اقبەرەن ەلگەزەك. حان قاسقىر
قاسقىر...
قاسقىر تۋرالى ويلانا قالسام، ەسىمە بالا كەزدەگى ءبىر وقيعا ورالا قالادى. ءبىزدىڭ ءبىر كورشى اعامىز بار-تۇعىن. سول ءبىر كۇنى ويدا جوقتا، ساي جاعالاپ ءجۇرىپ، تاجىريبەسى جوق ءبىر بولتىرىكتى اتپەن ۇرىپ الىپتى دەپ ەستىدىك.
قاسقىر...
قاسقىر تۋرالى ويلانا قالسام، ەسىمە بالا كەزدەگى ءبىر وقيعا ورالا قالادى. ءبىزدىڭ ءبىر كورشى اعامىز بار-تۇعىن. سول ءبىر كۇنى ويدا جوقتا، ساي جاعالاپ ءجۇرىپ، تاجىريبەسى جوق ءبىر بولتىرىكتى اتپەن ۇرىپ الىپتى دەپ ەستىدىك.
قاسقىر كورمەگەن بالامىز، قىزىقتاپ بارىپ تاماشالادىق. اۋىزى اقسيىپ، ەسىكتىڭ الدىندا جاتىر ەكەن. اڭشى اعامىز الگى بولتىرىكتى دىڭگەككە ءىلىپ قويدى دا، كوزىمىزشە تەرىسىن سىپىرىپ الدى. سودان كەيىن الگى بەيشارانىڭ اپ-ارىق سۇيەگىن ارتقى ەكى اياعىنان سۇيرەپ، قورانىڭ ارتىنداعى كۇرەسىنگە اپارىپ، لاقتىرا سالدى. سول-اق ەكەن، اياداي اۋىلدىڭ ءىشى ازان-قازان بولدى دا قالدى. انشەيىندە اۋلاعا كىرگىزبەي، ارس-ارس ەتەتىن قاباعان نەمىس وۆچاركالارى، كوشەدە قۇيرىعىن قايقايتىپ الىپ، «باتىرسىنىپ» جۇرەتىن توبەتتەر مەن تەگىن بۇلداعانداي ماڭعازدانا جاتاتىن سالپاڭقۇلاق تازىلار مەن باجىلداق كاندەندەر دە ءبىر-بىرىمەن جارىسقانداي جيىركەنىشتى قىڭسىلاپ، ۇرەيلى ءۇرىپ، ۇسقىنسىز ۇلىپ، تاپا تال تۇستە ۇلارداي شۋلاپ كەتتى. ءبىز اڭ-تاڭبىز. اعامىز: «ءوي، وڭكەي سۇمەلەك يتتەر! ءتىرى يتتەن ءولى بولتىرىك مىقتى ەكەن، ءا!» - دەپ بىزگە كوزىن ءبىر قىستى دا، ءبىر جاعىنا شىرت تۇكىردى. مەن اڭشىنىڭ ارتىنان قۋىپ بارىپ، سۇراقتىڭ استىنا الدىم: «اعا، نەگە تامام يت ۇلىپ، سونشاما قىڭسىلاپ كەتتى؟ الدە ولار مىنا بولتىرىكتى اياپ، جوقتاپ جاتىر ما؟» - دەدىم. اعام مىرس ەتتى دە: «باۋىرىم، بۇل يتتەر مىنا جامان بولتىرىكتىڭ يىسىنەن ەسى اۋىسىپ جاتىر عوي» - دەدى دە، ءوزى الگىندەگى سىپىرعان سارعىش تەرىنى قولىنا ۇستاپ، گاراجىنا كىرىپ كەتتى.
ەشقاشان قاسقىردى تىرىدەي كورمەگەن، ونىمەن بەتپە-بەت جولىقپاعان يتتەردى مۇنداي كۇيگە تۇسىرەتىن بۇل ءيىستىڭ نەندەي قۇدىرەتى بار؟! قاسقىر تۋرالى ميىندا تيتتەي دە اقپاراتى جوق اۋلاداعى يت قايدان بىلەدى ول تۋرالى؟ ماسەلەنىڭ بارلىعى گەندىك جادتا بولۋى كەرەك. يت ءۇشىن قاسقىر - تىلسىم جان يەسى. بىلەتىندەر قاسقىردى كورمەگەن يت، الدا-جالدا وعان جولىعىپ قالسا، ۇرۋگە دە شاماسى كەلمەي، جۇرەگى جارىلىپ ولەدى دەيدى. نەدە بولسا، قاسقىردىڭ ءون-بويىنان ءيتتىڭ زارەسىن ۇشىراتىن ءبىر قورقىنىشتى رۋحتىڭ بارى اقيقات.
قازاق ەز جىگىتتى «وي، يت ەكەن...» دەپ تومەندەتىپ، ال، جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ازاماتتى «قاسقىر جىگىت ەكەن!» - دەپ ماقتاپ جاتادى. قاسقىردى قازاق قادىر تۇتىپ، اتىن اتاماي «يت-قۇس» دەپ مەڭزەپ قانا ايتاتىنىڭ بالا كەزدەن ءبارىمىز بىلەمىز. بىلاي قاراعاندا، يت-قۇس كوپ جىرتقىش اڭداردىڭ ءبىرى عانا عوي دەيمىز. دەگەنمەن، قاسقىرعا كەلگەندە قازاق بالاسىنىڭ بويىندا ۇلكەن قۇرمەت، ەرەكشە تولقىنىس پايدا بولاتىنى راس. ونىڭ سەبەبى دە بار. ءبىز تۇركى بولعاندىقتان، ءوزىمىزدى بورىدەن تارادىق دەگەنگە سەنەمىز. سەنگىمىز كەلەدى سوعان. سەبەبى، بورىدەي باتىل، اقىلدى ءھام سىمباتتى بولعىمىز كەلەدى. بابالارىمىز ءبورىلى بايراق ۇستاپ، عاسىرلار بويى جەرىمىزگە سۇقتانعان قانشا جاۋدىڭ مەسەلىن قايتارىپ، جەڭىسكە جەتىپ وتىرعانى - ءبىزدىڭ قانىمىزدا ەرەكشە ماقتانىش سەزىمىن ويناتادى.
ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ەڭ باستى توتەمى - كوك ءبورى بولعان. 1968 جىلى موڭعوليا تەرريتورياسىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتە اياق-قولى جوق بالانىڭ سۋرەتىنىڭ استىندا قاسقىردىڭ سۋرەتى سومدالعان. بەي-شي جانە سۋي-شي دەگەن قىتاي جىلناماشىلارىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ەسكەرتكىشتەگى بالا بەينەسى كەلەسى وقيعانىڭ كەيىپكەرى.عۇن تايپالارىنىڭ ەڭ تەكتى تايپاسى كورشى تايپالاردىڭ سوققىسىنا ۇشىراپ، تەگىس وپات بولعان ەكەن. اشينا اتتى توعىز جاستاعى مىنا بالانى دالادان قاسقىردىڭ قانشىعى تاۋىپ الىپ، تاۋعا الىپ كەتىپ، اسىراپتى دەسەدى. كەيىن ەكەۋىنىڭ اراسىنان شەكەسى تورسىقتاي ون ۇل دۇنيەگە كەلىپ، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ نەگىزىن قۇراعان ون ءىرى اۋلەتكە اينالىپتى-مىس. اشينا دەگەن ەجەلگى تۇركى تىلىنەن اۋدارىلعاندا «ەڭ باستى، اسپان تەكتەس ءبورى» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. بۇل ارينە اڭىز. مۇنداي اڭىزدى ءبىز يتاليا تاريحىنان دا جاقسى بىلەمىز. بۇل جەردە ءبىز قاسقىردىڭ ءسۇتىن ەمىپ، امان قالعان، ەرجەتكەسىن ءريمنىڭ نەگىزىن قالاعان رومۋل مەن رەم جايلى اڭىزدى ايتىپ وتىرعانىمىزدى وقىرمان قاپىسىز ءتۇسىندى دەپ ەسەپتەيمىز. سلاۆيان حالىقتارىنىڭ اڭىز-ءافسانالارىندا قاسقىر زۇلىم، جاپقىنشى جىرتقىش اڭ رەتىندە سۋرەتتەلەدى. مۇمكىن ول ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندە سالتانات قۇرىپ تۇرعان كەزىن سۋرەتتەيتىن دۇنيە بولار دەپ ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن شىعارىپ قويالىق...
جالپى، قاسقىر توتەمى الەم حالىقتارىنىڭ بارلىعىندا بار. ماسەلەن، قازاققا باۋىر حالىق - باشقۇرت ۇلتىنىڭ اتاۋى «باس ءبورى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. تاتار حالقى وزدەرىن «اق قاسقىردان» تاراعانبىز دەپ ەسەپتەيدى. كوپتەگەن تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ تۋىندا ءبورىنىڭ باسى بەينەلەنەتىن بولعان. ونىمەن قوسا، حان، قاعان بىتكەننىڭ بارلىعى ءوزىن بورىمەن تەڭەستىرىپ وتىرۋعا قۇمار بولاتىن. مىسالى، الەمنىڭ ءامىرلى بيلەۋشىسى شىڭعىسحان ءوزىن كوك ءبورىنىڭ رۋحى قولدايتىنىنا يمانداي سەنەتىن جانە بارلىق جاۋىنگەرلەرىن قاسقىرداي ايلالى، قايراتتى قىلىپ تاربيەلەگەنى بەلگىلى.
اڭىزدىڭ پايدا بولۋىنا دا ءبىر سەبەپتىڭ بولۋى زاڭدى دەپ بىلەمىز. ول ءۇشىن قاسقىردىڭ تابيعاتىنا، مىنەز-قۇلقىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك. جالپى، قاسقىر وزگە ءتۇز تاعىلارىنا قاراعاندا، ەركىندىكسۇيگىش اڭ.
اڭدار پاتشاسى دەپ جۇرگەن ەسىنەۋىك ارىستاندى تسيركتەن تالاي كورگەنىمىز بار. جابايى تابيعاتتاعى ومىردە، بۇكىل پرايد وسى ءبىر جالقاۋ، جالى جالپ-جالپ ەتكەن ءبىر ەز مىسىقتى اسىرايدى دا جۇرەدى. سوسىن الگى بايعۇستاردىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن تاپقان ەتتى الگى «باتىر» اقىرىپ كەلىپ، ءوزى جەيدى. سوسىن بالا-شاعاسىنا قالدىعىن بەرىپ، ۇيىقتايدى. ءبىرتۇرلى سىيلايمايمىن وسى ءبىر ەرىنشەك نەمەنى! ءارى ارىستاندى اڭ پاتشاسى دەگەنگە مويىسۇنبايمىن دا!وعان قاراعاندا جولبارىس كىشكەنە قۇرمەت سەزىمىن وياتادى. ءجا، ول باسقا ماسەلە.
قاسەكەڭە ورالايىق. تسيركتە قاسقىردىڭ ونەر كورسەتىپ جۇرگەنىنە ەشكىم كۋالىك ەتە المايدى. قاسەكەڭ تاكاپپار، كەربەز ءھام دەربەستىكتى سۇيەدى. قاسقىر، ەڭ الدىمەن، كوزسىز باتىرلىقتىڭ سيمۆولى. كەز كەلگەن ايقاستا قاسقىر نە جەڭگەنشە، نە ولگەنشە الىسادى. قاسقىر ولەكسە جەۋدەن قاشادى. ياعني ءوز بويىن، اعزاسىن تازا ۇستايدى. قاسقىردىڭ ءبورىسى باسقا ماقۇلىقتارعا قاراعاندا مونوگامدى. دەمەك، وزگە اڭدارمەن سالىستىرعاندا قاسقىردىڭ ەركەگى «زيناقورلىق جاسامايدى» جانە ءوزى تاڭداعان ءبىر عانا قانشىققا ادال بولادى. ءبورى - ءۇيىر ىشىندە تەمىر ءتارتىپ ورناتاتىن، وزىنە تيەسىلى ايماقتى جان-تانىمەن قورعايتىن، قولاستىنداعى شابۋىلداۋشىسى بار جاۋىنگەرلەردى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرا بىلەتىن، بولتىرىكتەر مەن ءارتۇرلى شارۋاعا مىندەتتى ءىرىلى-ۇساق قاسقىرلاردى ءادىل باسقاراتىن قاعان.
سوندىقتان ءبىزدىڭ اشينا تەكتى بابالارىمىز قاسقىر تابيعاتىن جاقسى بىلگەندىكتەن، ءوز تايپالارىنداعى ءومىردى ءبورىنىڭ باسقارۋ ستيلىنە ۇقساستىرىپ وتىرۋعا تىرىسقان دەپ ويلاساق قاتەلەسپەيمىز. تاعى ءبىر شتريح. قاسقىر ەشقاشان ۇرمەيدى. ول تەك ۇليدى. ال، ونىڭ ۇلۋى نەنى بىلدىرەتىنىن عىلىم سان ساققا جوريدى. بىزدىڭشە قاسقىردىڭ ۇلۋى - كوك ءبورىنىڭ كوك اسپانمەن ديالوگى.
«اباي-اقپارات»
