىعارمالاردى مولىنان جازىپ كەتتى. بۇل، سول ءبىر زامان قالىپتاستىرعان قازاق ادەبيەتىنىڭ ايقىن كورىنىسى. سوندىقتان بۇدان كىنارات ىزدەي بەرگەننەن گورى، تاريحي تۇرعىدان ءار شىعارما لايىقتى باعاسىن العانى دۇرىس بولار دەپ ويلايمىن. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قالاي؟
– كەڭەس وداعى كەزەڭىندە قالامگەرلەرگە، اسىرەسە، جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولعان اقىن-جازۋشىلارعا وتە ءتيىمدى جاعداي جاسالعانى شىندىق. قالامگەرلەردىڭ «قالامگەرلەر ءۇيى» بولدى، كوڭىلى قالاسا دا، قالاماسا دا وسى ۇيگە بارىپ جايعاسىپ، جاتىپ جازاتىن. سوتسياليستىك ەڭبەك ادامىن جازۋ ءۇشىن بولاتىن ساپارلاردا ابرويلى، كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى بولۋمەن بىرگە قالاماقىلارى وتە جوعارى بولىپ، سول ارقىلى ءال-اۋقاتىن جاقسارتىپ العان قالامگەرلەر شوعىرى كوپ بولعانى جاسىرىن ەمەس. الايدا، ولاردى جوعارى كەڭەستىك يدەولوگيا باسقارماسى قالامگەرلەردى «تاپسىرما ورىنداۋشى قولبالا» رەتىندە پايدالانعانى دا وتىرىك ەمەس. ولاردىڭ ايتقانىنا كونبەي، ايداعانىنا جۇرمەي، سىزعان سىزىق، شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتكەن، موينىنا قۇرىق سالدىرماعان مۇقاعالي ماقاتەۆ سىندى اقىن-جازۋشىلار جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن «قۋالاندى» بولعانى دا اقيقات. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ارينە، كەڭەس وداعى كەزەڭىندەگى ادەبيەتتە وتە سۇمدىق تسەنزۋرا بولعاندىعىن دالەلدەيدى. سوندىقتان كەڭەس وداعى كەزەڭىندەگى قازاق ادەبيەتىن شەكتەمەلى شەڭبەر ىشىندە شەكسىز دامۋعا ۇمتىلعان، جانكەشتى ادەبيەت دەۋگە بولادى. ويتكەنى، لەنين، ستالين سىندى كۇن كوسەمدەردى ماداقتاۋدان جانە كومپارتيانى جىرلاۋدان قولى ءبىر تيمەگەن قالامگەرلەردەن تىس، بەتىن يدەولوگيا بوياۋىمەن جىلتىراتىپ، استارىندا الاپات ۇلتتىق تەڭدىكتى، تاۋەلسىزدىكتى اڭسايتىن، اتا-بابامىزدىڭ وتكەن تاريحىن تۇگەندەپ، رۋحانىي بولمىسىن جوقتايتىن مۇقتار اۋەزوۆ پەن ءىلياس ەسەنبەرلين قاتارلىلاردىڭ تاريحي روماندارىمەن قوسا بەردىبەك سوقپاقباەۆ، ورالحان بوكەي شىعارماشىلىعى اينالاسىنداعى ساياساتقا وڭاي-وسپاق نوقتا-جۇگەن سالدىرمايتىن، كوركەمدىك كوكجيەگى كەڭ، شۇرايلى شىعارمالار لەگى جارىققا شىققاندىعىن دا مويىنداماۋعا بولمايدى.
ال، تاۋەلسىزدىك قولىمىزعا تيگەن بۇل كۇندە سول سولاقاي زامانا تۋدىرعان «ماداق ادەبيەتىنىڭ» مايتالماندارىنىڭ شىعارمالارى قوقىر-قوقسىق ۇيىندىسىنە كەتتى دە، ال ۇلتىق وي-سانالىق تۇيسىگى بار، سىرلى ەستەتيكالىق يرىمگە باي، وزىندىك كوركەمدىك ورەسىمەن وقىرماندارىن ءتانتى ەتكەن شىعارمالار قازاق كەڭەس ادەبيەتى تاريحىنان مىقتاپ ورىن الدى. ولار ادەبيەتتانۋشىلار جاعىنان وزىندىك باعاسىن الىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسىلدى. ويتكەنى، ونداي كوركەم ادەبيەتكە ءتان پوەتيكالىق ءمانى بار ادەبي شىعارمالار قاشان دا جەردە قالمايتىندىعى انىق. ادەبيەتتانۋشى سەرىك قيراباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «كەڭەستىك يدەولوگيا قۇلادى دەپ، ول داۋىردە تۋعان جارامدى ادەبيەت تۋىندىلارىن جاپپاي جامانداۋدان ساق بولۋىمىز كەرەك». الايدا، كوركەمدىك ورەسى وتە تومەن، جارامدى ەمەس شىعارمالاردى قازاق ادەبيەتى تاريحىنا كىرگىزۋىمىز كەرەك دەپ، ونى تىقپالاۋدان دا اۋلاق بولۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى، ءبىز قازىر تاۋەلسىز ەلمىز. دۇنيەتانىمدىق، ۇلتتىق سانالىق، ەستەتيكالىق كوزقاراسىمىزدا ەرەكشە بۇرىلىس بولعاندىعىن ەستەن شىعارماماعانىمىز ءجون.
ال، ءسىزدىڭ «بۇدان كىنارات ىزدەي بەرگەننەن گورى، تاريحي تۇرعىدان ءار شىعارما لايىقتى باعاسىن العانى دۇرىس بولار» دەگەنىڭىز، كەزىندە ادەبي شىعارماشىلىقتىڭ ساياسي ولشەمدەرىمەن «ورەلى شىعارما اتانعان» اسىرە قىزىل شىعارمالاردى مەڭزەسە كەرەك. ونداي شىعارمالار ادەبيەت تەورياسىنىڭ شىعارماشىلىق شىندىق تارازىسىنان، كوركەمدىك ولشەمدەرىنەن جانە دارا ستيلدىك تۇعىرىنان اۋىلى وتە الىس جاتقاندىقتان، ولاردى مايموڭكەلەپ، جالپاق شەشەيلىكپەن كوركەم شىعارمالار قاتارىنا قوسۋ ار-نامىستىڭ ايناسى بولعان ادەبي جاسامپازدىققا جاسالعان اۋىر قيانات دەۋگە بولادى. سوندىقتان توم-توم كىتابى بار كەڭەس وداعى كەزەڭىندەگى قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن قاتاڭ سۇزگىدەن وتكىزبەي تۇرىپ، ونىڭ سول كەزدەگى اتاق-داڭقىنىڭ بۋىمەن قايتا-قايتا جىلتىڭداتىپ، باسپادان شىعارا بەرمەي، سۇرىپتالعان، وزىندىك كوركەم ىزدەنىسى بار شىعارمالارىن تاڭداپ الىپ، پىشاقتىڭ قىرىنداي بولسا دا تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىن ويلى وقىرماندارعا ۇسىنۋدى قولعا العان ءجون بولار ەدى. ەگەر ولاردىڭ بىردە-ءبىر شىعارماسى قازاق ۇلتىنىڭ كوركەمدىك تالعامى مەن كوركەم ادەبيەتتىڭ قابىلداۋ ەستەتيكاسىنىڭ ولشەمدەرىنە ساي كەلمەيتىن بولسا، «ءوز وبالى وزىنە» دەگەن ۇستانىممەن، بولاشاق وقىرمانداردى الجاستىرىپ، ولاردى «اقىن-جازۋشى ەدى» دەپ، جار سالۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل ارادا مەن شىعارماشىلىق ەڭبەككە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك قالامگەر جاعىنان ماڭگىلىك كەپىلدەندىرىلسە عانا، ونىڭ شىعارماسى ومىرشەڭ بولادى دەگەن ۇستانىمدى قولىنا قالام الىپ جۇرگەن جاس تالاپكەرلەردىڭ ەسىنە سالىپ كەتكىم كەلەدى. وسى ورايدا ءبىر كۇندىك اتاققۇمارلىق مىڭ كۇندى شاتاق قىلارلىق اۋرەگە اينالاتىندىعىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
اباي ەڭ الدىمەن «تولىق ادام» تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋشى فيلوسوف
