25 اقپاندا وتكەن «كەدەيلىكتەن قۇتىلۋدىڭ شەشۋشى شايقاسىن بۇكىل مەملەكەت بويىنشا قورىتىندىلاۋ جينالىسىندا» قحر توراعاسى شي جينپيڭ: «ءبىزدىڭ حالىقتى كەدەيلىكپەن كۇرەستەگى شەشۋشى شايقاسىمىز تۇتاستاي جەڭىسكە جەتتى. قولدانىستاعى كريتەري بويىنشا 98,99 ملن كەدەي شارۋا تۇتاسىمەن كەدەيلىكتەن قۇتىلدى ء(وز بيلىگى مەرزىمىندەگى ناتيجەنى مەڭزەيدى – اۆتور.). 832 اۋدان كەدەي دەگەن اتتان ارىلىپ، 128 مىڭ قىستاق كەدەيلىك قامىتىنان شىقتى. ءبىز تۇتاس وڭىرلەردى قامتيتىن كەدەيلىك ماسەلەسىن شەشىپ، ابسوليۋتتى كەدەيلىكتى جويۋ سىندى مىندەتتى ورىنداپ شىعىپ، ادامزات تاريحىندا تاسقا تاڭبالاناتىن تاعى ءبىر عاجاپتى جاراتتىق!»، - دەپ جاريالادى.

قىتايدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى لي كەچياڭ 5 ناۋىرىزدا قىتاي حالىق قۇرىلتايىنا بەرگەن جىلدىق ەسەبىندە: «جىل باسىندا ەسەپتە تۇرعان 5,51 ملن كەدەي شارۋالاردىڭ تولىعىمەن كەدەيلىكتەن قۇتىلىپ، 52 كەدەي اۋداننىڭ كەدەيلىك قالپاعىن شەشتى»، - دەپ مالىمدەدى.

قىتايدىڭ كەدەيلىكتى ەڭسەرۋدەگى ەڭبەگى اتاپ ايتۋعا تۇرارلىق. وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارى قىتاي ەكونوميكالىق رەفورماسىن باستاعان تۇستا، ونداعى 1 ملرد حالىق قىتايدىڭ ءوز ەسەبىمەن دە، بۇۇ ولشەمىمەن دە كەدەي تۇراتىن. 40 جىلدىق رەفورما مەن ەسىكتى اشۋدىڭ ناتيجەسىندە 800 ملن-عا جۋىق قىتايلىقتىڭ كەدەيلىك قامىتىنان سىتىلىپ شىققاندىعى جانە ونىڭ دجب ولشەمىنە ساي وسى جىلدارداعى جەر شارىنداعى كەدەيلىكتەن قۇتىلعان حالىقتىڭ 70%-دان استامىن ۇستاعانى بۇۇ مەن حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان مويىندالعان-دى. مىسالى، 2002 جىلى ابسوليۋتتى ولشەممەن (وتباسىلىق تابىسى 100 مىڭ يۋان) ساناعاندا، قىتايلىقتاردىڭ 99%-ى تومەن كىرىستىلەر ساناتىندا ەدى. ايلىق كىرىسى 1000 يۋانعا جەتپەيتىندەر 1,008 ملرد ادامدى (جالپى حالىق سانىنىڭ 84%-ى), 2000 يۋانعا جەتپەيتىندەر 1,25 ملرد ادامدى (97%) قۇرايتىن-دى. 2002 جىلدان بەرى قاراي تومەن كىرىستى قىتايلىقتاردىڭ 400 ملن-ى ورتاشا كىرىستىلەر ساناتىنا ءوتتى. ( Zhejiang University پرفەسسورى Li Shi, قىتاي حالىق ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورلارى Yue Ximing, Luo Chuliang, «The Finاncial Times»). 2012 جىلعى قكپ 18 سەزىنەن ءبىر جىلدان كەيىن-اق، 2013 جىلى قىتاي باسشىلىعى «كەدەيلىكتى ءداپ باسا سۇيەمەلدەۋ» ءپرينتسيپىن بەكىتىپ، وسىعان ساي ءبىرسىپىرا مەحانيزمدەردى جاساقتاعان. سونان بەرى بۇل تاقىرىپ ەل باسقارۋدىڭ كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىپ كورمەگەنى دە اقيقات. ءشيدىڭ بايانداۋىنشا، «پارتيانىڭ 18 سەزىنەن بەرى ورتا ەسەپپەن العاندا جىلىنا 10 ملن ادام، ياعني ورتاقال ءبىر مەملەكەتتىڭ جان سانىنا پارا-پار ادام كەدەيلىكپەن قوشتاسىپ وتىرعان».

قوش دەلىك. دەگەنمەن، 2020 جىلعى سOVID-19 ىندەتىنەن كەيىنگى قىتاي تۇرعىندارىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ الەۋمەتتىك ءالسىز قورعالعان بولىگىنىڭ ناقتىلى جاعدايى مەن كۇيزەلىستى كوڭىل-كۇيىنىڭ سىقپىتى ەل باسشىسى تۇجىرىمىنىڭ رەال ومىرگە قابىسپايتىن دۇمبىلەز تۇستارىنىڭ بارىن اڭعارتاتىنداي. قىتايلىق «تورە ءسوز ەمەس» سايتى 2020 جىلى 28 قاراشادا قىتاي حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى Yue Ximing قاتارلى ءۇش پرoفەسسوردىڭ زەرتتەۋ دەرەگىنە سىلتەمە جاساي وتىرا، مىناداي دەرەكتەردى ءمالىم ەتەدى. 2020 جىلدىڭ ءبىرىنشى ماۋسىمىندا قىتايدا 460 مىڭ كاسىپورىن جابىلعان، مۇنىڭ 26 مىڭى ەكسپورتتىق كومپانيالار. وسى مەزگىلدە eلدەگى بورىشكەرلەر سانى 780 ملن-عا جەتىپ، قارىزدارىن ۋاقىتىلى وتەي الماعاندار 300 ملن ادامدى قۇراعان. مۇنىڭ ىشىندە زاڭدى ۇلعاۋسار بۇلدىرگەندەر 5,7 ملن ادامعا جەتەدى. بىلايشا ايتقاندا، 250 قىتايلىقتىڭ بىرەۋى «ەمقونباس» سانالادى. بۇلاردان سىرت مىنا ءبىر تسيفرلارعا دا ءساپ سالعايسىز. بۇكىل قىتاي بويىنشا دەنە جانە اياق ماسساجىمەن شۇعىلدانۋشىلار سانى از دەگەندە 11 ملن ادامدى قۇرايدى، ال ولاردىڭ جالاقىسى ايىنا 1500 يۋان كولەمىندە عانا. 5 يۋاندىق ەرىن بوياعىشتىڭ ايلىق ساتىلىمى 100 مىڭ دانادان ارتادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ رەسمي مالىمەتتىڭ ءوزى ەلدەگى جۇمىسسىزدىقتى 6,2% دەپ وتىر. دەمەك ەلدە ەڭبەك جاسىنداعى 43,4 ملن جۇمىس كۇشى تابىسسىز ءجۇر دەگەن ءسوز.

«The Financial Times» باسىلىمىنىڭ قىتاي ءتىلدى نۇسقاسى 2020 جىلى 21 شىلدەدە عالىمداردىڭ بەيجيڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قىتايداعى تابىس ءبولىسىن زەرتتەۋ توبىنىڭ 2018 جىلعى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنىپ، قىتاي تۇرعىندارىنىڭ 2019 جىلعى تابىس توپتارىنا ءبولىنىسىن ەسەپتەپ شىققانىن جازادى. عالىمدار وندا «مەملەكەتتىك ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ تىركەۋدەگى تۇرعىندار تابىسى جايلى مالىمەتتەرىن نەگىزگە الىپ، ءبىز ايىنا 500 يۋاننان از تاباتىنداردىڭ سانىنىڭ 110 ملن، 1000 يۋاننان از تاباتىنداردىڭ 310 ملن، 2000 يۋاننان از تاباتىنداردىڭ 710 ملن ادام ەكەنىن مەجەلەپ وتىرمىز.

ۇكىمەتتىڭ رەسمي ولشەمىنە ساي اۋىلدارداعى ابسوليۋتتى كەدەيلەر سانى 10 ملن-عا جەتپەگەنىمەن، قىرۋار تۇرعىننىڭ تابىسى سول كەدەيلىك سىزىعىندا تۇر، ولاردىڭ ەرتەڭ-اق كەدەيلىك يىرىمىنە قايتا قۇلاپ كەتۋ قاۋپى بار»، دەپ پايىمدايدى. وسى جەردە مەملەكەتتىك ستاتاگەنتتىك جاريالاعان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ 2019 جىلعى بۇكىل قىتايلىق اۋىل-قىستاق تۇرعىندارىنا بەلگىلەگەن كەدەيلىك سىزىعىنىڭ 3747 يۋان ەكەندىگىن ەسكەرتە كەتۋدىڭ ءمانى زور.

2020 جىلدىڭ 25 تامىزىندا قىتايدىڭ دامۋدى زەرتتەۋ قورىنىڭ «ورتاشا-تومەن تابىستى تۇرعىندار جىگىنىڭ تۇتىنۋشىلىق قۋاتىن ءوسىرۋ جانە ەكونوميكانىڭ ەلىشىلىك ۇلكەن اينالىمى» تاقىرىبىندا وتكىزگەن كونفەرەنتسياسىندا Zhejiang University پروفەسسورى Li Shi: «قىتايدىڭ تومەن تابىستى توبىنىڭ قانشا ادام ەكەندىگى جايىندا ماماندار ارقالاي ايتادى. ءبىزدىڭ مەجەمىزشە ول 900-1000 ملن ادامدى قۇراۋى كەرەك» دەيدى. («قىتاي وقىمىستىلارى» سايتى، 19.09.2020.)

قىتاي وتباسىلارىنىڭ قارجىلىق جاعدايى جوباسى (CHFS) انىقتاعان مالىمەتتەر، 2019 جىلى قىتايدا قارتتاردىڭ جاسى جەتىپ زەينەتاقى الاتىنداردىڭ 38,2%، زەينەتاقىلىق قامسىزداندىرۋمەن قامتىلعانداردىڭ 48,2% ۇستايتىنىن، 13,6%-ىنىڭ ەشتەڭە المايتىندىعىن، ال كەدەيلىك ەسەبىندەگى قارتتاردىڭ 30%-ىنىڭ ەشقانداي قارجىلىق قاينارسىز وتىرعاندىعىن كورسەتىپ بەرەدى (Wang yi زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ سايتى، 25.10.2020). وسى ارادا قىتايدا زەينەت جاسىنا جەتكەندەر سانىنىڭ 300 ملن-نان اسىپ جىعىلاتىنىنا نازار اۋدارىڭىز.

وتكەن جىلى شي ءجينپيڭنىڭ شاقىرۋىمەن وتكىزىلگەن قىتايدىڭ ەكونوميكا جانە گۋمانيتارلىق سالا ماماندارى جينالىسىنا (2020 جىلى 24 تامىز) قاتىسىپ قايتقان گون كونگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى Zheng Yongnan سينگاپۋرلىق «Singapore Press Holdings»-كە بىلاي دەپ سۇحبات بەرەدى: «قىتاي ستاتاگەنتتىگىنىڭ جاريالاعان مالىمەتىنشە 2019 جىلعى قىتاي تۇرعىندارىنىڭ قولما-قول جاراتا الاتىن كىرىسى 30733 يۋان، اۋىل-قىستاق تۇرعىندارىنىكى تيىسىنشە 16021 يۋان، ياعني ايىنا 1300 يۋان. ال وسى جىلعى كەدەي وڭىرلەردە تۇراتىن اۋىل-قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ناقتى جاراتا الاتىن كىرىسى 11567 يۋان،  ايىنا شاققاندا 966 يۋان، ياعني ايىنا 1000 يۋانعا جەتپەيدى دەگەن ءسوز. بۇل پرەمەر-مينستر لي كەچياڭ اتاعان 1000 يۋاننان تومەن تابىس تاباتىنداردىڭ سانى 600 ملن-عا جەتەدى دەگەنىمەن سايكەس كەلەدى». ويتكەنى بۇل 600 ملن ادامنىڭ وزگەشەلىگى سول، باسىم كوبى اۋىلدى جەرلەردە، ونىڭ ىشىندە ورتا جانە باتىس وڭىرلەردە تۇرادى. («وتكەن-كەتكەنگە شولۋ» سايتى، 28.08.2020).

وسى ارادا جاڭاعى لي كەچياڭنىڭ 1000 يۋانىنا سوعا كەتۋدىڭ ماڭىزى ايىرىقشا. ويتكەنى توراعا شي 2020 جىلدى قىتايداعى كەدەيلىكتى تۇبەگەيلى ەڭسەرۋدىڭ سىرگە جيار جىلى ەتىپ بەكىتكەن-ءدى. ال پرەمەر-مينستر لي بولسا 2020 جىلى 28 مامىردا وتكىزگەن كەزەكتى برينفينگتە: «قىتاي ەلى جان سانى اسا كوپ دامۋشى مەملەكەت. بىزدەگى جان باسىنا شاقانداعى كىرىس 30000 يۋان. الايدا 600 ملن ادامنىڭ اي سايىنعى كىرىسى 1000 يۋانداي عانا. 1000 يۋان ورتاشا قالالاردا ۇيگە جال اقى تولەۋگە دە جەتپەس. مىنە، ىندەتكە تاپ بولىپ وتىرمىز. ەندەشە، ىندەتتەن كەيىنگى ماڭىزدى ماسەلە حالىق تۇرمىسى بولعالى تۇر»، دەپ مالىمدەگەن. ول ارى قاراي: «بىزدەگى جاردەماقى الاتىندار، جۇمىسسىزدىق وتەماقىسىن الۋشىلار، ەرەكشە كومەككە زارۋلەر مۇرناعى جىلدارى 60 ملن شاماسىندا بولسا، ءبىز بيىل بۇل سان تاعى دا كوبەيۋى مۇمكىن دەپ وتىرمىز»، دەپ كورسەتكەن. ول جانە جۋىق جىلدارى قاتاڭ شەكتەلىپ كەلگەن قالا-كەنتتەردەگى جايما بازارلارعا رۇقسات بەرىپ، حالىقتىڭ تابىس كوزىن قاراستىرۋلارىنا مۇمكىندىك بەرۋدى ۇسىنعان. ىلە-شالا «جايما ەكونوميكا» شەشەك اتىپ سالا بەرگەن.

كەلتىرىلگەن زەرتتەۋ مالىمەتتەرى مەن تسيفرلار تۇرعىسىنان باجايلاساق، شي توراعا سۇيىنشىلەگەن مالىمەتتەردىڭ ءبىر ساكۋسىنى بار سىقىلدى. ول مالىمدەگەن تسيفرلار ناقتىلى ومىردەن تىم الشاق كەتكەن سىڭايلى. مۇنىڭ بىرنەشە ءتۇرلى سەبەبى بولۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى توراعا ءوزى اۋىز جاپپاي دارىپتەيتىن «سوتسياليستىك جۇيەنىڭ ارتىقشىلىعى»، ياعني جوسپارلاۋ مەن ەسەپ بەرۋ باسەكەسى. قىتايدىڭ عاسىرلارمەن كوگەندەلگەن كەدەيلىك تاريحىن ءوزى بيلىك قۇرعان تۇسىندا اقىرلاپ تاريحتا قالعىسى كەلگەن شي توراعا، قكپ-نىڭ ومىرگە كەلگەنىنىڭ 100 جىلدىعىنا قىتايداعى كەدەيلىكتى جويۋمەن سىي جاساعىسى كەلگەن. سول ءۇشىن دە 2020 جىل كەدەيلىكپەن كۇرەستىڭ شەشۋشى شايقاسىنىڭ جەڭىسكە جەتەر جىلى بولىپ «بەلگىلەنگەن». جوسپار الىنعان ەكەن، ونى ورىنداۋ كەرەك. توراعا ءۇشىن سولاي. ال جوسپاردى ورىنداۋشىلار ءۇشىن باسشىلىقتىڭ ايتقانىن قالتقىسىز ورىنداۋ، اسىرا ورىنداۋ، ءسويتىپ كوزگە ءتۇسۋ ءتىپتى دە كەرەك. حالىقتىڭ ناقتىلى جاعدايى قالاي، مامانداردىڭ ءدوپ باسار دايەكتەرى نەنى مەڭزەيدى، جوسپاردىڭ ورىندالۋ بارىسى مەن ناتيجەلەرى قيسىنعا كەلە مە، جوق پا، ول اڭگىمەنىڭ استار بەتىندە قالا بەرمەك. سوتسياليستىك داعدى سولاي. ەندەشە، سۋبەكتيۆتىك قۇلقى دا سوعان بەيىم توراعانىڭ ءوز كومەكشىلەرى مەن مۇراتتاستارىنىڭ مالىمدەگەنىنە سەنبەۋگە قاقىسى دا، ولاردىڭ جازىپ بەرگەندەرىن سۇزگىلەۋگە مۇمكىندىگى دە جوق. انالار: «ءبىز ايتقانىڭىزداي كەدەيلىكتەن قۇتىلدىق»، دەدى.  بۇل كىسى: «قۇتىلىپپىز»، دەدى. بولدى! «ءبىرسىپىرا باق پەن ورگاندار جۇرتتىڭ تابىس مولشەرىن اسىرا باعالايدى نەمەسە باي مەن كەدەيدىڭ تابىسىن ارالاستىردى دا، ورتاشا تابىس ارقىلى تومەن تابىستىلاردىڭ ۇلەسىن تومەندەتىپ كورسەتەدى. ءسويتىپ، «حالىقى باي، مەملەكەتى كۇشتى» ەكونوميكالىق كەلبەتتى اسىرەلەپ اكەلە قويادى». («The Financial Times»، قىتايشا، 21.07.2020).

ونان كەيىنگى سەبەپ تە شي توراعانىڭ دارا بيلەۋگە دەگەن قۇلشىنىسىنا سايادى. شي توراعا 2012 جىلى بيلىككە كەلە سالا-اق، دەن قالىپتاستىرعان ۇجىمدىق شەشىم قابىلداۋ ءپرينتسيپىن بۇزىپ، ءتۇرلى قۇيتۇرقىلىقتارمەن قۇقىقتى وزىنە جيناعانى ءمالىم. سونىڭ ءبىر ەسەبىندە سالالار بويىنشا كوميتەتتەر نەمەسە باسقارۋ گرۋپپالارىن جاساقتاپ، ولارعا تاعى ءوزى باسشى بولىپ وتىرۋ ارقىلى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قۇقىقتارىن جىمقىرۋىن اتاۋعا بولادى. مىسالى، ول قارجى، بيۋدجەت، ونەركاسىپ، اگروەكونوميكا، تسيفرلىق دامۋ سياقتى نەشەلەگەن باسقارۋ گرۋپپالارىن قۇرىپ، ۇكىمەتتى وندا بولۋعا ءتيىستى قۇقىقتىق قۇرالدار مەن ەل باسقارۋعا ارالاسۋ تەتىكتەرىنەن تۇبىرىمەن اجىراتىپ تاستادى. ساراپشىلاردىڭ ساناۋىنشا ول كىسى وسىنداي گرۋپپالاردىڭ 40 شاقتىسىنا توراعا ەكەن. سونىمەن، قوعام جانە حالىقپەن بەتەكى قىزمەت جاسايتىن اتقارۋشى ۇكىمەت ەلدىڭ رەال ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايىنا پايىم جاساپ، وعان ىقپال ەتەتىن فۋنكتسياسىنان ايىرىلىپ قالدى. قازىرگى پرەمەر-مينستردەن قىتايدىڭ ىلگەرگى سول لاۋازىمداعى تۇلعالارىنىڭ ايباتى مەن ىقپالىنىڭ كولەڭكەسىن دە كورە المايسىز. ناتيجەسى تەكسەرىلمەگەن تسيفر، سۇزگىلەنبەگەن پايىم، لوگيكاسىز ءۋاج، ەڭ اقىرى كەدەيلىكتەن قۇلان-تازا ايىققان، ارمانىنا قول سوزىم قالعان «ۇلى قىتاي».

مۇندا حالىقتىڭ سوتسياليستىك ۇگىتپەن جۋىلعان ساناسى، بيلىكتىڭ دەگەنىنە پارىقسىز كونۋ، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ جەتەگىندەگى قاراڭعى ۇلتشىلدىق پەن داڭعازا ءپوپۋليزمنىڭ اسەرىنىڭ دە جەتەرلىك ەكەندىگىن ايتۋ پارىز.

قورىتا كەلگەندە، الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر مەن مامانداردىڭ تالداۋى، حالىقتىڭ «جايما ەكونوميكاعا» جاپاتارماعاي لاپ قويۋى - شي توراعانىڭ قىتايدىڭ كەدەيلىكتەن قۇتىلۋى جايلى تۇجىرىمىن تەرىسكە شىعاراتىن سىڭايلى.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz