(اڭگىمە)

ادامدار قاعىباعا ءوز دەڭگەيىندە قۇرمەت كورسەتپەسە، سول كەزدە جەر بەتىنە اپات كەلەدى. ءبىر فاتيحا ءۇش ىقلاستى، قۇناباي قاجىنىڭ رۋحىنا باعىشتاپ باستادىم.

ءبىر مۇشەلدەن اسقاندا قۇنانبايدىڭ بۇكىل دەنەسىنە قىزىل شىعىپ، تۇلا بويى قالشىلداپ ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ قاتتى ازاپتاندى. شەشەسى زەرە ۇستىنە كورپە جاۋىپ، باس-اياعىنا جۇگەن، نوقتا، قامشى قويىپ بىلگەن دۇعاسىن وقىپ اۋىزى ءبىر تىنباي كۇبىرلەيدى. ءوز ورتاسىنىڭ قاراكوگى اكەسى وسكەنباي بولىس الىس- جاقىننان التى الاشقا اتى جايىلعان ەمشىلەردى الدىرىپ قاراتتى، اللانىڭ ءوزى شيپا بەرمەسە، پەندە بايقۇستىڭ قولىندا نە بار دەيسىڭ. ەش ەم بولمادى.

ادەتتە، قازى-قارتاعا تويىپ، قىمىزعا ءبورتىپ، جورعاعا ءمىنىپ، الدى-ارتىڭدا جالپاقتاپ، الدە قاشان كولەڭكەڭە اينالعان جاعىمپاز ادامدار ەرىپ جۇرگەندە، تەرىڭە سيماي ءىسىنىپ، توركىنىن ۇمىتقان جامان قىزداي، ءوزىن جوقتان بارعىپ جاراتقان قۇدايىن تانىماعان ءالسىز پەندە بايقۇسقا جارتۋشى ءوزىنىڭ بار ەكەنىن بايقاتادى. 

يا، سول كەزدە دەنەسى سونداي تالاۋلانىپ، قىزىل وزگەشە شىقتى، سەنىپ شاقىرعان كىل مىقتىلار ەمدەي المادى، امالى تاۋسىلعان اكەسى ساجدەگە باس قويىپ، ۇزاق جاتتى، بالاسىنا مۇشەلگە تولار ساتىنە «اقيقا قۇربان» شالماعانى ەسىنە ءتۇستى. ىشتەي ءنازىر قۇربان شالۋ تۋرالى ويلادى. باسىن كوتەرگەندە كوزىنىڭ سوراسى بىلىنەر- بىلىنبەس، قۇدايدان بۇنىڭ اماندىعىن ءۇنسىز تىلەدى. اللدان ءۇمىت ۇزبەيىك «ءسىز التىن ساقانى ءۇيىرىپ وتىرعانسىز وسى بالا تۋىلاردا» دەپ، تىعىرشىقتاي، كەڭ مول پىشىلگەن سوم دەنەلى زەرە بايبىشە مىرزاسىنا كەزىندە كورگەن ءتۇسىن ايتتى. اۋىرۋ مەڭدەتىپ، كۇننەن كۇنگە ءحالى ناشارلاپ اكەتىپ بارا جاتتى، سۇيەككە ءىلىنىپ تەرىسىعانا قالدى. اۋىلداعى اعايىن-تۋىس كۇمبىرلەپ كۇندىز-ءتۇن دۇعا جاساپ، كوزدەرىنىڭ جاسىن كول ەتتى. 

وڭاشا ۇيدە جاتىپ، ءبارىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىدى. اكەسى ەرتەلى-كەش ازاننان كەيىن، نامازدان سوڭ سونداي ءبىر ۇزاق-ۇزاق دۇعا وقىپ، ءنازىر قۇربان اتادى، جاراتۋشىعا سەرت بەردى. نوعاي مولدالارى كەلىپ، تىنباي قۇران وقىپ دەم سالدى. كوپ تىلەۋى كول ايعا جۋىق جاتىپ جانى قالدى. قۇنانبايدىڭ نۇرلى جۇزىندە شۇبارلانعان مەڭ قالدى، سول جاق جانارىنا تارىداي اق نۇكتە سالىپ، جامان اۋىرۋ كەتتى-اۋ اقىرى. الاقايلاپ قۋانعان ەل-جۇرت تەگىس جينالىپ، شۇكىر ساجدەسىن جاساپ، ءنازىر قۇربانعا تۇنىق سارى سيىر شالدى، ەتىن اۋىزدارىنا سالماي، شاريعات جولىمەن كەدەي-كەپشىك، جارلى-جاقپايعا تاراتتى. 

قۇنانباي تۋعانان اناسى زەرە دارەتىن الىپ، ومىراۋىن جۋىپ «بيسميللا» دەپ ەمىزدى. قارىس ماڭداي، قىر مۇرىن، نۇرلى ءجۇزىدى ول اۋىرۋ توسەگىنەن تۇرا زور دەنەلى، كەڭ يىقتى بالاڭ جىگىت ءاپ-ساتتە، ءوز قاتارىنا قوسىلىپ، بالۋان قالپىنا قايتا كەلدى، كۇرەسكەندى الىپ ۇردى، بەلدەسكەندى بەزدىرتتى. نايزاگەر اتاندى.

جاس كۇنىنەن زەرەك قۇنانباي قۇراننان قارا تانىدى. اكەسى وسكەمبايدىڭ ەل باسقارۋ ءىسىنىڭ ءبىر جاعىنا شىعىپ، الىس-جاقىنان كەلگەن حاتتاردى وقىپ ءجۇرىپ، ەسكى وسمانلى ءتىلىن مەڭگەردى. ءسوز تاپقىش، شەشەندىككە بەيىم ول ەل-جۇرتتىڭ ءۇمىتىن اقتادى. قۇنانبايدى «ادام ءوزىنىڭ ادامدىق بورىشىن قالاي اقتاۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراق جاتسادا-تۇرسادا مازالادى. اكەسى: «حالىققا ەڭبەك ەتىپ، ادال بولۋ، ارىن، ادامشىلىعىن ساتپاۋ» دەدى. 

ون توعىز جاسىندا ۇيلەندىردى. ەكىنشى مۇشەلگە جاقىندادى. قۇنانباي ەندى «قانداي ادامداردى حالىق جاقسى كورەدى؟» دەپ دوڭبەكشىدى. جاۋبىن تاپتى. اسقان بالۋاندى، ەل جاۋىن جەڭگەن باتىردى، ەل قورعاعان ەردى جانە ەل ءۇشىن داۋعا ءتۇسىپ، ەل نامىسىن جوقتاپ، ەلىن ءبىلىم-ونەرگە باستاعان ادامدى دەيدى وزىنە ءوزى كۇبىرلەپ. بۇل ءۇشىن اۋەلى جۇرت العىسىن الۋ كەرەك دەپ، ءتۇيدى قۇنانباي. 

ءبىر كۇنى تاڭ قاراڭعىسىندا قۇنانباي تاۋ ءىشىن جاڭعىرتقان اششى داۋىستان شوشىپ ويانىپ، تاڭ نامازىن وقۋعا ۇلگىرمەي قايناتاسى اعاناس بيدەن العان اتاقتى تور شولاق اتتى ءمىنىپ، شىڭعىستىڭ سىرتقى بيىك جوتاسىنا شىقتى. 

اۋىلىنىڭ جىلقىسىن قۋىپ بارا جاتقاندارعا العاشقى بولىپ جەتتى، دايىندالىپ كەلگەن جاۋ وعان نايزا قاداپ كەتە باردى. ارتىنان جەتكەن اعايىن-تۋمالارى قولىنان كەلگەندى جاسادى.  

وڭ جاق ەمشەكتىڭ تومەنگى جاعىنان كىرىپ، وڭ جاق جاۋىرىننىڭ استىنان شىققان نايزانىڭ ورنىنان قان شاپشي اتقىلادى. قۇنانبايدى قىرىنان جاتقىزىپ، جيىلعان ەل جارانىڭ ەكى جاعىنان كەزەكتەسىپ قانىن سوردى. تەز-تەز توگىپ، قاندى ىشكە جىبەرمەدى. تور شولاقتىڭ تۋ قۇيرىعىن كۇيدىرىپ، جارانىڭ اۋزىنا سالدى. كويلەكتەرىن جىرتىپ، مىقتاپ تاڭادى. ساسكەدە ەسىن جيعان قۇنانباي شالاپۇرتتاپ ءشولىن باستى. قاۋمالاعان قالىڭ ەلىن كوردى. ءبارىنىڭ كوزدەرىندە جاس، قاريالار كىسەلەرىن مويىندارىنا سالىپ، اللاعا جالبارىنىپ جاتىر. سول كەزدە جۇرت «ا، قۇداي! اقسارباس، اماندىعىڭا قىسىر ەمگەن تاي ايتتىق»،- دەپ شۋلاپ، كۇڭىرەنىپ جىلاپ جىبەردى. قاراباتىر، انەت اۋىلدارىنىڭ تۇسىنان الىپ وتكەندە اقساقال-قارا ساقال تۇگەل شۋلاپ، ا قۇدايلاپ، جاراتقاننان ول ءۇشىن اماندىق سۇرادى. ۇيگە اجەسى جاڭا سويعان قارا قويدىڭ وكپەسىمەن قاعىپ، ۇشىقتاپ كىرگىزدى. اپپاق شۇپەرەكتەي قۋارىپ، ءوڭى قاشىپ، ولەر-تىرىلەرى بەلگىسىز حالدە جاز بويى جاتىپ، كۇزگى جاپىراق تۇسكەندە اۋىرۋى قايتىپ، بەتى بەرى قارادى. اۋىر ءحالدى باسىنان وتكىزگەن قۇنانباي بۇرىن ادامشىلىق ءۇشىن ەڭبەك ەتسەم دەسە، ەندى ءبىرجولا حالقىم الدىندا ارىممەن بورىشتىمىن، ەلىمە جانىم ساداعا دەگەن سەرتىن جۇرەگىنە مىقتاپ تۇيەدى. قۇنەكەڭ كىمدى بولسادا اللا ءۇشىن جاقسى كوردى، اللا ءۇشىن جەك كوردى، تۋىسىنا، دوسىنا ادال، مەيىربان، جاۋىنا قاتال بولدى.

اكەسى وسكەنباي قايتىس بولىپ، جىل تولعاندا قامبارلار وتىرعان كوكشەتاۋدا ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنىڭ باسىن قوسىپ، ات شاپتىرىپ اس بەرەدى. تاشكەنت، بۇحارا ماڭىنداعى قازاقتار سىيلىقپەن كەلدى. سونداعى ەڭ قۇندى سىيلىقتىڭ ءبىرى نوعاي عابيتحان بولدى. ونى ءوز تۋىسىنداي كورىپ ايەل اپەرىپ، الدىنا مال سالىپ، جەر ءبولىپ بەردى. عابيتحان ۇستاز مەكتەپ اشىپ، اۋىل بالالارىن وقىتتى. 

*** 

نيەتى، ويى دۇرىس بولسادا، اينالاسىنداعى ادامدارىڭ قاتەسى سەبەبىمەن ادام بالاسى كۇنادان امان بولا المايدى. الايدا تاۋبەگە كەلىپ، جاراتقاننان كەشىرىم سۇراپ، جارىلقاۋ تىلەسە اللا تاعالا سونداي راقىمدى، بار كۇناسىن كەشىرەدىدەپ، كۇبىرلەگەن قۇنەكەڭ 70 جاسىندا قاجىعا بارۋعا بەل بايلادى.

40 جاسىندا قاجىعا بارىپ، ەكىنشى رەت پايعامبار جاسىندا قاجىلىققا نيەت ەتىپ وتىرعان دوسى جانقۇتتى شەشەنگە جيەنى ىزقۇتتىنى جىبەردى. 

جاكە قاجىلىققا كەلەسى جىلى بىرگە بارساق. بيىل ار جاق-بەر جاقتى تۇگەندەپ، رەنجىگەندەردەن كەشىرىم سۇراپ، اللا الدىندا ادام اقىسىنان تازارىپ بارسام،دەگەن ءوتىنىشىن جەتكىزدى. 