– جالپى قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ مەن دامۋىنا كلاسسيكالىق ورىس ادەبيەتىنىڭ دە ىقپالى زور بولعانى راس. كەڭەس داۋىرىندەگى ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنە ۇڭىلسەك: «قازاقتىڭ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى دەموكراتتىق ادەبيەتى دە نەگىزىنەن ورىس ادەبيەتىنىڭ وزىق داستۇرىنەن ۇيرەنىپ، قازاق حالقى ءومىرىنىڭ شىندىعىن سۋرەتتەۋ ارقىلى ۇلتتىق ونەر مەن ءوز يدەيالارىن بايىتتى. ى.التىنساريننىڭ، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ، ا.قۇنانباەۆتىڭ ادەبي-قوعامدىق كوزقاراسى تىكەلەي ورىستىڭ رەۆوليۋتسياشىل-دەموكرتتىق وي-پىكىرىنىڭ اسەرىمەن قالىپتاستى. اسىرەسە، اباي تۆورچەستۆوسىندا ادەبيەتتىڭ حالىقتىق ماسەلەسى جاڭاشا قويىلدى، اقىن كوركەم ءسوزدىڭ حالىق ءومىرى مەن قوعامداعى ورنىن دۇرىس باعالادى. ابايدىڭ شىعارمالارىنداعى ازاتتىق ويلارى، رەاليستىك بەينەلەۋ ۇلگىلەرى، گۋمانيزمى، ورىستىڭ پروگرەسشىل ادەبيەتى ءداستۇرىنىڭ جەمىسى. اباي ءداستۇرىن حح عاسىردىڭ باسىنداعى دەموكراتتىق ادەبيەت وكىلدەرى ارى قاراي دامىتتى. ولار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە قارسىلىعىن تەرەڭىرەك جىرلاپ، جاڭا زامان كەيىپكەرلەرىنىڭ تىڭ وبرازدارىن جاسادى. ەسكى كوزقاراستى سىناپ، قازاق قوعامىنداعى قايشىلىقتاردى جان-جاقتى بەينەلەۋگە تىرىستى» («قازاق سوۆەت ادەبيەتى»، 10-سىنىپ وقۋلىعى، 8-9-بەت) دەيدى. بۇعان ءسىزدىڭ الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟
– بۇل ارادا ءبىز اباي ەڭ الدىمەن اقىن با، الدە فيلوسوف پا؟ – دەگەن سۇراۋدىڭ باسىن اشىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. اباي ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن وقىپ وتىرساق، ءبىز ونىڭ پوەتيكالىق شىندىق پەن ەستەتيكالىق وي-قيال تۇجىرىمىنان گورى، پالساپالىق وي ۇشقىرلىعىنا باسا نازار اۋدارعانىن بايقايمىز. ونىڭ ولەڭدەرىندە وبرازدى سۋرەتكەرلىكتەن كورى، اقىل ايتۋ، ارناۋ، جوقتاۋ جانە ءوزىنىڭ پالساپالىق وي-تولعامىن ءبىلدىرۋ سەكىلدى ولەڭدەر كوركەمدىك امالدارسىز، تەك ۇيقاس پەن ىرعاقتىڭ ىڭعايى نەگىزىندە بەينەلەنگەندىگىن اڭعارا الامىز. سوندىقتان اباي ەڭ الدىمەن «تولىق ادام» تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋشى فيلوسوف بولىپ كوزگە تۇسەدى. ودان سوڭ بارىپ ول اقىن. ويتكەنى، اباي ءوزىنىڭ ايتپاقشى بولعان وي-تولعامدارىنىڭ باسىم بولىگىن ويدى تاقپاقتاپ جەتكىزۋ ءتاسىلى ارقىلى وقىرماندارىنا توكپەي-شاشپاي جەتكىزگەن. سول سەبەپتى ابايدىڭ «دارىندى ولەڭدەرىنە» قاراعاندا «سارىندى ولەڭدەرى» مول. ال «قىس»، «جاز» سەكىلدى كوركەم وبرازدىلىعى مەن ەستەتيكالىق تالعامى جوعارى «دارىندى ولەڭدەر» مەن كەيبىر «سارىندى ولەڭدەرىنىڭ» ىشىندە «دارىندى ولەڭگە» ءتان شۇرايلى شۋماقتار ساۋساقپەن سانارلىق قانا. مىنە، وسىنداي ناقتىلى فاكتىنىڭ وزىنەن ءبىز ابايدىڭ شىعارماشىلىق تۇلعاسىن ونىڭ پالساپالىق وي-تولعامى مەن پوەتيكالىق كوركەم وبرازدى تالعامى نەگىزىندە جەكە-جەكە زەرتتەپ-زەردەلەۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك سەكىلدى. ولاردى ءبىر-بىرىمەن ارلاستىرىپ جىبەرەتىن بولساق، وندا كۇنگىرتىككە بوي الدىرامىز دا، الەم الدىندا اقىنى مەن ويشىلىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتا المايتىن ۇلتقا اينالىپ قالامىز.
ال، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار كوزى قازاق اۋىز ادەبيەتى مەن جىراۋلىق ءداستۇر، سونداي-اق شىعىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى جانە ورىس ادەبيەتىنىڭ وزىق شىعارمالارى بولعانى جاسىرىن ەمەس. الايدا، ونىڭ ءسابي كەزىنەن باستاپ ءتالىم-تاربيە العانى، ۇستازى قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتى بولعانى شىندىق. ونىڭ شىعارماشىلىقتا ەسەيىپ، ەرجەتۋىنىڭ تۇعىرى نەمەسە ىرگەتاسى اۋىل اراسىنداعى اقىندىق مەكتەپ پەن جىراۋلاردىڭ ءورشىل جىرلارى بولعانى دا بىزگە بەلگىلى. ودان سوڭ بارىپ حات تانىپ، جازۋ جازا باستاعان سوڭ، مەدرەسەدە شىعىس ادەبيەتىنەن شىنداپ سۋىسىنداپ، ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ قاڭقا قابىرعاسىن قالاعاندىعى دا انىق. ال، ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىمەن تانىسۋى ابدەن ەسەيىپ، ەرجەتىپ، اقىل توقتاتقان سوڭ عانا بولدى. سوندىقتان «ابايدىڭ شىعارمالارىنداعى ازاتتىق ويلارى، رەاليستىك بەينەلەۋ ۇلگىلەرى، گۋمانيزمى، ورىستىڭ پروگرەسشىل ادەبيەتى ءداستۇرىنىڭ جەمىسى» دەۋ وتە ارتىق ايتىلعان پىكىر. ويتكەنى، اباي سىندى ويشىل، كەمەڭگەر تۇلعا قازاق حاندىعى سەكىلدى دەربەس حاندىقتى ارماندامادى، قارا ولەڭ ۇلگىسىنىڭ بەينەلەۋ تاسىلدەرىن ءوز ولەڭدەرىندە قولدانبادى، قازاق حالقىنىڭ نەمەسە ادامزات بالاسىنىڭ ازاتتىق، تەڭدىگىن اڭسامادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟! بۇل ارادا كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي يدەولوگيالىق پيعىلىنىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇرعاندىعى بەلگىلى. كەڭەس وداعى كەزىندە «ۇلتتىق» جانە «شىعىس» دەگەن اتاۋلاردىڭ قاتاڭ شەكتەمەگە ۇشىراعاندىعى جاسىرىن ەمەس. سول سەبەپتى اباي شىعارماشىلىعىنداعى ونىڭ وي-قيال الەمىن ورىس مادەنيەتى جانە ادەبيەتىمەن بايلانىستىرا زەرتتەپ-زەردەلەمەۋ – بارسا كەلمەسكە بارعانمەن بىردەي بولاتىن جاعداي ەكەندىگىن وتكەلدەن ءوتىپ العان ءبىز دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ابايدىڭ يسلامشىل دا، ورىسشىل دا ەمەس، تاپ-تازا الاشتىق رۋحى «تولىق ادامدا» انىق كورىنىس تابادى
– اباي جاسامپازدىعىنا ءۇڭىلىپ وتىرساڭىز ءدىني ءتۇس العان ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرى كەزدەسەدى. بۇل اقىننىڭ بالا كەزىندە اۋىل مولداسىنان، كەيىن سەمەيدەگى مەدرەسسەدەن ءۇش جىل ءدىني ءبىلىم العانىنان بولسا كەرەك. كەيىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، ورىس ادەبيەتىن وقىپ، ورىستىڭ ءبىلىم، عىلىمىمەن تانىسا باستاعاننان كەيىن، ول:
«جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم،
ەرجەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم.
بۇل ماحرۇم قالماعىما كىم جازالى،
قولىمدى ءدوپ سەرمەسەم، وستەر مە ەدىم؟!» – دەپ ءوزىنىڭ بالا كەزىندە ناعىز ءبىلىم مەن عىلىمنان ءنار الا الماعانىنا قاتتى وكىنگەن سەكىلدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– اباي قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن ءدىني نانىم-سەنىمىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان قوعامدىق، الەۋمەتتىك ورتادا ەسەيىپ-ەرجەتكەندىگى بارىمىزگە ءمالىم. قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسىنىڭ ءوزى ۇشان-تەڭىز ءبىلىم مەن قاعيدا، جول-جوسىننىڭ قاتپار-قاتپارىنىنان قۇرام تاباتىندىعىن قازىرگى جاستار ۇمىتىپ بارادى. انە سول ورتادا ءوسىپ-ونگەن ابايدىڭ وي-قيالى قازاق مادەنيەتى ورتاسىنان ورىس مادەنيەتى شەڭبەرىنە اۋىسا باستاعاندا ەكى مادەنيەتتىڭ ارتىقشىلىق-كەمشىلىكتەرىن ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ، ءبىزدىڭ تەك گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا عانا نازار اۋدارىپ، جاراتىلىستانۋ عىلىمىنا، اسىرەسە، تەحنيكالىق عىلىمدارعا نەمقۇرايلى قاراعاندىعىمىزدى بايقاعان. بۇل سالالاردىڭ ادامزات تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ اۋىرتپاشىلىعىن جەڭىلدەتۋدە وراسان زور ءرول وينايتىندىعىن اڭعارعان. سول جاراتىلىستانۋ عىلىمى مەن تەحنيكالىق عىلىمداردىڭ ماڭىزدىلىعىن جاس كەزىندە اڭعارماي، وعان دەن قويماعانىنا نالىعان ابايدىڭ بۇل ويى قازاق دالاسىندا مال ونىمدەرى مەن اعاش ونىمدەرىن وڭدەۋدە جانە اۋا رايىن الدىن الا بولجاي الاتىن جاقتارداعى سالىستىرمالى تۇردە وزىق قازاق حالقىنىڭ عىلىمى مەن تەحنولوگياسىن جوققا شىعارعانداي بولادى. بۇل قازاق دالاسىندا عىلىم-ءبىلىم جوق دەگەندىك ەمەس. ءار ۇلتتىڭ قورشاعان ورتاسى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاراي عىلىم-ءبىلىمى، ءىلىمى بولدى دەگەن ءسوزدىڭ اباي وي-قيالىندا دامي ءتۇسىپ، ءوز ەل-جۇرتىنىڭ ءبىر سارىندى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە كوڭىلى تولماي، سوعان وراي ەل-جۇرتىنا ارناپ ايتقان جارلىعى سەكىلدى. ابايدىڭ بۇل ويىنا قاراپ، ناقتىلاپ ايتقاندا، «عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءبارى ورىستا» دەگەن پىكىرىن نەگىز ەتە وتىرىپ، ونى ورىسشىل دەۋگە بولمايدى. قايتا ءوز حالقىن عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنۋگە قايراعان قايراتكەرلىك رۋحىن تەرەڭ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. كەڭەس وداعى ابايدىڭ وسى ءبىر وي-پىكىرىن پايدالانىپ، قازاق حالقىن قۇلدانۋدىڭ تىڭ جولىن اشتى. سول ارقىلى ولار قازاق دالاسىن جابايىلار دالاسى، ال وزدەرىن وركەنيەتتىڭ بەسىگى سانادى. قازاق حالقى وسى ءبىر وي-پىكىر نەگىزىندە ورىس يدەولوگياسىنىڭ يرىمىندە 70 جىل بويى تۇنشىعىپ، مەڭ-زەڭ كۇي كەشتى. ال بۇگىن جول باسقا، جورا باسقا.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، تاتار مولدالارى دا يسلام ءدىنىنىڭ كولەڭكەسىندە اراب مادەنيەتىن دارىپتەۋمەن بالا ابايدىڭ ءتىلى مەن دىلىنە ەداۋىر اسەر ەتكەنى بەلگىلى. ونىڭ كورىنىستەرى رەتىندە اباي قارا سوزدەرى مەن ولەڭدەرىندەگى اراب، پارسى سوزدەرى مەن يسلامدىق ءتۇس العان وي-پىكىرلەرىن كولدەنەڭ تارتۋعا بولادى. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەر ونىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىربايانىن وسى ءبىر بولىمسىز فاكتىلەر ارقىلى يسلام دىنىمەن قاتىستىرعىسى كەلەدى. اباي يسلام ءدىنىن قازاقتىڭ سالت-ساناسى نەگىزىندە كوشپەندىلەر وركەنيەتىنە بەيىمدەپ قابىلداعاندىقتان، ونىڭ تاتار مولدالارىنىڭ تىعىرىعىنان شىعۋ بارىسىنداعى دۇنيەتتانىمدىق جاندۇنيەسىنىڭ ىشكى قايشىلىق-قاقتىعىستارىنا نەگىزدەلىپ، ونى يسلام ءدىنىنىڭ ءمۇريتى رەتىندە قاراستىرۋ جاڭساق ۇعىم. ابايدىڭ يسلامشىل دا، ورىسشىل دا ەمەس، تاپ-تازا الاشتىق رۋحى ونىڭ «تولىق ادام» سىندى پالساپالىق وي جۇلگەسىندە انىق كورىنىس تابادى. بۇل تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيالىق باعىت-باعدار تۇعىرىن قالىپتاستىرۋدا وتە ماڭىزدى ءرول وينايتىن ءتۇيىن. قالاي دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە، اباي مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناستار توعىسىندا ەسەيىپ-ەرجەتكەن كۇردەلى تۇلعا. سوندىقتان ونىڭ اراب مادەنيەتىنە بوي ۇسىنىپ، ورىستىڭ جاڭاشىلدىققا بەت العان عىلىم-بىلىمىنە تامسانا قارايتىندىعى ءسوزسىز. ونىڭ ارعى جاعىندا باستىس وركەنيەتى جاتقاندىعىن اباي سەزسە دە، سەزبەسە دە، وعان بالا كەزىنەن باستاپ تەرەڭ بويلاي الماعاندىعىنا قاتتى وكىنەتىندىگى تابيعي قۇبىلىس. ويتكەنى ونىڭ بالالىق جانە بوزبالالىق شاعى تاتار يمامدارىنىڭ ىقپالىندا قاناعاتشىلدىقپەن، تاۋبەشىلدىكپەن ءوتىپ كەتكەن ەدى. بۇل، ارينە، اباي ءۇشىن ورنى تولماس وكىنىش بولاتىندىعى ءسوزسىز.
قازاق دەگەن ۇلت دۇنيەدە بىرەۋ عانا بولعاندىقتان، ونىڭ ادەبيەتى دە – بىرەۋ
– قازاق ادەبيەتى قازاقتىڭ قۇراق كورپەسى سەكىلدى ەلەستەيدى ماعان. مۇنى مەن نەگە بىلاي ايتىپ وتىرمىن، سەبەبى، قازاق ءالى دۇنيەجۇزىندە تارىداي شاشىراپ ءجۇر. باسقاسىن ايتپاعاندا، قىتاي قازاق ادەبيەتى، موڭعوليا قازاق ادەبيەتى جانە تمد ەلدەرىندەگى قازاق ادەبيەتى بار. جالپى، قازاق ادەبيەتىن وسىلاي جىك-جىككە، ءار ەلگە بولگەنىمىز دۇرىس ەمەس سەكىلدى. وسىلاردىڭ ءبارىن ءبىر ارناعا قۇيىپ، تاريحي كەزەڭگە ءبولىپ زەرتتەي الساق، «قازاق ابەيەتى» ايدىنى كەڭ تەڭىزگە اينالماسا دا، ۇلكەن وزەنگە اينالعان بولار ەدى. بۇل ءبىر، ەكىنشى ءبىر ماسەلە – ادەبيەت تاريحى بۇرىن كەڭەستىك قازاق ادەبيەتى بولسا، قازىر تاۋەلسىز قازاق ادەبيەتى دۇنيەگە كەلەۋى كەرەك قوي. مۇنىڭ ءبارىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ جاعى قالاي بولىپ جاتىر؟
– قازاق دەگەن ۇلت دۇنيەدە بىرەۋ عانا بولعاندىقتان، ونىڭ ادەبيەتى دە – بىرەۋ ءارى بىرەگەي بولۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازىرگى تاڭدا قازاق ۇلتىن جانە ونىڭ رۋحاني الەمىن بولشەكتەپ كورسەتۋ يمپەريالىق پيعالداعى ەلدەرگە ءالى قاجەت بولىپ تۇرعاندىعى بەلگىلى. سول قاتاردا كەڭەس وداعى كەزىندە قالىپتاسىپ ۇلگىرگەن قازاق ادەبيەتىندەگى «بولشەكتەنۋ» كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ويتكەنى، كوركەم ادەبيەتتىڭ ول كەزدەگى بىردەن-ءبىر ولشەمى – ساياسي-يدەولوگيالىق ولشەم بولعان. ساياسي-يدەولوگيالىق باعىتتان اۋىتقىعان كوركەم شىعارمالار مەن قالامگەرلەر قاتاڭ شەكتەمەگە ۇشىراعان ءارى قۋدالانعان. بۇل بىرىنشدەن، قالامگەرلەردىڭ ەركىن شىعارماشىلىق قيمىلىنا تۇساۋ سالاتىن بولسا، ەكىنشىدەن، جەرشارىندا تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قازاقتار مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ بىرتۇلعالانۋىنا كەدەرگى كەلتىردى. ناقتىلاپ ايتقاندا، قاراشاڭىراقتىڭ وتاۋدى مەنسىنبەۋى، وتاۋدىڭ قاراشاڭىراققا تاۋەلدى بولۋىن قالىپتاستىردى دەۋگە بولادى. ءسويتىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە «شەتەل قازاق ادەبيەتى» نەمەسە «قىتاي قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى»، «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى» قاتارلى ارناۋلى دارىستەر تاۋەلسىزدىك جىلدارى وقىتىلاتىن بولعان. بۇل ءۇردىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ تاۋىپ كەلە جاتقاندىعى بەلگىلى.
ەگەر ءبىزدىڭ قازاق ءبولىنىپ-بولشەكتەنبەيتىن ءبىرتۇتاس ۇلت بولاتىن بولسا، وندا ءبىرتۇتاس قازاق ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، شەتەلدەگى ادەبيەتشى، قالامگەرلەردىڭ ىشىندە ناعىز اقىن-جازۋشى رەتىندە مويىندالاتىن شىعارماشىلىق توپ كوپ ەمەس. مىسالى، قىتاي جەرىندە تۋىپ وسكەن كورنەكتى جازۋشىلار قاجىقۇمار شابدانۇلى، قاۋسىلقان قوزىبايۇلى، ورازحان احمەتۇلى، جۇماباي ءبىلالۇلى، ومارعازى ايتانۇلى، ماعاز رازدانۇلى، جانەتحان تۇتقابەكۇلى، زاداحان مىڭبايۇلى، جاقسىلىق ءساميتۇلى، سەرىك قاپشىقبايۇلى، ءتۇرسىنالى رىسكەلدىۇلى، قاجىبەك توتەكين جانە موڭعوليا جەرىندە تۋىپ وسكەن كاكەي جاڭجۇڭۇلى، زۇلكاپىل ءماۋلىتۇلى، كاپ قۇمارۇلى، دارىندى اقىن سۇراعان راحمەتۇلىنىڭ شىعارمالارى قازاقستاندا تۋىپ وسكەن قايسى ءبىر جازۋشى اقىنداردىڭ شىعارماسىنان كەم دەپ ويلايسىز؟ بايىرعى اتا-بابامىزدىڭ قونىسى بولعان، قازىر شەتەل اتانىپ جۇرگەن جەردە ەسەيىپ-ەرجەتۋى عانا ولاردى ۇيىرىنەن ءبولىپ تۇرعانىمەن، شىعارماشىلىق شىرايى، ويلاۋ جۇيەسى مەن ءتىل قولدانۋ شەبەرلىگى جانە تۇرمىس-تىرشىلىگى قازاق ەلىندەگى قالامگەرلەردەن ءبولىپ قاراستىراتىنداي وزگەشە ەمەس. سوندىقتان، ءوزىڭ ايتقانداي قازاق ادەبيەتىن قۇراق كورپە سەكىلدى الالاپ، جالالاپ وتىرعان ءوزىمىز. مۇنداعى ءبىر ماسەلە، قازاق ادەبيەتى دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىندا دۇنيەگە كەلسە دە، ونىڭ كوركەمدىك ورەسى شىنايى شىعارماشىلىق شىرايىمەن ءوز وقىرماندارىن مويىنداتىپ جاتسا، وعان «ات قويىپ، ايدار تاعىپ» الالاپ، ءبولىپ-جارىپ جاتپاي، جالپى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ قۇرامىنا كوپ ويلانباي، ەنگىزۋ كەرەك. ويتكەنى، شەتەلدە تۇراتىن نەمەسە سوندا تۋىپ ەسەيگەن قالامگەرلەردىڭ دە يلەيتىنى سول باياعى ءبىر قازاق رۋحانياتى بولعان قازاق ادەبيەتىنىڭ پۇشپاعى، ونى ءبولىپ-جارۋعا كەلمەيدى. تىلدىك تۇرعىدان الساق تا ولار وزگە تىلدە ەمەس، تەك قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋعا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. بۇل تاجىريبە قىتايدىڭ «وسى زامانعى ادەبيەت تاريحىندا» قولدانىلىپ ءجۇر. ولار تايۋان، كەزىندەگى گانكونك تاعى باسقا الىس شەتەلدە تۇرىپ، قىتاي تىلىندە جانە باسقا تىلدەردە جازاتىن جازۋشى اقىندارىن قىتاي ادەبيەتى تاريحىنان مۇلدە شەتتەتپەيدى. بولىنگەندى ءبورى ەمەس، تۇلكىنىڭ ءوزى جەپ قوياتىن بۇل زاماندا. قازاق رۋحاني الەمىنىڭ بىرتۇتاستىعى بىزگە اۋاداي قاجەت.
ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ورەسى كەڭەس وداعى تۇسىنداعى ادەبي شىعارماشىلىقتىڭ دەڭگەيىنە ءالى جەتە الماي وتىر
– بىزدە ءبىر جامان ادەت بار، قيت ەتسە بولدى سۋاياعى قۇردىمعا كەتكەن كەڭەس وداعىنا بار كىنانى ءۇيىپ-توگىپ شىعا كەلەمىز. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان 30 جىلدان بەرى ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، ءوز قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسىپ كەلە جاتقان جوقپىز با؟
– ءيا، بۇل دەرت بۇگىن پايدا بولعان دەرت ەمەس، سول سۋاياعى قۇردىمعا كەتكەن كەڭەستىك جۇيەدەن بىزگە مۇرا بولىپ قالعان دەرت. بىزدەن اۋرۋ كەتسە دە، ادەت كەتپەي، ارتىمىزدان قالماي، سالپاقتاپ ەرىپ كەلەدى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، قالامگەرلەردىڭ قول-اياعى كەڭىپ، يدەولوگيالىق شەكتەمەلى شەڭبەردەن شىققاندىقتان، «پاراسات مايدانى» سەكىلدى تىڭ تۋىندىلار دۇنيەگە كەلگەندىگىن جوققا شىعارا المايمىز. الايدا، شەرىك عاسىردان استام جالعاسقان وتپەلى داۋىردە كەڭەس وداعىنىڭ ادەبي شىعارماشىلىعىنان مۇرا بولىپ قالعان پروزاداعى «ەرتەكشىلدىك» پەن ولەڭدەگى «بىرسارىندىلىق» اۋىرۋىنان ايىعا الماي كەلە جاتقاندىعىمىز، ارينە، وكىنىشتى. ونىڭ باستى سەبەبى، ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىزدىڭ ىزدەنۋ ارقىلى جاڭا شىعارماشىلىق ۇردىسكە تىڭ تەوريالىق نەگىزبەن كىرە الماي جۇرگەندىگىندە. ودان قالا بەردى «جەڭ ىشىنەن جالعاسقان ادەبي شىعارماشىلىقتاعى جەمقورلىق»، ناقتىلاپ ايتقاندا، قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىق اعىم بويىنشا ەمەس، جەرشىلدىك، رۋشىلدىق جانە بيلىك نەگىزىندەگى توپشىلدىقتىڭ اسقىنۋى مەن شىعارماعا شىنايى سىن-پىكىر بەرۋدىڭ ورنىنا، قالامگەرلەرىمىزدىڭ جوعارىداعى توپشىلدىق جۇيەسى بويىنشا ءبىر-ءبىرىنىڭ تانىس-بىلىستىك، دوس-جاراندىق بايلانىسىن شىعارماشىلىققا سۇيرەپ اكەلىپ، وتىرىك ماقتاۋ نەمەسە كەك الۋ سيپاتىنداعى «سۇلاتىپ ءتۇسىرۋ» امالدارىنا بەرىلىپ كەتىپ، شىنايى شىعارماشىلىقتىڭ كوركەمدىك ولشەمىنەن الىستاۋىن اتاپ وتۋگە بولادى. مەن بۇل ويىمدى نە ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن؟ ارينە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ادەبيەت كەڭەس وداعى كەزىندەگى ادەبيەتتەن وزگەشە، ۇلتتىق سيپاتتاعى جاڭعىرعان، جاڭارعان بەينەدە بولۋ كەرەك ەدى. ەڭ وكىنىشتىسى، ۇلتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ورەسى سول كەڭەس وداعى تۇسىنداعى ادەبي شىعارماشىلىقتىڭ دەڭگەيىنە ءالى جەتە الماي وتىر. جالپى ادەبي شىعارمالاردىڭ اق-قاراسى، اسىلى مەن جاسىعىنىڭ اراجىگى ءالى تولىق اجىراتىلماي كەلەدى. كەڭەس وداعىن جىرلاپ، ونىڭ سويىلىن سوققان جازۋشى-اقىندار «ادەبيەت تاريحى» ءپانىنىڭ وقۋلىعىنان ءالى الشاقتاعان جوق. تاۋلسىزدىك داۋىردەگى ادەبيەت تە ءدال كەڭەس وداعى ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى سەكىلدى كوركەمدىك كوكجيەگىنىڭ كەڭدىگىمەن ەمەس، مازمۇنىنىڭ جالاڭدىعىمەن جان باعىپ، كۇن كورىپ ءجۇر دەسەك، اسىرا ايقان بولمايمىز. ارينە، وقىرماندارىن ءتانتى ەتەتىن، ناعىز ادەبي شىعارماشىلىقتان تۋعان تۋىندىلار جوق دەپ ايتۋدان اۋلاقپىز. ونى زەتتەپ-زەردەلەيتىن جاڭاشا تەوريالىق كوزقاراس-ۇستانىمداعى مامانداردىڭ وتە تاپشىلىعى مەن عىلىمي ورتالىقتاردىڭ قولداپ-قۋاتتاماۋىنىڭ كەسىرىنەن، كەڭەس وداعى كەزىندەگى ادەبيەت پەن تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى شىعارماشىلىق جۇيەلى تۇردە تولىعىمەن عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى دەپ ايتا المايمىن. عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە، جەكە زەتتەرمەندەر مەن مامانداردىڭ ءبىر تۇلعالى ەمەس، جالعاعان جىپتەي ۇزىك-ۇزىك وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارىن عانا اتاپ وتۋگە بولادى.
كەڭەس زامانىنداعىداي گازەتكە جازىلاتىن وقىرمان قازىر جوق
– قازاق ادەبيەتىندە «جەرشىلدىك»، «توپشىلدىق»، «رۋشىلدىق» جانە «بيلىكشىلدىك» دەگەن سەكىلدى «شىلدىكتەر» ونەردىڭ ءار سالاسىن دەندەپ العانى راس. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن قالامگەرلەر سول تاپتاۋىرىن بولعان كەڭەستىك سوتسياليستىك رەاليستىك ادەبيەتتىڭ جولىنان ءبىر جاڭىلماي كەلە جاتىر. قازاق ادەبيەتىن الەمدىك ادەبيەتتىڭ بەت الىسىنا قاراي يكەمدەۋگە بولماس پا ەدى؟
– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءسىز ايتقانداي ادەبيەت-كوركەمونەردە كوپ وزگەرىستەر، جاڭاشىلىقتار بولۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي، ولاي بولماي تۇر. ويتكەنى، ادەبيەتشىلەردى كەڭەس وداعىنداعى سەكىلدى قازىر ۇستەمدىك ورىندا وتىرعان بيلىك ءوزىنىڭ يدەيالوگياسىن دارىپتەۋگە پايدالانۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. ءوزىنىڭ قولايىنا جاققان قالامگەرلەر مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ شىعارماشىلىعىن دەمەپ، ولاردىڭ كىتاپتارى مەن شىعارمالارىن ۇزبەي جاريالاپ، ال ءوز الدىنا الەۋمەتتىك دەرت-دەربەزدەر مەن حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان، «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» سەكىلدى تىڭ تاقىرىپتارعا بارعان قالامگەرلەردى قۋدالاۋعا دەيىن بارعانى، ولاردى ماراپاتتار مەن شىعارماشىلىق ستەپەنديالاردىڭ ماڭايىنا دا جولاتپاي كەلە جاتقانى وكىنىشتى. بۇل پيعىل، ارينە، ادەبي شىعارماشىلىققا اسەر ەتپەي قويمايتىندىعى شىندىق. وسىلاي شىعارماشىلىق توپتى ءبولىپ-جارىپ، الالاۋ ەندى عانا قولىنا قالام الىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسا باستاعان تالاپكەرلەر لەگىنىڭ باعىت-باعدارىنا اسەر ەتپەيدى دەۋگە بولمايدى. بولاشاعى جوق تازا كوركەم شىعارماشىلىقتان كورى، كەلەشەگى جارقىراپ تۇرعان اۋقىمدىق تاقىرىپتارعا بارۋ جولىن تاڭداعان تالاپكەر قالامگەرلەردىڭ جولى بولاتىندىعى دا سودان. سول سەبەپتى، جاستاردىڭ جاڭاشىلدىققا بەت بۇرۋ جاعى وتە ءالسىز. جاس بۋىندار ەلىكتەيتىن اعا بۋىن قالامگەرلەردىڭ كەڭەس وداعى ادەبيەتىنىڭ كونە سۇردەگىنەن ءالى شىعا الماي جۇرگەندىگى مەن تىڭ نازاريالىق نەگىزى بار شىعارماشىلىق تۇسىنىك قالىپتاستىرا الماۋى تالاپكەر قالامگەرلەردىڭ ىزدەنۋ جاعىنا اسەر ەتەتىندىگى ءسوزسىز. بىلاي قاراعاندا بۇل ەكى كەمشىلىكتىڭ توركىنى ءبىر. ويتكەنى، بۇل ارادا ءبىز قولىنا ەندى عانا قالام العان قالامگەرلەردىڭ بەت تۇزەپ وتىرعان ايناسى بولعان اعا بۋىن قالامگەرلەرىمىزدىڭ جاڭاشا شىعارماشىلىق جولىن تابا الماۋى نەمەسە وسە الماۋى دەۋگە بولادى.
ناقتىلاپ ايتقاندا، ءبىز بۇگىنگى كۇنى ادەبي شىعارماشىلىقتا ماعجان جۇماباەۆ ۇلگىسى مەن ءسابيت مۇقانوۆ ۇلگىسىنىڭ قايشىلىعىنا تاپ بولىپ وتىرمىز. بۇل ماسەلەنى شەشۋدە، ارينە، شىعارماشىلىقتى سىرتقى الەۋمەتتىك بەدەلدى كۇشتەردىڭ اسەرىمەن بايلانىستىرا تۇسىنبەي، ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى مەن وي-ساناسىنىڭ دەربەس قيمىلى نەگىزىندە ۇعىنۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىندىعىنا سۇيەنۋىمىز كەرەك. سودىقتان، قازىرشە ءبىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ دۇنيەجۇزىلىك ورەگە كوتەرىلىپ كەتۋى ناعايبىل. ويتكەنى، قازىر ءبىزدىڭ كوركەم ادەبيەت جونىندەگى تۇسىنىگىمىز ەرتەك ايتۋدان، ۇران شاقىرۋدان، اقىل-وسيەت قالدىرۋدان، ءتىپتى، فيلوسوف بولۋدان، قىسقاسى، اقپارات ادەبيەتى مەن ينتەرنەت ادەبيەتىنەن ارى اسا الماي ءجۇر. بۇعان جاقىندا عانا شەتەل تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلعان قازاق اقىندارىنىڭ انتولوگياسىنىڭ ىشىندە «كوركەم ادەبيەتكە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن» دۇنيەلەر ءجۇر دەگەن ءسوزدى ءبىر شەتەلدىك ادەبيەتتانۋشىنىڭ اۋزىنان ەستىگەنىمدە، ۇيالعانىمنان جەرگە كىرىپ كەتە جازداعانىمنىڭ ءوزى-اق ايعاق. مىنە، وسى ءبىر ناقتىلى دالەلدىڭ وزىنەن-اق ءبىزدىڭ كوركەم ادەبيەت جونىندەگى تۇسىنىگىمىزدىڭ قانداي دارەجەدە ەكەندىگىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
شىنى كەرەك، باسقاسىن ايتپاعاندا سەنى مەن ءبىز قازىرگى كەزدە مەملەكەت ەسەبىنەن ءبىر كىتاپ شىعارۋ بىلاي تۇرسىن، جازعان ءبىر-ەكى ولەڭ مەن قازاق ادەبيەتىنە قاتىستى سىني ماقالا مەن سۇحباتتى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەن «جۇلدىز» جۋرنالىنا باستىرۋدىڭ ءوزى قيىن، ونىڭ نەسىن جاسىرامىز. سول جازعان شىعارماڭ ءۇشىن رەداكتسيانىڭ ەسىگىن ەڭ كەمىندە ەكى-ءۇش رەت قاعاسىڭ، باسپايمىز دەپ ايتپايدى، «ماتريالىڭىزدى وقي الماي جاتىرمىز، ءبىر رەتى كەلىپ قالار...» دەگەن سەكىلدى كوڭىل جىقپاس سوزدەرمەن سەنى شىعارىپ سالادى. ول دەگەن «ءسىزدىڭ بۇل شىعارماڭىزدى ءبىزدىڭ گازەت نەمەسە جۋرنال كوتەرە المايدى، بەرە المايمىز» دەگەن سوزدەن دە اۋىر عوي. قازاق ادەبيەتىنە قاتىستى تولعاقتى ويلاردى، سالماقتى پىكىرلەردى باسۋدان جالتارعان باسىلىمداردان قانداي ءۇمىت كۇتەسىڭ؟! كەيدە مەملەكەت ەسەبىنەن كۇن كورىپ، جارىققا شىعىپ جاتقان باسىلىمدا قىزمەت ىستەپ جاتقانداردى اياپ كەتەسىڭ. ويتكەنى، بيلىك ولاردى مەملەكەت قارجىسىنا تاۋەلدى ەتىپ قويعان، تاۋەلدى بولماي قايتسىن، كەڭەس زامانىنداعىداي گازەتكە جازىلاتىن وقىرمان قازىر جوق. ەگەر قارجى اۋزىنا تامباي قالسا، قايراڭداپ قالعان بالىق سەكىلدى اۋزىن اشىپ، باقاداي شۇرقىراپ قالاتىنى انىق...
ادەبي شىعارماشىلىقپەن شۇعىلداناتىن ادامداردى جاس-كارىگە ءبولۋ قيسىنعا كەلمەيدى
– ال، جاس قالامگەرلەردىڭ اياق الىسى قالاي دەپ ويلايسىز؟ ماقتانىپ ايتارلىقتاي، وقىرماننىڭ تاڭدايىن قاقتىراتىن، ادەبيەتتانۋشىلار مەن سىنشىلاردىڭ نازارىن اۋدارىپ جۇرگەن جاس اقىن-جازۋشىلار بار ما؟
– ءسىزدىڭ بۇل سۇراعىڭىزعا مەن: «بار دەپ ايتۋعا دا بولادى، جوق دەپ ايتۋعا دا بولادى» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. بار دەيتىن سەبەبىم – جاڭاشىل ۇلگىدە جازاتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى باسپا بەتتەرىندە ۇزدىكسىز جاريالانىپ جاتىر. ال، جوق دەيتىن سەبەبىم – سول جاڭاشىل ۇلگىدە جازاتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان وزەكتى وي ىزدەپ ۇيرەنىپ قالعان قۋ باسىمىز ەستەتيكالىق تۇرعىدا قابىلداي الماي، ونىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىپ جۇرگەندىگىمىز. بۇل قاسىرەت پە؟ ارينە، قاسىرەت. بۇل ءجايىت ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋشىلارىمىز بەن وقىرماندارىمىزدىڭ ءالى دە الگى ءبىر شوۋ ادەبيەتتىڭ اۋەنىنەن شىعا الماي جۇرگەندىگىن كورسەتەدى.
بۇل ارادا ءبىز قالامگەرلەردى جاس جانە جاسامىس دەپ ءبولىپ جارىپ، ولاردىڭ اراسىنا تاس قامال ورناتىپ تاستاۋدان اۋلاقپىز. مەنىڭ ويىمشا، شىعارماشىلىق جاسپەن ولشەنبەيدى، ول شىعارمانىڭ كوركەمدىك ورەسىمەن ولشەنەدى. مۇحتار ماعاۋين، اسقار سۇلەيمەنوۆ، راحىمجان وتارباەۆ، جۇماتاي جاقىپباەۆ، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ، باۋىرجان جاقىپ، گۇلنار سالىقباەۆا، سۆەتقالي نۇرجان، اقبەرەن ەلگەزەك قاتارلىلاردىڭ العاشقى كىتاپتارى جارىققا شىعىپ، وقىرمانداردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعاندا ولار قانشا جاستا ەدى؟ ولار سول بيىگىنەن ءالى تۇسپەي كەلەدى. ال جاسى 70-80 گە كەلسە دە، سول باياعى جاس كەزىندەگى زار جەلىسىنەن ءالى تانباي، شىعارماشىلىعى سول ءبىر سارىننان ارى اسا الماي، وزىندىك ورەلى جورعاعا باسا الماي كەلە جاتقان «قالامگەرلەر» قانشاما؟! وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا ولار ءالى جاس. ونىڭ ەسەسىنە، دۇنيەگە تانىلىپ ۇلگەرگەن ديماش قۇدايبەرگەننىڭ جاسى ەندى عانا جىيىرمانىڭ ءىشىن ارالاسا دا، ونىڭ شىعارماشىلىعى الدەقاشان كەكسە تارتىپ كەتتى دەۋگە بولادى. سول سەبەپتى، جاس اقىن-جازۋشىلار دەگەن ۇعىمدى شىعارماسى ءالى كەمەلىنە كەلمەگەن جالپى قالامگەرلەرگە قولدانۋعا بولادى. كىتاپتارىن قاباتتاپ قويعاندا ءوزىنىڭ بويىمەن بىردەي كىتاپ شىعارعان اقىن-جازۋشىلاردىڭ ادەبيەت تاريحىنا كىرە الماي قالۋى دا، ونىڭ شىعارماشىلىعى سول باياعى ماڭگىلىك بالا بەينە قالپىندا قالىپ قويعاندىعىنان دەرەك بەرەدى. سوندىقتان، الەكە، ادەبي شىعارماشىلىقپەن شۇعىلداناتىن ادامداردى جاس-كارىگە ءبولۋ قيسىنعا كەلمەيدى. سول ءۇشىن بۇدان كەيىن ول جاعىنان ءسوز قوزعاۋدى مۇلدە دوعارۋ كەرەك.
ساياسات پەن كوركەم ادەبي شىعارماشىلىق ءبىر-بىرىمەن ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى
– ءسىزدىڭ «ادەبي جاسامپازدىقتاعى تۇلعالاردى «قارت قالامگەر»، «جاس قالامگەر» دەپ بولۋگە بولمايدى، ادەبيەت جاسامپازدىقتا «جاس تۋىندى»، «قارت تۋىندى» دەگەن ۇعىم جوق» دەگەن پىكىرىڭىزبەن تولىق كەلىسەمىن. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ 15 جاسىندا وتتى، رياليستىك ولەڭدەرىمەن ەلگە تانىلىپ ۇلگىرگەن اقىن. تولەگەن ايبەرگەن بولسا شوقتىعى بيىك پوەزياسىمەن جۇلدىزداي جارقىرىپ كورىنىپ، مەزگىلىنەن بۇرىن اعىپ كەتكەن جاسىن. ال، مۇقاعالي: «...كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ، وزىنە قايتارامىن...» دەپ قازاق پوەزياسىنا جاڭا لەپ، جاڭا ەكپىن، وزگەشە بوياۋ الىپ كەلگەنى بەلگىلى. قازىر مۇقاعاليدى بىلمەيتىن قازاق كەم دە، كەم. ونىڭ پوزياسى ەسكىرگەن جوق، كەرىسىنشە جاساڭعىراپ، كوكجيەگى ودان ارى كەڭىپ، قۇلپىرىپ بارادى. ءسىز جاڭاعى ءبىر سوزىڭىزدە: «ادەبي شىعارمانىڭ استارىنا جاسىرىنعان سەزىمدىك تاجىريبە ساباققا ۇڭىلمەيتىن زەرتتەرمەندەر لەگى ارامىزدا ءالى جۇرگەندىگى وكىنىشتى. ول ول ما، كوركەم ادەبيەتتەن اقىل-وي ىزدەيتىندەرگە تاڭىم بار. وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ادەبيەت تەورياسى، ونىڭ ىشىندە، بايىبىنا بارۋ وتە قيىن بولعان ولەڭ تانۋ نازارياسى مەنىڭ قازىرگى زەرتتەپ جۇرگەن باستى تاقىرىبىم دەسەم ارتىق ايتقان بولمايمىن» دەپ قالدىڭىز. بۇل قازىرگى ادەبيەت تەورياسىنىڭ ءورىسى تار دەگەنىڭىز بە، الدە ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قارىم-قابىلەتى ءالسىز دەگەنىڭىز بە؟ وسى جاعىن تارقاتىپ ايتا كەتسەڭىز؟
– ءبىز «ادەبيەت اردىڭ ءىسى» دەپ ءجۇرمىز. بۇل ەكىۇشتى پىكىر. بۇل اراداعى اردى ءبىز اقىلدىق تۇرعىدان ەمەس، سەزىمدىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋىمىز كەرەك سەكىلدى. ويتكەنى، ادەبيەت ادامنىڭ جان-دۇنيەسىنە ەڭ جاقىن جۇرەكتىڭ ءىسى. ناقتىلىپ ايتقاندا، ول – سەزىمدىك تانىمنىڭ كوركەمدىك تالعامى. سەزىمدىك تانىم جوق جەردە، كوركەم ادەبيەت تە بولمايدى. قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ باسىم كوپ ساندى ادەبيەتتانۋشىلارىمىز بەن قالامگەرلەرىمىز ادەبيەتتى اقىلدىق تانىمنىڭ جەمىسى دەپ قارايدى دا، شىعارماشىلىق پەن وعان باعا بەرۋدە وڭباي شاتاسادى. ءتىپتى، كەيبىر قالامگەرلەر ساياسي يدەولوگيالىق ماسەلەلەر مەن ادەبي شىعارماشىلىقتى ءبولىپ-جارىپ قاراستىرعىسى كەلمەي، سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ كۇنى وتكەن «ساياسي ليريكا» دەگەن ۇعىمىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادەبي جاسامپازدىقتا قولدانىپ كەلەدى. شىنايى ادەبي شىعارماشىلىقتا ساياسات پەن كوركەم ادەبي شىعارماشىلىق ءبىر-بىرىمەن ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى. ويتكەنى، ساياسات – اقىلدىق تانىم باسقىشىنداعى بەلگىلى ءبىر ۇستەمدىك ءۇشىن قىزىمەت اتقاراتىن قيمىل دا، ال ادەبيەت-كوركەمونەر – سەزىمدىك تانىمداعى وبرازدى دا، سۋرەتكەرلىك شەبەرلىكتىڭ ەركىن قيمىلى نەگىزىندەگى بۇكىل ادامزات بالاسىنا ورتاق جاسامپازدىق. سوندىقتان، ساياساتتان ليريكا ىزدەۋ، شىڭ باسىنان بالىق اۋلاۋمەن بىردەي كۇلكىلى جاعداي. ويىن تاقپاقتاپ بەينەلەگەن فيلوسوفتاردى اقىن دەپ، شاتاسىپ جۇرگەندىگىمىز دە ءدال سونداي سوراقىلىقتىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقىن مەن فيلوسوفتىڭ ارا جىگىن اجىراتا الماي كەلە جاتىرمىز. بۇل جاعداي قازاق ولەڭ ونەرى شىعارماشىلىعىندا وتە ايقىن كورىنىس تاۋىپ كەلەدى. بۇنىڭ باستى سەبەبى، قازاق ولەڭتانۋ نازاريالىق ىشكى قۇرىلىمدىق جۇيەسى ءالى كۇنگە دەيىن عىلىمي تۇردە ءبىر ارناعا تۇسپەگەندىگىنەن دەۋگە بولادى. ونىڭ ناقتىلى كورىنىسى رەتىندە ولەڭنەن وزەكتى وي ىزدەۋ مەن ولەڭدەردى بەينەلەگەن تاقىرىپ-مازمۇندارىنا عانا قاراپ، بولەكتەرگە ءبولىپ، ءوزى قازاق تىلىندە جازىلىپ تۇرعان شۋماقتاردى قازاق تىلىنە قوتارىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرىپ جۇرگەنىمىزدى ايتساق تا جەتكىلىكتى. بۇل ارادا ءبىز ارقانداي ءبىر جاقسى ولەڭ وقىرماننىڭ سەزىم تۇيسىگى ارقىلى ونىڭ جۇرەك قىلىن تەربەتىپ، شىعارماشىلىق قيالىندا ءوزىنىڭ ومىرباياندىق كەشىرمەسى ارقىلى قايتادان جاسامپازدىق جاراتۋىنا تۇرتكى بولاتىندىعىن باسا ايتقىمىز كەلەدى. ەگەر اقپارات قۇرالى سەكىلدى ءبىر رەت وقىلعاندا عانا ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن جوعالتىپ تىناتىن، ولەڭدەر شوۋ سيپاتىنداعى اۋلەكىلىگىمەن قازاق ولەڭ ونەرىنىنىڭ بەدەلىن توگىپ بولعاندىعىن ەرەكشە ەسكەرمەيتىن بولساق، وندا ءبىزدىڭ ولەڭتانۋ نازاريامىزدىڭ قۇلدىراعانى قۇلدىراعان. سول سەبەپتى، ءبىزدىڭ قازىرگى جالپى ادەبيەتتانۋ تەورياسى، ونىڭ ىشىندە، ولەڭتانۋ تەورياسىنىڭ جاڭاشا ىزدەنۋ بەتالىسى وتە ءالسىز دەۋگە بولادى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ادەبيەتشىلەرىمىز، بىرىنشىدەن، سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ كونە سۇردەك تەورياسىنان ءالى كۇنگە دەيىن قۇتىلا الماي كەلە جاتسا، ەكىنشىدەن، ادەبي شىعارمادان سەزىمدىك تاجىريبە ىزدەۋدىڭ ورنىنا وزەكتى وي نەمەسە تاقىرىپ ىزدەۋ اۋقىمى جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. بۇل ەلىمىز تاۋەسىزدىك العان وتىز جىلدىڭ ىشىندە قازاق «ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا» تىڭ سەرپىلىس بولا قويماعاندىعىنىڭ ايعاعى. الەكە، بۇل جەردە پوەزيا تۋرالى وي-پىكىرىمىزدى كەلەسى ءبىر سۇحباتىمىزعا قالتىرعانىمىز ءجون بولار. ويتكەنى، ولەڭتانۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە ايتاتىن وي-پىكىرىم وتە كوپ...
ينتەرنەت ادەبيەتى مازمۇندىق جاقتان ەرەكشە ەركىندىككە يە
– ءسىز بۇل جەردە ولەڭتانۋدىڭ جاڭاشا تەوريالىق نەگىزىن ايتىپ وتىرسىز، بۇل تاقىرىپقا كەيىن ارناۋلى ورالاتىن شىعارمىز. جالپى ادامزات قوعامى ءححى عاسىردىڭ ەلەكتروندى، ينتەرنەت داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. كىتاپ وقيتىندار ازايىپ، الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالاردى وقيتىنداردىڭ قاتارى كوبەيمەسە، ازايعان ەمەس. ادەبي شىعارمانى وقيتىنداردىڭ دەنى ادەبيەتشىلەر مەن سول سالانىڭ ماڭىن جاعالاپ جۇرگەن جۋرناليستتەر جانە ونەرگە جاقىن ادامدار ەكەنى راس. بولاشاقتا كوركەم شىعارمانى وقيتىن وقىرماندار بولماي قالماي ما، ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– بولاشاقتا كوركەم شىعارمالار وقىرماندار جاعىنان وقىلماي قالادى دەپ، الاڭداۋدىڭ ەش عىلىمي نەگىزى جوق. تەگىننەن بەرى ادامزات بالاسىنىڭ زاتتىق مادەنيەتكە دەگەن تالپىنىسى جوعارىلاعان سايىن، ونىڭ رۋحاني الەمىنىڭ كوكجيەگى دە كەڭەيە ءتۇسۋى كەرەك ەكەندىگى شىندىق. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، عىلىم-تەحنيكانىڭ دامۋى وقىرمان مەن كوركەم شىعارمانىڭ اۋىلىن ءبىر-بىرىنە جاقىنداتتى ءارى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تاباناستىندا وقىرماننىڭ ءوز قاجەتىن تاۋىپ وقيتىن “اباي پورتالى”، “ادەبيەت پورتالى” جانە “مادەنيەت پورتالى” سەكىلدى قولجەتىمدىلىك مۇمكىندىگى پايدا بولدى. بۇعان قاراپ، كىتاپ وقىلمايدى، كوركەم شىعارمالاردىڭ كۇنى ءوتتى دەۋ ءالى ەرتە. ويتكەنى، ءوزىن-ءوزى دۇرىس تاني بىلگەن، ءوزىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن كەمەلدەندىرگىسى كەلگەن ءارى زاتتىق بايلىقتان رۋحاني بايلىقتى الدەقايدا جوعارى سانايتىن كىسى قايدان بولسا دا، وزىنە قاجەتتى، ءوزى ۇناتقان كوركەم شىعارمالاردى ىزدەپ ءجۇرىپ، تاۋىپ وقيدى. ول مەيلى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقسىن نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىدە بولسىن وعان ءبارىبىر.
وسى ورايدا، الەمدە “ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ” دە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەندىگىن باسا ايتۋ كەرەك سەكىلدى. ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ كىتاپقا قاراعاندا مىناداي وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ينتەرنەت ادەبيەتى ەڭ الدىمەن كوپشىلىكتىڭ جالپىلىق سيپاتتاعى شىعارماشىلىعىنىڭ جەمىسى بولعاندىقتان، ول قۇرىلىمدىق جانە مازمۇندىق جاقتان ەرەكشە ەركىندىككە يە بولادى. ودان قالا بەردى، ينتەرنەت ادەبيەتىندە ارناۋلى كاسىبي قالامگەرلەر كوزدە ۇستالمايتىندىقتان، شىعارماشىلىق شىندىقتىڭ قۋاتى ءالسىز بولادى. ءۇشىنشى جاقتان، ينتەرنەت ادەبيەتىن كوبىنشە ادەبي شىعارماشىلىق جاقتاعى اۋەسقويلار دۇنيەگە كەلتىرەتىن بولعاندىقتان، ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ كوركەمدىك ورەسە تومەن بولادى. تورتىنشىدەن، ينتەرنەت ادەبيەتىندە شىعارماشىلىق قۇقىق پاتەنتى ساقتالمايتىندىقتان، ادەبي شىعارماشىلىقتا جاۋاپكەرشىلىك قۋزاستىرىلمايدى. بەسىنشىدەن، ينتەرنەت ادەبيەتىندە بەلگىلى ءبىر بەلسەندى ماقسات پەن جۇيەلى باعىت-باعدار بولماعاندىقتان، ءداستۇرلى كوركەم ادەبي شىعارماشىلىقتان قول ۇزەتىن، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك پەن ءداۋىردىڭ قولايىنا قاراي جەل ىعىنا جىعىلاتىن نىساي ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. ءبىز ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ وسى ءبىر ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا كوركەم ادەبيەت پەن ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ اراسىندا ەداۋىر ايىرماشىلىقتىڭ بار ەكەندىگىن اڭعارا الامىز. ەڭ باستى ماسەلە – وقىرماننىڭ كوركەم ادەبيەت پەن ادەتتەگى جاي شىعارماشىلىقتى ايىرا بىلۋدەگى تالعامپازدىق ورەسىنىڭ جوعارى-تومەن بولۋى. وقىرمان كوركەم شىعارمانى كىتاپتان وقىسىن نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىدەن وقىسىن، ودان الاتىن ەستەتيكالىق ءلاززات ءبارىبىر ۇقساس بولادى. ال، كىتاپتان العان وقىرماننىڭ ەستەتيكالىق ءلاززاتى ۇقسامايدى دەپ جۇرگەندەر، ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ جوعارىداعىداي ەرەكشەلىگىنە تاپ بولعان، اعا بۋىن اقساقالدارىمىز. ولار بىرىنشىدەن، الەۋمەتتىك جەلىدەگى ينتەرنەت ادەبيەتىن تاسىمالداۋشى قۇرالداردى پايدالانا الماسا، ەكىنشىدەن، سول باياعى كىتاپتى قۇشاقتاپ جاتىپ وقۋعا ادەتتەنىپ قالعاندار نەمەسە ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسىپ ۇلگەرگەندىگىنەن ءالى كۇنگە دەيىن حابارى جوقتار.
ال، جاس وقىرماندار قاتارى قازىر الەۋمەتتىك جەلىدەگى ينتەرنەت ادەبيەتىن تاسىمالداۋشى قۇرالداردىڭ قۇلاعىندا وينايدى ءارى ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ جوعارىدا ءبىز ايتقان ەرەكشەلىكتەرىن جاقسى بىلەتىندىگى سەبەپتى، كوركەم ادەبيەت وقىعىسى كەلسە، تالعامپازدىقپەن وزىنە كەرەكتى تۋىندىلاردى قينالماي الەۋمەتتىك جەلىنىڭ وزىنەن-اق دەرەۋ قولعا كەلتىرە الادى. سوندىقتان الەۋمەتتىك جەلىدەگى ينتەرنەت ادەبيەتىنىڭ پايدا بولۋى كوركەم شىعارماعا دەگەن سۇرانىستى السىرەتەدى دەگەن جاڭساق تۇسىنىكتەن اۋلاق بولعانىمىز ءجون.
– دەسە دە، ءبىر تاۋدىڭ اسقار قارلى شىڭىنان باستاپ، ساي-سالاسىن، جىرا-جىقپىلىن ءتىنتىپ سۋرەتتەپ، توم-توم كىتاپ جازاتىن جازۋشىلاردى قازىرگى وقىرماندار قالامايدى. شىنى كەرەك، ونى وقىپ وتىراتىن ۋاقىتتارى دا جوق. وسىنداي دا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ وزىندىك ماڭىزى بار سەكىلدى.
– قازىرگى كەزدەگى كوركەم شىعارما مەن وقىرماننىڭ اراسىنداعى باستى ماسەلە – شىعارمانىڭ كوركەمدىك ساپاسى مەن ونىڭ كولەمىنىڭ ىقشام بولۋى جانە جاڭاشا بەينەدە كوزگە تۇسۋىنە بارىپ تىرەلەدى. كوركەمدىك ورەسى جوعارى، ىقشام دا جيناقى جازىلعان شىعارمالار مەن كونە سۇردەكتەن اۋلاق، ءوزىنىڭ جاڭاشا سيپاتىمەن، شىنايىلىعىمەن وقىرماندى باۋراپ الاتىن شىعارمالار كىتاپ كۇيىندە نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىدە بولسا دا قاشاندا كوپ كورىلىمگە يە بولادى. مۇندا دا شىعارمانىڭ دا، اۆتوردىڭ دا باعى جانىپ جاتادى.
ال، كوركەم شىعارمانى وقيتىن وقىرمانداردى كوبەيتۋدىڭ جولى جالپى بالاباقشا مەن باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەردەگى ادەبيەت ءپانى ساباعىنداعى شىعارمالاردى تۋىندىنىڭ پوەتيكالىق مانىنە قاراپ ىرىكتەپ-سۇرىپتاۋدان باستالادى. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، مەكتەپتەردەگى ادەبيەت ءپانىنىڭ وقۋلىقتارىن پاراقتاپ وتىرساق، وقۋلىقتارعا ەنگىزىلگەن شىعارمالاردىڭ تەڭ جارىمىنان استامى كوركەم ادەبيەتكە قاتىسى جوق ماتىندەر ەكەندىگىن بايقايمىز. ءتىپتى، ءسوز-سويلەمى ءوز ورنىندا قولدانىلماعان، قۇرىلىمدىق قۋاتى ءالسىز جانە لوگيكالىق قيسىنعا كەلمەيتىن شىعارمالار اۆتوردىڭ بەدەلىنە نەگىزدەلىپ، وقۋلىققا كىرگىزىلگەن جاعدايلار وتە كوپ كەزدەسەدى. ءتىپتى، كەي جىلدىقتىڭ ادەبيەت وقۋلىقتارى ەتيكا ءپانى نەمەسە فيلوسوفيا، تاريح ساباعىنىڭ وقۋلىقتارىنا ۇقساپ كەتەدى. وسىنداي ادەبيەتتەن اۋلاق ماتىندەردى ادەبيەت دەپ وقىپ، كوركەم ادەبيەت تۋرالى ساۋاتىن ورتا مەكتەپ پىتىرگەنگە دەيىن اشا الماعان وقۋشى وقىرماننان نە كۇتۋگە بولادى؟! ارينە، بۇل جەردە ءبىز كوركەم ادەبيەت تۋرالى تۇسىنىكتە وقىرماننىڭ كوركەم شىعارما تۋرالى پوەتيكالىق تالعام ورەسىن قالىپتاستىرۋ مەن ودان ەستەتيكالىق ءلاززات الۋ جانە كوركەم شىعارمانىڭ ءتىل سۋرەتكەرلىگى ىقپالىمەن وقىرمان قيالىندا قايتا شىعارماشىلىق جاراتۋ جاعىنا بايلانىستى ەكەندىگىنە باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ءبىر اۋىز سوزبەن قورىتىندىلاعاندا، وقىرماننىڭ ءتىل قۇدىرەتى ارقىلى سۇلۋلىقتى سەزىنۋ ادەتىن قالىپتاستىرۋعا باسا نازار اۋدارۋىمىز ءتيىس ەكەندىگى ايدان انىق. ەگەر كوركەم ادەبي شىعارماشىلىقتا وسى تۇيىندەر ەسكەرىلەتىن بولسا، وندا كوركەم شىعارمالاردىڭ وقىرمانى دا مول بولادى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە كوركەم ادەبەتكە قاتىستى شىعارمالاردى وقىرمانعا جەتكىزىپ بەرەتىن كىتاپ ساۋداسىنىڭ ەركىن باسەكەلەستىك الاڭى مەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى ونى تاسىمالداۋشى قۇرالدار مەن تەكشەلەردىڭ ۇگىت-ءناسيحات جۇمىسى جانە قولايلىلىعى دا كوركەم ادەبيەتكە شولدەپ جۇرگەن وقىرمانداردىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋعا قىزمەت ەتەتىندىگى ءسوزسىز. مەن ءوز باسىم شىنايى دا شىمىر ءارى كوركەم، تىڭ تالپىنىسى بار شىعارمادان جالىققان وقىرماندى كورگەن ەمەسپىن.
– بەكە، قازاق ادەبيەتى مەن عىلىمىندا ساقتالىپ كەلگەن كەيبىر تۇيتكىل ماسەلەلەردىڭ ءبىرازىنىڭ باسىن شالىپ ايتقان بولدىق. مۇنىمەن ماسەلە شەشىلەدى، ءبىزدىڭ ايتقانىمىز ءجون دەگەننەن اۋلاقپىز، دەيتۇرعانمەن سانالى وقىرمانعا، ادەبيەتشى قاۋىمعا تارىداي بولسا دا وي سالار دەگەن ويدامىز. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– جالپى ادەبيەت تۋرالى، ناقتىلاپ ايتقاندا، كوركەم ادەبي جاسامپازدىق تۋرالى ىشكە جينالىپ قالعان ءبىراز وي-تولعامدارىمدى وقىرمانداردىڭ نازارىنا ۇسىنعانىما، مەن دە ءبىراز جەڭىلدەپ قالدىم. تاۋەلسىز ەلدىڭ ارقانداي ءبىر سالادا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋى ونىڭ حالقى ءۇشىن عانا ەمەس، رۋحاني ازاتتىعى ءۇشىن دە وتە زور جەتىستىك. وسى تۇرعىدان الىپ ايتقاندا، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ەلىنىڭ رۋحاني جانە زاتتىق الەمىندە الدەقاشان كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ قوقىر-قوقسىعىن ارقالاپ ءجۇرمىز. ءبىر تال تۇيمە وندىرە الماي وتىرعانىمىزدى بىلاي قويعاندا، جەتىم بالاداي بوساعادا بوزارىپ تۇرعان انا ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتە الماي كەلە جاتقاندىعىمىزدىڭ ءوزى دە قاسىرەتتى جاعداي. ال ءتىل ونەرى بولعان كوركەم شىعارماشىلىقتىڭ، ارينە، ونىڭ قاسىندا سول باياعى كەڭەس وداعى كەزىندەگى تەوريالىق نەگىزدەردەن شىعا الماي، باتپاقتاپ جاتۋى دا زاڭدى قۇبىلىس. بۇل جەردەگى باستى ءتۇيىن – ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىز بەن ۇلتىق بۋرجۋازيامىزدىڭ 30 جىلدىق تاۋەلسىزدىگىمىزدە ءالى دە تولىق قاندى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەندىگى. وعان كىم كىنالى؟ ارينە، ءوزىمىز كىنالىمىز. بۇل شەڭبەردەن اتتاپ ءوتىپ، بىرەۋدى كىنالى دەۋدىڭ قانشالىقتى قورقىنىشتى ەكەندىگىن ءىشىڭىز سەزىپ تۇرعان بولار؟! سوندىقتان قۇرى ايعايمەن ەمەس، شىنايى تۇردە دامىعان 30 ەلدى قويا تۇرىپ، 50 ەلدىڭ قاتارىنان ويىپ ورىن الامىز دەسەڭ، ەڭ الدىمەن ۇرپاعىمىزدىڭ ەستەتيكالىق تاربيەسىنىڭ التىن بەسىگى بولعان “كوركەم ادەبيەتكە” ەرەكشە كوڭىل بولگەنىمىز ءجون بولار. قۇرعاق قاسىقتىڭ اۋزىمىزدى 30 جىل بويى جىرتقانىنا ءماز بولىپ كەلە جاتقان قالامگەرلەرىمىز بەن ادەبيەتتانۋشىلارىمىزدىڭ جاڭا بۋىننىڭ تىڭ ىزدەنىستەرىنە مۇقتاج ەكەندىگىن باسا ايتقىم كەلەدى. مەن ءدال قازىر بايتەرەكتىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ، “سالپاقتاۋ مەن جالپاقتاۋدىڭ جالپاقشەشەي كوشىن دوعاراتىن كەز كەلدى!” – دەپ بار داۋسىممەن ايعاي سالعىم كەلىپ تۇر. ماعان ءۇن قوساتىن تاعى كىمدەر بار ەكەن دەپ ويلاپ قويامىن. ونى ۋاقىت كورسەتە جاتار. سايدىڭ تاسىنداي سالماقتى-سالماقتى سۇراقتار تاستاعانىڭىز ءۇشىن سىزگە دە كوپ راقمەت، الەكە! ارتىق كەتسەم، كورەگەن كوڭىلدى وقىرماندار سىن ايتا جاتار!
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى
Abai.kz