قاجىعا باراتىن جولدى تاپتەشتەپ ءتۇسىندىرىپ، حاتقا ءتۇسىرىپ ىزقۇتتىعا ۇستاتقان دوسى جانقۇتتى «كەلەر جىلعا قارار ەدىم، اجال قارامايدى-عوي» دەپ، اۋليەلىك ماقامدا قىسقا جاۋاپ بەردى. قۇنانباي جىل بويى الىستاعى اعايىندى ارالاپ، كەشۋ سۇرادى. كەتەرىندە تاۋداي ەت، كولدەي سورپاعا ەلىن جيناپ تاماق بەردى، ءتوس سوعىستىرىپ، اقىلارىن ادال ەتىستى. قاجىعا اللا شاقىرعان ادام كەلمەي سوندا قالادى، پايعامبار شاقىرعان ادام قايتىپ ورالادى تاقۋالىق جولعا مىقتى بولادى، ال شايتان شاقىرعان ادام دا ورالىپ، كۇناسىن ەسەلەپ جاساپ جۇرە بەرەدى. قۇنەكەڭ اللانىڭ قوناعى بولىپ، كەلمەي قالسام ەكەن-اۋ دەپ ويلادى.

ەلىمەن باقۇلداسىپ شىن حوشتاستى. حالىق قۇنانبايعا وڭ ساپار تىلەدى.

كەتەرىندە ۇلكەن ۇلى قۇدايبەردى مارقۋمنىڭ ۇلدارى اتاسىنا اق جول تىلەپ، ەتەگىنە كەزەك-كەزەك ورالىپ، قايتىپ امان كەلۋىن اللادان شىن سۇرادى. قۇنانباي ەرىكسىز كوزىنە جاس الىپ، سولار ءۇشىن قايتىپ كەلۋگە نيەت ەتىپ، بەتتەرىنەن ءسۇيدى.

قۇنانباي جيەنى ىزعۇتتىنى الىپ، قارقارالىدان ءوندىرباي قالپەنى ەرتىپ، قاجىعا ساپار شەكتى. ءار اۋىلدىڭ تۇسىنان وتكەندە الدىنان شىعىپ، ەلى اياعىن جەرگە تيگىزبەي قارسى الىپ، ۇلكەن قوشەمەتپەن شىعارىپ وتىردى. 

قۇنانبايلار ءۇش كۇن كەشىگىپ، سول جىلعى قاجىلىقتان قالدى.

*** 

مەككە ەجەلدەن اراب جارتى ارالىندا ماڭىزدى ۇلكەن قالا. بۇرىنعى اتى «باكا». قالا ىشىندە تاۋلى قىرات-قىرات جوتالاردىڭ ۇستىنە سان رەت شىعىپ، سان رەت ءتۇسىپ اڭساعان ءال-حارەمگە اللا دەپ، اياق باستى. سونداي ءبىر نۇردىڭ ىشىنە ەندى. كوكتە قالىقتاپ ۇشىپ كەلە جاتقانداي سەزىندى وزدەرىن. اق، قارا، قىزىل، سارى، قوڭىر نەشە ءتۇرلى مۇسىلماندى كوردى، بارلىعى جىلى شىرايمەن كۇلىمسىرەيدى، مۇسىلمان مۇسىلمانعا باۋىر ەكەنىن قۇنەكەڭ وسى جەردەن كوردى، بىرگە تۋسادا باۋىر بولا الماي جۇرگەن ءوز قازاعىن ەسىنە الدى. ادامدى ادام قىلاتىن دا، باۋىر قىلاتىن دا يمان ەكەن-اۋ دەپ، ويلادى. اللا سەنى كورىپ، ويىڭدى وقىپتۇرسادا، ەكى پەرىشتە يىعىڭدا جازىپ تۇرسادا، كەيىن ەسەبى قاتتى بولاتىن سىناق دۇنيەسىندە جۇرگەنىڭدى بىلسەڭ، ءار ءسات سايىن سەزىنسەڭ، قايتىپ كۇناعا جاقىندايسىڭ دەپ، قۇنانبايدىڭ ونە بويى قالتىراپ كەتتى.

ءوندىربايدىڭ ايتۋىمەن بۇنداعى ءتىرى جاندىكتى باسىپ كەتپەۋى ءۇشىن تومەن قاراپ، اللانى زىكىر ەتتى. كۇنالارىن ويلاپ، كەشىرىم سۇراپ، تاۋبەگە كەلدى. باسىن كوتەرگەندە الدارىندا قاسيەتتى قاعىبا. جوعارى كەرنەۋلى توك ۇردى، شوك بولدى، نە ايتىپ نە قويعانىن بىلمەي قۇنانباي ابدىراپ قالدى. سالدەن سوڭ وزىنە كەلىپ، كوز جاسىن توگىپ، ەڭىرەپ جىلاپ كوپ دۇعا جاسادى. قاعىبانى ءبىرىنشى كورگەن ادامنىڭ دۇعىسى قابىل بولادى، دۇعا جاسايىق دۇعا دەپ، ءونىرباي حالپە ۇزاق تۇردى كۇبىرلەپ... 

اق كەبىنگە ورانعان ءولى جاندار، قابىردەن تۇرىپ، ماحشارعا جينالعانداي. ءار كۇنى 24 ساعات بويى قاعىبانى تىنباي اينالادى. بۇنداعىلار ءتىرى، ءتىرى بولسادا ءولى، ال ءولى بولسادا ءتىرى جۇرگەن پايعامبار، اۋليە ارۋقتارمەن بىرگە جۇرگەندەرىن سەزەر مە؟ اق ماتادان باسقا بوتەن ءبىر شۇپىرەككە(ىشتان، ناسكيگە دە) ۇرقسات جوق. قانشا باي بولسادا اللا الدىنداعى ءوز ءحالىن قۇنانانباي وسى جەردەن سەزدى. بۇكىل ءومىرى كوز الدىنان ءوتىپ جاتتى... ءوزىن سونداي جەك كورە، جوقتان بار ەتكەن ۇلى جاراتۋشىعا جالىنىپ، جانى ەگىلدى... جىلادى...تاعى جىلادى.... انادان تۋعانداي تازاردى. اۋىر دەنەسى جەڭىلدەپ كەتتى.... جانى تىنشتىقا شومدى... 

قاعىبانىڭ رۋكن-ي يەمان بۇرىشىنا كەلگەندە سونداي ءبىر كۇشتى ماگنيت تارتتى. ول حاجەر ۋل-ءاسۋاد. ءجانناتتان تۇسكەن اپپاق تاس، مۇشىرىكتەردىڭ قولى ءتيىپ،قارا تاسقا اينالىپتى. ادامزاتتىڭ الميساقتا «سەن مەنىڭ راببىمسىڭ» دەگەنسەرتى ءۇش جەردە ساقتالعان. ءبىرى لاۋھي ماحفۋزدا، ەكىنشىسى وسى حاجەر ۋل-ءاسۋادتا، ءۇشىنشىسى ءار ادامنىڭ جۇرەگىندە. قۇناناباي حاجەر ۋل-ءاسۋادتى ءسۇيىپ اللا الدىنداعى سەرتىن جاڭالادى. ادامدار اللا ءۇيىن قايتا-قايتا اينالادى. اينالعان سايىن رۋحى ازىقتانىپ، راحاتتاندى...دەنەسى جەڭىلدەپ قۇستار سياقتى ءسات سايىن ءوز يەسىن زىكىر ەتىپ، اسپانعا ۇشقىسى كەلدى. 

ەندىگى بۇرىش حيجري يسمايل بۇندا يبراھيم(ا.س) تابان ىزدەرى انىق كورىنىپ تۇرعان كوك تاستى كورىپ، ادامداردىڭ يمانىڭ كۇشەيەدى. اللا تاعالا يبراھيم پايعامبارعا «قاعىبانى قايتا تۇرعىزىپ، ادامداردى قاجىلىققا شاقىر» دەدى. 

اللانىڭ قالاۋمەن ورمەكشى قاعىبانىڭ سەحماسىن تورىمەن سىزىپ كورسەتتى، كوگەرشىن جۇمىرتقاسىن جارىپ، ساعىز بالشىق جاساۋدى پايعامباردىڭ ەسىنە سالدى. سولاي بايتۇللاقتى تۇرعىزدى. قاجىلىققا ادامزاتتى شاقىر دەدى. يبراھيم پايعامبار بارلىق ادامعا «داۋسىم جەتپەيدى»- دەدى. اللا تاعالا «سەن شاقىر، ەستىرتۋ بىزگە ءتان». سودان كەيىن يبراھيم پايعامبار ماقامى ءيبراھيمنىڭ (قاعىبانى سالعاندا تاباننىڭ استىندا ليفت بولعان كوك تاس)ۇستىنە شىققاندا بۇكىل جەر ءجۇزىن الاقانىنداعىداي كوردى. تاۋلار مەن ويپاتتار، تەڭىزدەر، ونداعى ادامدار مەن جىندار تولىعىمەن كوز الدىندا تۇردى. سودان كەيىن قولىن قۇلاعىنىڭ تۇبىنە اپارىپ، وڭ مەن سولىنا، شىعىس پەن باتىسقا قاراپ «ۋا، ادامدار! قاعبانى زيارات ەتۋ سەندەرگە پارىز بولدى، راببىلارىڭنىڭ شاقىرۋىنا بويسۇنىپ كەلىڭدەر» دەپ، داۋىستادى. سول كەزدە ادامداردىڭ رۋحى قانشا رەت لاببايك(امىرىڭە قۇلدىق) دەسە، سونشا رەت ومىرىندە قاجىلىققا كەلەتىن بولىپ، تاعدىرىنا جازىلدى. 

رۋحاني اۋانى جاقسى سەزىنگەن قۇنەكەڭ جەتىنشى اينالىپ ءتاۋافتى ءبىتىردى. ەكى راعات شۇكىر نامازىن وقىپ، ءزام-زامعا باس قويدى. كىندىكتەن تومەن تۇسپەيتىن، قانداي نيتپەن ىشسەڭ، سونداي پايدا بەرەتىن ءزام-ءزام ادامدار ىشكەن سايىن دەنەسىنە سىڭەدى. 

سافا مەن ءمارۋانىڭ اراسىندا ءالسىز بەيشارا ادام جاراتۋشىسىن ۇلىقتاپ، زار يلەپ جۇگىرەدى، ەكى توبەنىڭ اراسى ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتىر، بوز ماتعا ورانعان ادامدار تىنباي كۇندىز-ءتۇن سوندا اعىلىپ جاتادى... اللانى زىكىر ەتە جەتى رەت جۇگىرەدى. ادام اتا(ع.س) حاۋ انا(ع.س) وسى توبەدە كەزدەسكەن. وسى ەكى توبەنىڭ اراسىندا جەتى پايعامبار جەرلەنگەن، بۇندا بولعاندارعا ءجانناتتىڭ راحىم ەسىكتەرى اشىلادى. يبراھيم (ع.س) جارى اجار انامىز بالاسى يسمايل (ع.س)عا سۋ ىزدەپ وسى ەكى توبەنىڭ ورتاسىندا جەتى رەت جۇگىرگەن. سوندا بالانىڭ وكشەسىنەن سۋ شىعادى. كەڭدىگى 14,5, تەرەڭدىگى 42 مەتىر ەتىپ جەبەريىل(ا.س) پەرىشتە قاناتىمەن قازادى. سۋ توقتاۋسىز اعادى. ءزام-زام(توقتا)دەپ، سۋدى انامىز توقتاتپاعاندا بۇكىل جەر بەتىنە سۋ جايىلار ەدى....قاجىلار شاشتارىن قيىپ، ۋمرا قاجىلىعىن تامامدادى. 

***

جالعىز يمامنىڭ ۇنىمەن قالىڭ ادام ءبىر ساتتە قاعبانى ءار تۇستان بەتكە الىپ، سىلتىدەي تىنا تاڭ نامازىنا تاكبىر الىپ، قيامعا تۇردى. ميليون ويلار ىلەزدە جوعالىپ، ەستەرىنە قاراڭعى، سۋىق قابىردە جالعىز جاتار شاقتارى ءتۇسىپ، مۇڭايا تومەن قاراپ، جۇزدەرى سۇرلانا قورقىنىش پەن ءۇمىتتىڭ ورتاسىنا قالتىراپ، راببىسىنا جالىنا، ساجدەگە كەتىپ بارا جاتتى، اساۋ ءنافسىنى جەرگە ۇرا «سۇبحان رابيل اعلا» دەپ، جاراتۋشىنى ءبىر اۋىزدان زىكىر ەتتى. جۇرەلەي وتىرىپ، قايتا ءتىرىلۋدىڭ حاق ەكەنىن راستاپ، قايتا جەرگە باس ۇرىپ اللانى ەسكە الدى. اتتاحياتقا وتىرىپ، بارشا جاندىنى مەن جانسىزدىڭ سالەمىن اللاعا جەتكىزدى. اللا تاعالا سالەمدى  قابىل العانىن ەستىگەن پەرىشتەلەر شاھادات كاليما ايتتى. ەكى جاققا سالەم بەردى. ءار نامازدىڭ سوڭىندا تۇراقتى تۇردە قايتالاناتىن«ءاسسالاتۋ جانازا» دەگەن سۋىق داۋىس قالتاسى جوق اق ماتاعا ورانعان جۇرتتى ودان بەتەر شوشىتتى. اللا شاقىرعاندار سوندا جەرلەنىپ جاتتى...

اق مامىق بۇلتتار كوك اسپاندا توقتاۋسىز جىلجيدى. تاڭعى سۋىق جەل ادامداردىڭ دەمىن تازارتتى. 

سافا جوتاسىنان 120 مەتىر بيىكتەگى ءابۋ قۋبايس تاۋىنا باردى. بۇندا ادام اتا جەرلەنگەن. ءجانناتتان تۇسكەن حاجەر ۋل-ءاسۋاد نۇح(ع.س) توپان سۋى كەزىندە وسى تاۋدا ساقتالعان. وسى تاۋدىڭ ۇستىندە پايعامبارىمىز مۇعجيزا كورسەتىپ، ايدى ساۋساعىمەن ەكىگە جارعان. تاۋدىڭ وڭ جاعىندا پايعامبارىمىزدىڭ تۋىلعان ۇيىنە باس سۇعىپ قۇران وقىپ، پايعامبارىمىزعا سالاۋتتار ايتتى قۇنانبايلار. 

***

قاسيەتتى مەكەننىڭ تاۋ مەن تاسىنا قۇنانباي تاڭعالا قارادى، بۇرىن بالا كەزىندە كورگەن جەر سياقتى، وزىنە تانىس ولكە، تانىس ماڭ. تاڭ قالدى، قايدان كوردىم،ءبىرىنشى رەت كەلۋىم-عوي... ادامزاتتىڭ اتاسى ادام اتا (ا.س)- دى اللا تاعالا وسى توپراقتان جاراتقان. بۇل مەكەن بارشا ادامزاتتىڭ تۋعان جەرى، اتا مەكەنى. سوندىقتان دا بۇل جەر ەشكىمگە بوتەن ەمەس. قۇددى بالالىعى شاشىلعان، بال داۋرەن كۇندەرىن ەسكە سالاتىن ءوز اۋىلىنا كەلگەندەي جانى جادىراپ سالا بەردى...بيىلعى قاجىلىقتان كەشىككەنىنە قۋاندى، بۇل ماڭنان ەش كەتكىسى كەلمەدى. ىزقۇتتى، ءوندىرباي قالپەمەن اقىلداستى. ءبىزدىڭ جاساعان ۋمرا قاجالىق ول ءناپىل قۇلشىلىق، موينىمىزداعى پارىز قاجىلىق تۇسپەدى، سونى تولىق وتەپ، كەلەسى جىلى اۋىلعا بىراق قايتايىق دەپ، ءبىر اللاعا تاۋەكەل ەتتى.

***

قۇنەكەڭ جەر جاعىدايىن شارلادى. ءشول جازيرالى اراب دالاسى، قۇرعاق ىستىق.اراب جارتى ارالىنىڭ شىعىسىندا باسرا، وڭتۇستىگىندە اممان، ودان ارى ءۇندى مۇحيتى. تەرىستىگى اق تەڭىز. اق تەڭىز جاعاسىندا پالەستين جەرى گازادان باستالىپ، يراقتاعى ەفرات وزەنىنە تىرەلەدى. باتىسى قىزىل تەڭىز، وعان پاراللەل ءابۋ قۋبايىس، ءساۋىر، نۇر، ۋحۋد تاۋ سىلەمدەرى يەمەنگە دەيىن سوزىلىپ جاتىر. تايف،مەككە، ءمادينا، جاڭا حيجاز ولكەسى وسى ايماقتا. جيدا مەن يانبۋ دا تەڭىز جاعالاۋىنداعى قالا. قىزىل تەڭىزگە 40 تان 100 شاقىرىمعا دەيىن. تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 2000 شاقىرىم.   

تاۋ اراسىندا جانباعىسقا قولايلى سۋلى ەگىس القاپتار جانە مال باعۋعا ىڭعايلى جەردىڭ بار ەكەنىن ءبىلدى. قۇنەكەڭنىڭ بىلەتىن ەسكى وسمانلىسى ءىس قاتىپ، مەككەدەن تۇركيالىق مەحمەد دەگەن ورتا جاستاعى جىگىتپەن تانىسىپ كۇن وتكەن سايىن ءتۇسىنىسىپ، اقىرەتتىك دوس بولىپ ۇزاق-ۇزاق اڭگىمە ايتىپ جىل قىسقارتادى.... 

***

قۇنانباي ورىس ۇلىعىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا كەنەسارىنىڭ سوڭىنان قۋعىنداۋعا شىقتى. حان كەنەگە الدىن الا ەلشى جىبەرىپ، حات جەتكىزدى. وندا: ءبىز ءسىزدىڭحان ەكەنىڭىزدى مويىندايمىز. ءسىز مۇسىلمانسىز، ءبىز مۇسىلمان. مەن امالسىز ارتىڭىزدان كەلە جاتىرمىن. ىشىمىزدە ورىس پاتشاسىنىڭ ادامدارى بار، سول ءۇشىن ءبىز سىزدەردى قۋىپ جەتىپ، جالعان سوعىس مايدانىن جاساماساق بولمايدى. مەن اسكەرىمە سىزدەرمەن شىن سوعىسپايتىنىمىزدى جانە جەڭىلگەن كۇيدە كەرى قايتاتىنىمىزدى ءتۇسىندىردىم. ءسىزدىڭ اسكەرلەرىڭىز ءبىزدىڭ ادامداردى جەڭىل جارالاسىن، سوڭىندا مەنى دە جەڭىل جارالاپ، سىزدەر قۇتىلىپ كەتكەن بولىڭىزدار دەپ جازدى.

حان كەنەنى بالقاشتىڭ قامال تۇبەگىندە قۇنانباي قولى قۋىپ جەتەدى. كەنەسارى جاماعات بولىپ، ناماز وقىپ تۇرعاندا ۇستىلەرىنەن ءتۇستى. نامازدارى بىتكەنشە اسكەري بۇيرىق بەرگەن بولىپ، قۇنانباي توقتاتا تۇرادى. ناماز بىتە شايقاس باستالدى. ەكى توپ ءبىر-بىرىنە قارسى شاۋىپ، قويان-قولتىق كادىمگى ۇرىس مايدانىناشادى. قۇنبايدىڭ ءبىر تالاي ادامدى اتتان قۇلاپ، جەرگە سۇلاپ ورىندارىنان تۇرماي قالادى. قولباسشى قۇنانبايدىڭ سول كوزىنە نايزانىڭ ءۇشى ءتيىپ، قان ساۋلايدى. قۇنانبايدىڭ جۋانتاياق توبەت دەگەن باتىرى اشۋلانىپ، كەنەسارىنىڭ قۇنانبايدى جارالاعان باتىرىن قۋىپ، نايزالايدى. سوعىس اياقتايدى. ەلىنە كەلگە سوڭ قۇنانباي باتىرى توبەتتى جانىندا ادامدارىمەن وڭاشا شاقىرىپ، سەن كەنەسارىنىڭ باتىرىن بەكەر جارالادىڭ دەپ، ءسوزىن ساباقتايدى. قوقان حانى قازاقتارعا ارسىز، نامىسقا تيەتىن سالىق سالىپ، 13 پەن 18 جاس ارالىعىنداعى قازاق قىزى مەنىڭ قوينىمدا ءار كۇن سايىن جاتاتىن بولسىن دەگەندە كوكشەدەن سالت اتتى ادام ايلاپ زورعا جەتەتىن جەرگە جىگىتتەرىن ەرتىپ، ءار ادام ۇشتەن قوسار ات الىپ، اتتىڭ تاڭدايىنا قويدىڭ قۇيرىق مايىن سالىپ وتىرىپ توقتاۋسىز شاپقان. الدىڭعى ات شارشاعاندا ەكىنشى اتقا ءمىنىپ شاۋىپ وتىرىپ 6 كۇندەقوقان حانىنا جەتىپ، سۇراپىل سوعىس سالعان ەڭبەگىنە بارلىق قازاق قارىزدارمىز دەپ، توقتاعاندا دوسى مەحمەد ونىڭ اۋزىنا كىرىپ كەتە جازداپ، تىڭدادى. ءسوزى بىتە اتىپ تۇرىپ،  جەرگە باس قويىپ سونداي باتىردىڭ بولعانىنا شۇكىر ساجدەسىن جاسادى...

ءسىز ءوز حانىڭىزدى ايتتىڭىز سونداي تەبىرەندىم، دەپ ءسوز باستادى مەحمەد.

ءبىر كۇنى ابدۋلحاميد حان-ءى جەتى قارڭعى تۇندە شىرت ۇيقىدا جاتقان شابارمانى مەنىڭ اتامدى شاقىرادى. حان كۇيمەسىنە وتىرىپ، اتاما توقتاۋسىز شاپ، شاپدەپ وكتەم ءامىر بەرەدى، ەشتەڭەنى تۇسىنبەگەن اتام تىزگىن ۇشىمەن قۇيىن-پەرەن زۋلاپتى، ءبىر ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتاتقان حان، ەسىكتى قاتتى قاق، شىققان ادامنىڭ باسىن شاپ دەپ ءامىر ەتەدى، اتام ەسىكتى تارسىلداتا ۇرادى، ەسىكتەن ەڭگەزەردەي الىپ ءبىر جىگىت شىعادى، دايىن تۇرعان اتام جىگىتتىڭ باسىن دوپشا قاعىپ تۇسىرەدى. ەكەۋى كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتادى. تۇكتى دە تۇسىنبەگەن اتامدى بۇل ءىس قاتتى مازالايدى. بىراز جىلداردان كەيىن جۇمىستان بوساعان اتام جاڭاعى ۇيگە جاسىرىن كەلىپ، ەسىگىن قاعادى، ۇيدەن كەمپىر شىعادى. سول كۇنگى اڭگىمەنىڭ سىرىن سۇرايدى. يا، سول كۇنى مەنىڭ جالعىز ۇلىم ۋداي ماس بولىپ جارىم تۇندە كەلدى دە، مەنى توسەككە سۇيرەي باستاعان ەدى، سول كەزدە ەسىك قاتتى-قاتتى قاعىلدى، ۇلىمشىقتى دا قايتا كىرمەدى، سالدەن كەيىن ەسىكتىڭ كوزىندە دومالاپ جاتقان ازعىن ۇلىمنىڭ باسىن كوردىم دەپ بار شىندىعىن اشادى. قۇنانباي ابدۋلحاميد حاننىڭ اۋليەلىگىنە شەكسىز سەندى. مەككە تۇرعىنى مەحمەدپەن قۇنانباي جىل بويى ۇزاق-ۇزاق اڭگىمە ايتىسىپ، جىل قىسقارتتى.

***

دوسى مەحمەتتىڭ كومەگىمەن قۇنانباي جەرگىلىكتى اراپتان ءبىر قورانى جالعا الىپ، باقتاشى اراب تاۋىپ، ىزقۇتتىنى باسشى ەتىپ، قوي باقتىردى. ءبىر تولدەتىپ، بار مالىن ساتىپ، مەككەدەن «تاكيا» قوناق ءۇيىن سالدىردى. جىل تولىپ ۇلكەن قاجىلىقتى تولىق وتەپ قۇنەكەڭدەر پايعامبار قالاسى ماديناعا تۇيەمەن جولعا شىقتى. قالانىڭ بۇرىنعى اتى «ساراڭدىق» ماعىناسىنداعى «ياسريب». پايعامبارىمىزدىڭ اكەسى حز. ابدۋللانىڭ دا قابىرى سىندا دەپ، از كەم كىدىرگەن مەحمەت ءسوزىن جالعاپ، پايعامبارىمىزدىڭ وسى قالادا بولاتىنىن الدىن الا ءبىلىپ، ەۆرەيلەر بۇندا كوپ كوشىپ كەلگەن. پايعامبار كەلىۋىمەن بۇل قالا بەركەتتى، قۇتتى مەكەنگە اينالدى. قالانىڭ جەتى ەسىگىندە دە پەرىشتە بار، داجال ەش ۋاقىتتا كىرە المايدى دەپ قالانى تانىستىردى.

ءمادينا قالاسىنا كىرۋگە از قالدىق وقيتىن دۇعانى مەن وقيمىن سىزدەر «امين»دەپ بەت سيپاڭىزدار دەپ، ارابشا ۇزاق دۇعا وقىدى. ەرتەگىدەي جارقىراعان نۇرلى قالا. باسقا الەم. «ايتتىڭ بولدى بويسۇندىق» دەگەن مۇلگىگەن تىنىشتىق.

ءماسجيد ءناباۋي اۋلاسىندا دۇنيە ءسوزىن سويلەۋگە، ويلاۋعا بولمايدى. بۇل جەردە وقىلعان ەكى باس ناماز باسقا جەردە وقىلعان ون مىڭ راكاعات نامازعا تەڭ. ونداي بولسا بۇل جەردە جاساعان كىشكەنتاي كۇنادا ەسەلەنىپ كەتەدى. وتە ساق بولايىق دەپ، ەسكەرتتى تۇرىك دوسى. پايعامبارىمىزدىڭ «مەنىڭ قابىرمدى كىم زيارات ەتسە، مەنى ءتىرى كۇنىمدە زيارات ەتكەندەي بولادى» دەگەن ءحاديسى بار. شىنايى نيتپەن ءبىر فاتيحا، ءۇش ىقىلاس وقىپ باعىشتاپ، پايعامبارىمىزعا سالەم بەرىپ، دۇعاتىلەكتەرىن جاسادى. ءوندىرباي قالپە ۇيدەن وقىپ، دايىنداپ كەلگەن وتىز پارا قۇراننىڭ سوڭعى سۇرەلەرىن كۇمبىرلەتىپ، پايعامبارىمىزدىڭ مۇباراك رۋح-شاريپىنە باعىشتادى. ءتىل، اقىل، كوزدىڭ شاماسى جەتپەيتىن، تەك جۇرەكپەن سەزەتىن شەكسىز مەتافيزيكالىق الەم. «كاۋسار قاۋىزى»، «جاسىل كىلەم» بۇل جەرلەر ءجاناتتان ءبىر باقشا دەگەن پايعامبارىمىز. مەحمەتتىڭ توگىلگەن جاسى ەكى بەتىن جۋدى. «ۇمەتتىم، ۇمەتىم» دەپ تۋىپ، «ناماز، ناماز» دەپ كەتكەن بىزدەر ءۇشىن تۇنىمەن ۇيقتاماي قيامدا تۇرعان باسىمىزدىڭ اسىل ءتاجى، كوزىمىزدىڭ نۇرى، ارداقتى پايعامبارىمىزدىڭ الدىندا ءجۇزىمىز جارىق پا، الدە كون شارىق پا؟ 

ماسجيد عاماما(بۇلت مەشىتى). پايعامبارىمىزدىڭ ءومىر بويى توبەسىندە كولەڭكە بولىپ ءبىر شوق بۇلت جۇرگەن. پايعامبارىمىزدىڭ اقتىق دەمىنەن كەيىن وسى جەرگە جاۋىپتى، سول جەرگە وسى مەشىت سالىنىپتى. جانىندا حز. ءابۋ باكر مەشىتى، حز. الي مەشىتى تۇر.  ۋحۋت تاۋىنىڭ باۋرايىنا باردى. تاۋدىڭ قوجىر-قوجىر تاستارى بەينە ارقاسىن تيىسترە جاۋعا شەپ ۇستاعان ساحابالارداي. تۇيە تۇستەس جارتاستاردىڭ ءدال ورتاسىندا جەبىرەيىل(ا.س) مەن پايعامبارىمىز جۇرگەندەي. ۇحۋد تاۋى بىزدەن دەپ، پايعامبارىمىز بەكەر ايتقان جوق، تاۋ ءتىرى، تىڭداۋشىسى بولسا سويلەيتىن سياقتى. ەتەگىندەگى جازىقتا كىشكەنە جوتانىڭ ۇستىندە ساداقشىلاردىڭ باستىعى ابدۋللا يبن زۋبارير (ر.ا)دىڭ تۋ ۇاستاپ: باسشىعا باعىنىڭدار، دۇنيەگە قىزىقپاڭدار دەپ، ەسكەرتىپ تۇرعانداي.

تۇركيالىق جاقسى دوس مەحمەت قۇرما باقتارىنا ەرتىپ كەلدى. پايعامبارىمىزدىڭ تابان ىزدەرىن كورگەندەي بولدى. مونشاقتاعان جاستارى تاعى توقتاۋسىز توگىلدى. العاشقى مەشىت، جۇما نامازى پارىز بولعان كۋبا مەشىتى، قوس قۇبىلالى مەشىت، حەندەك سوعىسى بولعان جەردەگى جەتى مەشىتكە بارىپ، اللانىڭ قۇدىرەتىن سەزىنىپ، ساجدە دە ۇزاق جاتتى قۇنانباي. ءبىر جىل بۇرىن قاجىعا كەتكەن دوسى جانقۇتتى شەشەننىڭ مەدينادا جاناتۇلباقي قابىرىستانىندا جەرلەنگەنىن ەستىگەن، بىراق قالىڭ قابىردىڭ اراسىنان ونى ءدال تابا المادى. قۇنانباي پايعامبار قالاسىنان كەتەتىنەن ءۇش كۇن بۇرىن ءتاھاجۇت نامازدا كوپ جىلاپ، اللادان كەشىرىم سۇرادى. تاڭ اتا ءتۇس كوردى تۇسىندە جەمىس تولى داستارحاننىڭ باسىندا ۇلكەن تاپشاندا قالىڭ جاستىقتا سۇيەنىپ، وتىرعان دوسى جانقۇتتى شەشەندى كوردى، ول قابىرىنىڭ ورنىن ايتىپ بەردى. تاڭ نامازدان كەيىن قۇنانباي دوسىنىڭ قابىرىن تاۋىپ كۇنى بويى وتىردى. 

«جانقۇتتى، سەنى جاقسى دەپ مەن ايتۋشى ەدىم. قۇنانباي، جاقسىسىڭ دەپ سەن ايتۋشى ەدىڭ. اقىرى جانقۇتتى، سەن جاقسى بولدىڭ. سەن ءولۋ ارمان بولعان، قاسيەتتى مەديناداسىڭ، پايعامبار(س.ع.ا) نىڭ شاپاعاتى ءۋاجىپ بولدى. مەن الدامشى، يت ومىرگە قايتىپ بارا جاتىرمىن» دەپ كوپ جىلاپ ەلىنە امالسىز قايتادى.

***

قۇنانباي مەككەگە بارىپ، قاجىلىقتان كەلگەن جىلدىڭ قىسىندا ۇيىنە دوسى «نايماننىڭ شاكىسى» كەلەدى. بىرنەشە كۇن جاتىپ قايتارىندا: «قۇنانجان، مەنىڭ وسى اقىرعى كەلۋىم، ماعان دا ۋاقىت تاياۋ» دەيدى. سوندا قۇنانباي شاكىگە: « ءسىزدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىڭىزدى قالاي بىلەم؟» دەپ، ساۋال تاستايدى. سوندا شاكى: «تاڭ نامازىنا دارەت الىپ جاتقانىڭدا، توبەڭنەن ءۇش اققۋ ۇشىپ وتەدى، سودان بىلەسىڭ» دەيدى. سودان بىرنەشە اي وتكەندە، ايتقانىنداي ءبىر كۇنى ەرتە دارەتكە شىققان قۇنەكەڭنىڭ توبەسىنەن ءۇش اققۋ ۇشىپ وتەدى. مۇنى كورە سالىپ: «نايماننىڭ شاكىسى دۇنيەدەن وتكەن ەكەن عوي» – دەپ اۋىر مۇڭعا باتادى. 

قاجىلىقتى كۇتكەن قۇنانباي ەلدىك ىستەرگە ەش ارالاسپاي، قولىنان تاسپيعىن تاستاماي كۇندىز-ءتۇن جارتۋشىنى زىكىر ەتتى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە قۇنانبايدىڭ ۇلكەن قارا الا اتى جوعالدى. دەنەسى اۋىر قۇنانبايدىڭ قىستا ومى قاردا مىنەتىن اتى ەدى. جىلقىشىلار اتتىڭ جوعالۋىن ەرىكسىز قۇنەكەڭە حابارلايدى، قۇنانباي جىلقىشىلارعا:

- سىرتتان كەلگەن ءىز بار ما؟ قاسقىر جەسە، سۇيەك-ساياعى جاتادى. ۇرى بولسا ءىز-ءتۇزى بولادى، انىقتاپ بايقاڭدار، - دەيدى.

جىلقىشىلار ءىز شولىپ، ەشتەڭە بايقاي المايدى.

- ەندەشە، ىزدەپ اۋرە بولماڭدار، مۇنى ءبازىل سويىپ العان ەكەن، - دەيدى دە قويادى قۇنەكەڭ.

الايدا، قۇنەكەڭنىڭ جانىندا جۇرگەندەر ءبازىلدى سىزگە شاقىرايىق، قارا الا اتتىڭ ءجايىن سۇرايىق، ەگەر ۇرلاسا - ونى جازالايىق، - دەي بەرەدى. بىرنەشە رەت ولار سونى ايتا بەرگەن سوڭ قۇنانباي ءبازىلدى شاقىرتايىق دەسەندەر شاقىرىڭداردەيدى. ءبازىل كەلدى. كەلگەن بەتىندە توردە وتىرعان قۇنانبايعا قارسى جۇگىنە تىزەسىن بۇگىپ وتىرا بەرىپ:

- قۇنەكە، مەنى نەمەنەگە شاقىرتتىڭىز؟

سوندا قۇنانباي ءجاي عانا بايىپپەن سويلەپ:

- بازەكە، ات ۇستىندە كوپ جۇرەسىز، ءبىزدىڭ الگى جوعالعان قارا الا ات كوزىڭىزگە تۇسپەدى مە؟ - دەپ قانا سۇرايدى.

سوندا ءبازىل تايسالماستان:

- ول قارا الا ات كوزىمە ەمەس، مەنىڭ ىشىمە ءتۇستى. ءبىر تۋ قۇيرىقتى ماعان سوعىمعا قيمايسىز با؟ - دەيدى.

قۇنەكەڭ ءلام-ميم دەمەستەن بازىلگە «بوسسىڭ» دەيدى دە تاسپيعىن تارتىپ قۇنەكەڭ ءۇنسىز وتىرا بەرەدى.  قۇنەكەڭ ءوز اشۋىن جەڭىپ، قاجىلىقتى وسىلاي كۇتتى.

قۇنەكەڭ بارلىق ىسىندە اللا ريزالىعى دەپ، ۇلكەن باعىتتى مىقتى ۇستايدى. 

ءبىر كۇناھاردىڭ كەسەلى جالپىعا تيمەۋ ءۇشىن، ەل ىشىندە اللانىڭ ءامىرى مەن تيعاندارىنان تيىلماعاندارعا قاتال بولدى. جۇرت قاتەسىن شاريعاتپەن تۇزەدى، تەنتەگىن تيدى، جەسىرىن جىلاتپادى، جەتىمىن قاتارعا قوستى. ادالدىق، ادىلدىك ونى اشەكەيى بولدى، حالىق ونى  قۇرمەتتەپ، اتاعىن الىسقا جايدى. اڭىز بولىپ ارتىندا اڭگىمەسى قالدى. ابايداي ۇلى مەن شاكارىمدەي ساليحالى نەمەرەسى يسىقازاقتىڭ قاراپ، بوي تۇزەيتىن التىن قازىعىنا اينالدى. 

(احات شاكارىمۇلىنىڭ قۇنانباي تۋرالى جازبالارى دەرەك كوز رەتىندە پايدالانىلدى)

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz