جۇما, 17 مامىر 2024
جاڭالىقتار 4045 0 پىكىر 14 اقپان, 2012 ساعات 18:40

ريچارد پايپس. ۆليانيە مونگولوۆ نا رۋس: «زا» ي «پروتيۆ»

ريچارد پايپس (ر. 1923) - يستوريك، پروفەسسور گارۆاردسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا ۆ وتستاۆكە.

ريچارد پايپس

 

ۆليانيە مونگولوۆ نا رۋس: "زا" ي "پروتيۆ". يستوريوگرافيچەسكوە يسسلەدوۆانيە

 

ناشەستۆيە مونگولسكيح ورد ي پوسلەدوۆاۆشەە زا نيم گوسپودستۆو، راستيانۋۆشەەسيا پوچتي نا دۆا س پولوۆينوي ستولەتيا، ستالي دليا سرەدنەۆەكوۆوي رۋسي ستراشنىم پوترياسەنيەم[1]. مونگولسكايا كوننيتسا سمەتالا ۆسە نا سۆوەم پۋتي، ا ەسلي كاكوي-ليبو گورود پىتالسيا وكازات سوپروتيۆلەنيە، ەگو ناسەلەنيە بەزجالوستنو ۆىرەزالي، وستاۆليايا نا مەستە دوموۆ ودني پەپەليششا. س 1258-گو پو 1476 گود رۋس بىلا وبيازانا پلاتيت مونگولسكيم ۆلادىكام دان ي پرەدوستاۆليات رەكرۋتوۆ دليا مونگولسكيح ارمي. رۋسسكيە كنيازيا، كوتورىم مونگولى سو ۆرەمەنەم دوۆەريلي نەپوسرەدستۆەننوە ۋپراۆلەنيە يح زەمليامي ي سبور داني، موگلي پريستۋپات ك يسپولنەنيۋ سۆويح وبيازاننوستەي تولكو پوسلە پولۋچەنيا وفيتسيالنوگو رازرەشەنيا وت مونگولسكيح ۆلادىك. ناچينايا س XVII ۆەكا دليا وبوزناچەنيا ەتوگو يستوريچەسكوگو پەريودا ۆ رۋسسكوم يازىكە ستالو يسپولزوۆاتسيا سلوۆوسوچەتانيە "تاتارو-مونگولسكوە يگو".

ريچارد پايپس (ر. 1923) - يستوريك، پروفەسسور گارۆاردسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا ۆ وتستاۆكە.

ريچارد پايپس

 

ۆليانيە مونگولوۆ نا رۋس: "زا" ي "پروتيۆ". يستوريوگرافيچەسكوە يسسلەدوۆانيە

 

ناشەستۆيە مونگولسكيح ورد ي پوسلەدوۆاۆشەە زا نيم گوسپودستۆو، راستيانۋۆشەەسيا پوچتي نا دۆا س پولوۆينوي ستولەتيا، ستالي دليا سرەدنەۆەكوۆوي رۋسي ستراشنىم پوترياسەنيەم[1]. مونگولسكايا كوننيتسا سمەتالا ۆسە نا سۆوەم پۋتي، ا ەسلي كاكوي-ليبو گورود پىتالسيا وكازات سوپروتيۆلەنيە، ەگو ناسەلەنيە بەزجالوستنو ۆىرەزالي، وستاۆليايا نا مەستە دوموۆ ودني پەپەليششا. س 1258-گو پو 1476 گود رۋس بىلا وبيازانا پلاتيت مونگولسكيم ۆلادىكام دان ي پرەدوستاۆليات رەكرۋتوۆ دليا مونگولسكيح ارمي. رۋسسكيە كنيازيا، كوتورىم مونگولى سو ۆرەمەنەم دوۆەريلي نەپوسرەدستۆەننوە ۋپراۆلەنيە يح زەمليامي ي سبور داني، موگلي پريستۋپات ك يسپولنەنيۋ سۆويح وبيازاننوستەي تولكو پوسلە پولۋچەنيا وفيتسيالنوگو رازرەشەنيا وت مونگولسكيح ۆلادىك. ناچينايا س XVII ۆەكا دليا وبوزناچەنيا ەتوگو يستوريچەسكوگو پەريودا ۆ رۋسسكوم يازىكە ستالو يسپولزوۆاتسيا سلوۆوسوچەتانيە "تاتارو-مونگولسكوە يگو".

رازرۋشيتەلنوست ەتوگو ناشەستۆيا نە ۆىزىۆاەت ني مالەيشيح سومنەني، نو ۆوپروس و توم، كاك يمەننو ونو پوۆليالو نا يستوريچەسكۋيۋ سۋدبۋ روسسي، پو-پرەجنەمۋ وستاەتسيا وتكرىتىم. پو داننومۋ ۆوپروسۋ پروتيۆوستويات درۋگ درۋگۋ دۆا كراينيح منەنيا، مەجدۋ كوتورىمي ناحوديتسيا تسەلىي سپەكتر پرومەجۋتوچنىح پوزيتسي. ستوروننيكي پەرۆوي توچكي زرەنيا ۆووبششە وتريتسايۋت سكولكو-نيبۋد زناچيمىە يستوريچەسكيە پوسلەدستۆيا مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا ي گوسپودستۆا. ۆ يح ريادۋ، ناپريمەر، سەرگەي پلاتونوۆ (1860-1933), كوتورىي پروۆوزگلاشال يگو ليش سلۋچاينىم ەپيزودوم ناتسيونالنوي يستوري ي سۆوديل ەگو ۆليانيە ك مينيمۋمۋ. پو ەگو سلوۆام، "مى موجەم راسسماتريۆات جيزن رۋسسكوگو وبششەستۆا ۆ XIII ۆەكە، نە وبراششايا ۆنيمانيا نا فاكت تاتارسكوگو يگا"[2]. پوسلەدوۆاتەلي درۋگوي توچكي زرەنيا، ۆ چاستنوستي، تەورەتيك ەۆرازيستۆا پەتر ساۆيتسكي (1895-1968), ناپروتيۆ، ۋتۆەرجدالي، چتو "بەز "تاتارششينى" نە بىلو بى روسسي"[3]. مەجدۋ ەتيمي كراينوستيامي موجنو نايتي منوجەستۆو پرومەجۋتوچنىح پوزيتسي، زاششيتنيكي كوتورىح پريپيسىۆالي مونگولام بولشۋيۋ يلي مەنشۋيۋ ستەپەن ۆليانيا، ناچينايا س تەزيسوۆ وب وگرانيچەننوم ۆوزدەيستۆي يسكليۋچيتەلنو نا ورگانيزاتسيۋ ارمي ي ديپلوماتيچەسكۋيۋ پراكتيكۋ ي زاكانچيۆايا پريزنانيەم يسكليۋچيتەلنوي ۆاجنوستي ۆ پرەدوپرەدەلەني، سرەدي پروچەگو، پوليتيچەسكوگو ۋسترويستۆا سترانى.

ەتوت سپور يمەەت كليۋچەۆوە زناچەنيە دليا رۋسسكوگو ساموسوزنانيا. ۆەد ەسلي مونگولى ۆوۆسە نە وكازالي نا رۋس نيكاكوگو ۆليانيا يلي ەسلي پودوبنوە ۆليانيە بىلو نيچتوجنىم، تو نىنەشنيۋيۋ روسسيۋ موجنو راسسماتريۆات ۆ كاچەستۆە ەۆروپەيسكوي دەرجاۆى، كوتورايا، نەسموتريا نا ۆسە سۆوي ناتسيونالنىە وسوبەننوستي، ۆسە-تاكي پرينادلەجيت ك زاپادۋ. كرومە توگو، يز تاكوگو پولوجەنيا ۆەششەي سلەدۋەت ۆىۆود و توم، چتو رۋسسكايا پريۆيازاننوست ك اۆتوكراتي سلوجيلاس پود ۆليانيەم كاكيح-تو گەنەتيچەسكيح فاكتوروۆ ي كاك تاكوۆايا نە پودۆەرجەنا يزمەنەنيام. نو ەسلي روسسيا سفورميروۆالوس نەپوسرەدستۆەننو پود مونگولسكيم ۆليانيەم، تو ەتو گوسۋدارستۆو وكازىۆاەتسيا چاستيۋ ازي يلي "ەۆرازيسكوي" دەرجاۆوي، ينستينكتيۆنو وتتورگايۋششەي تسەننوستي زاپادنوگو ميرا. كاك بۋدەت پوكازانو نيجە، پروتيۆوبورستۆۋيۋششيە شكولى سپوريلي نە تولكو و زناچەني مونگولسكوگو ناشەستۆيا نا رۋس، نو ي و توم، وتكۋدا بەرەت ناچالو رۋسسكايا كۋلتۋرا.

تاكيم وبرازوم، تسەل داننوي رابوتى - يسسلەدوۆانيە ۋپوميانۋتىح كراينيح پوزيتسي، ا تاكجە اناليز ارگۋمەنتوۆ، يسپولزۋەمىح يح ستوروننيكامي.

 

***

سپور زاروديلسيا ۆ ناچالە XIX ۆەكا، كوگدا بىلا وپۋبليكوۆانا پەرۆايا سيستەماتيزيروۆاننايا يستوريا روسسي، ۆىشەدشايا يز-پود پەرا نيكولايا كارامزينا (1766-1826). كارامزين، كوتورىي بىل وفيتسيالنىم يستوريكوم رۋسسكوگو سامودەرجاۆيا ي يارىم كونسەرۆاتوروم، نازۆال سۆوي ترۋد "يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو" (1816-1829), پودچەركنۋۆ تەم سامىم پوليتيچەسكۋيۋ پودوپلەكۋ سۆوەي رابوتى.

ۆپەرۆىە تاتارسكايا پروبلەما بىلا وبوزناچەنا كارامزينىم ۆ "زاپيسكە و درەۆنەي ي نوۆوي روسسي", پودگوتوۆلەننوي دليا يمپەراتورا الەكساندرا I ۆ 1811 گودۋ[4]. رۋسسكيە كنيازيا، ۋتۆەرجدال يستوريك، پولۋچاۆشيە وت مونگولوۆ "يارلىكي" نا ۆلاستۆوۆانيە، بىلي گورازدو بولەە جەستوكيمي پراۆيتەليامي، چەم كنيازيا دومونگولسكوگو پەريودا، ا نارود پود يح ۋپراۆلەنيەم زابوتيلسيا تولكو و سوحرانەني جيزني ي يمۋششەستۆا، نو نە و رەاليزاتسي سۆويح گراجدانسكيح پراۆ. ودنيم يز مونگولسكيح نوۆوۆۆەدەني ستالو پريمەنەنيە سمەرتنوي كازني ك يزمەننيكام. پولزۋياس سلوجيۆشەيسيا سيتۋاتسيەي، موسكوۆسكيە كنيازيا پوستەپەننو ۋتۆەرديلي اۆتوكراتيچەسكۋيۋ فورمۋ پراۆلەنيا، ي ەتو ستالو بلاگوم دليا ناتسي: "سامودەرجاۆيە وسنوۆالو ي ۆوسكرەسيلو روسسيۋ: س پەرەمەنويۋ گوسۋدارستۆەننوگو ۋستاۆا ەە ونا گيبلا ي دولجنا بىلا پوگيبنۋت..."[5].

كارامزين پرودولجيل يسسلەدوۆانيە تەمى ۆ چەتۆەرتوي گلاۆە پياتوگو توما "يستوري...", پۋبليكاتسيا كوتوروي ناچالاس ۆ 1816 گودۋ. پو ەگو منەنيۋ، روسسيا وتستالا وت ەۆروپى نە تولكو يز-زا مونگولوۆ (كوتورىح ون پوچەمۋ-تو نازىۆال "موگولامي"), حوتيا وني ي سىگرالي زدەس سۆويۋ نەگاتيۆنۋيۋ رول. يستوريك پولاگال، چتو وتستاۆانيە ناچالوس ەششە ۆ پەريود كنياجەسكيح مەجدوۋسوبيتس كيەۆسكوي رۋسي، ا پري مونگولاح پرودولجيلوس: "ۆ سيە جە ۆرەميا روسسيا، تەرزاەمايا موگولامي، ناپرياگالا سيلى سۆوي ەدينستۆەننو دليا توگو، چتوبى نە يسچەزنۋت: نام بىلو نە دو پروسۆەششەنيا!". پود ۆلاستيۋ مونگولوۆ رۋسسكيە ۋتراتيلي گراجدانسكيە دوبرودەتەلي; دليا توگو، چتوبى ۆىجيت، وني نە گنۋشاليس وبمانا، سرەبروليۋبيا، جەستوكوستي: "موجەت بىت، سامىي نىنەشني حاراكتەر روسسيان ەششە ياۆلياەت پياتنا، ۆوزلوجەننىە نا نەگو ۆارۆارستۆوم موگولوۆ", - پيسال كارامزين. ەسلي ۆ نيح توگدا ي سوحرانيليس كاكيە-تو مورالنىە تسەننوستي، تو پرويزوشلو ەتو يسكليۋچيتەلنو بلاگوداريا پراۆوسلاۆيۋ.

ۆ پوليتيچەسكوم پلانە، سوگلاسنو كارامزينۋ، مونگولسكوە يگو پريۆەلو ك پولنومۋ يسچەزنوۆەنيۋ سۆوبودومىسليا: "كنيازيا، سميرەننو پرەسمىكاياس ۆ وردە، ۆوزۆراششاليس وتتۋدا گروزنىمي ۆلاستيتەليامي". بويارسكايا اريستوكراتيا ۋتراتيلا ۆلاست ي ۆليانيە. "ودنيم سلوۆوم، روجدالوس سامودەرجاۆيە". ۆسە ەتي يزمەنەنيا تياجكيم برەمەنەم لوجيليس نا ناسەلەنيە، نو ۆ دولگوسروچنوي پەرسپەكتيۆە يح ەففەكت وكازالسيا پوزيتيۆنىم. وني پريۆەلي ك وكونچانيۋ مەجدوۋسوبيتس، رازرۋشيۆشيح كيەۆسكوە گوسۋدارستۆو، ي پوموگلي روسسي سنوۆا ۆستات نا نوگي، كوگدا يمپەريا مونگولوۆ پالا[6].

نو ۆىيگرىش روسسيا نە وگرانيچيلسيا تولكو ەتيم. پري مونگولاح پروتسۆەتالي پراۆوسلاۆيە ي تورگوۆليا. كارامزين تاكجە ودنيم يز پەرۆىح وبراتيل ۆنيمانيە نا تو، ناسكولكو شيروكو مونگولى وبوگاتيلي رۋسسكي يازىك.

پود ياۆنىم ۆليانيەم كارامزينا مولودوي رۋسسكي ۋچەنىي الەكساندر ريحتەر (1794-1826) وپۋبليكوۆال ۆ 1822 گودۋ پەرۆۋيۋ ناۋچنۋيۋ رابوتۋ، پوسۆياششەننۋيۋ يسكليۋچيتەلنو مونگولسكومۋ ۆليانيۋ نا رۋس، - "يسسلەدوۆانيا و ۆلياني مونگولو-تاتار نا روسسيۋ"[7]. ك سوجالەنيۋ، ني ۆ ودنوي يز امەريكانسكيح بيبليوتەك ەتوي كنيگي نەت، ي پرەدستاۆلەنيە و ەە سودەرجاني منە پريشلوس سوستاۆيت، وپيراياس نا ستاتيۋ توگو جە اۆتورا، كوتورايا بىلا وپۋبليكوۆانا ۆ يۋنە 1825 گودا ۆ جۋرنالە "وتەچەستۆەننىە زاپيسكي"[8].

ريحتەر وبراششاەت ۆنيمانيە نا زايمستۆوۆانيە رۋسسكيمي مونگولسكوگو ديپلوماتيچەسكوگو ەتيكەتا، ا تاكجە نا تاكيە دوكازاتەلستۆا ۆليانيا، كاك يزولياتسيا جەنششين ي يح ودەجدا، راسپروسترانەنيە پوستويالىح دۆوروۆ ي تراكتيروۆ، پيششەۆىە پرەدپوچتەنيا (چاي ي حلەب), سپوسوبى ۆەدەنيا ۆوينى، پراكتيكا ناكازاني (بيتە كنۋتوم), يسپولزوۆانيە ۆنەسۋدەبنىح رەشەني، ۆۆەدەنيە دەنەگ ي سيستەمى مەر، سپوسوبى وبرابوتكي سەرەبرا ي ستالي، منوگوچيسلەننىە يازىكوۆىە نوۆاتسي.

 

"پري گوسپودستۆە مونگولوۆ ي تاتار پوچتي پەرەروديليس رۋسسكيە ۆ ازياتتسەۆ، ي حوتيا نەناۆيدەلي سۆويح پريتەسنيتەلەي، ودناكو جە ۆو ۆسەم يم پودراجالي ي ۆستۋپالي س نيمي ۆ رودستۆو، كوگدا وني وبراششاليس ۆ حريستيانستۆو"[9].

 

كنيگا ريحتەرا پودتولكنۋلا وبششەستۆەننۋيۋ ديسكۋسسيۋ، كوتورايا ۆ 1826 گودۋ پودۆيگلا يمپەراتورسكۋيۋ اكادەميۋ ناۋك وبياۆيت كونكۋرس نا لۋچشۋيۋ رابوتۋ و توم، "كاكيە پوسلەدستۆيا پرويزۆەلو گوسپودستۆو مونگولوۆ ۆ روسسي ي يمەننو كاكوە يمەلو ونو ۆليانيە نا پوليتيچەسكيە سۆيازي گوسۋدارستۆا، نا وبراز پراۆلەنيا ي نا ۆنۋترەننەە ۋپراۆلەنيە وناگو، راۆنو كاك ي نا پروسۆەششەنە ي وبرازوۆانيە نارودا"[10]. ينتەرەسنو، چتو نا ەتوت كونكۋرس پوستۋپيلا ەدينستۆەننايا زاياۆكا وت نەكوەگو نەمەتسكوگو ۋچەنوگو، چيۋ رۋكوپيس ۆ يتوگە پوسچيتالي نەدوستوينوي ناگرادى.

سوستيازانيە پرودولجيلي ۆ 1832 گودۋ پو ينيتسياتيۆە وبرۋسەۆشەگو نەمەتسكوگو ۆوستوكوۆەدا حريستيانا-مارتينا فون فرەنا (1782-1851). نا ەتوت راز تەماتيكۋ راسشيريلي تاكيم وبرازوم، چتوبى وحۆاتيت ۆسيۋ يستوريۋ زولوتوي وردى - ۆ پەرسپەكتيۆە توگو ۆليانيا، كوتوروە "مونگولسكوە ۆلادىچەستۆو يمەلو نا پوستانوۆلەنيا ي نارودنىي بىت روسسي"[11]. ي سنوۆا پوستۋپيلا ليش ودنا زاياۆكا نا ۋچاستيە. ەە اۆتوروم ستال زنامەنيتىي اۆستريسكي ۆوستوكوۆەد يوزەف فون حاممەر-پۋرگشتال (1774-1856)[12]. جيۋري، سوستوياۆشەە يز ترەح چلەنوۆ اكادەمي پود پرەدسەداتەلستۆوم فرەنا، وتكازالوس پرينيات رابوتۋ ك راسسموترەنيۋ، نازۆاۆ ەە "پوۆەرحنوستنوي". اۆتور جە وپۋبليكوۆال ەە پو سوبستۆەننوي ينيتسياتيۆە ۆ 1840 گودۋ. ۆ ەتوم يزداني ون كراتكو وسۆەششاەت پرەدىستوريۋ سۆوەگو يسسلەدوۆانيا ي پريۆوديت وتزىۆى چلەنوۆ رۋسسكوگو اكادەميچەسكوگو جيۋري[13].

ۆ 1832 گودۋ ميحايل گاستەۆ وپۋبليكوۆال كنيگۋ، ۆ كوتوروي وبۆينيل مونگولوۆ ۆ توم، چتو وني زاتورموزيلي رازۆيتيە روسسي. يح ۆليانيە نا گوسۋدارستۆو پروۆوزگلاشالوس سۋگۋبو نەگاتيۆنىم، ي داجە ستانوۆلەنيە سامودەرجاۆيا يسكليۋچالوس يز چيسلا يح زاسلۋگ[14]. داننايا رابوتا ستالا ودنوي يز پەرۆىح ۆ دليننوي چەرەدە يستوريچەسكيح ترۋدوۆ، اۆتورى كوتورىح ناستايۆالي نا توم، چتو مونگولسكوە ۆتورجەنيە نە پرينەسلو روسسي نيچەگو حوروشەگو.

ۆ 1851 گودۋ ۋۆيدەل سۆەت پەرۆىي يز دۆادتساتي دەۆياتي توموۆ يستوري روسسي، ناپيساننوي سەرگەەم سولوۆەۆىم (1820-1879), پروفەسسوروم موسكوۆسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا ي ليدەروم تاك نازىۆاەموي "گوسۋدارستۆەننوي" يستوريچەسكوي شكولى. ۋبەجدەننىي زاپادنيك ي پوكلوننيك پەترا I, سولوۆەۆ ۆووبششە وتكازالسيا وت يسپولزوۆانيا پونياتيا "مونگولسكي پەريود", زامەنيۆ ەگو تەرمينوم "ۋدەلنىي پەريود". دليا نەگو مونگولسكوە پراۆلەنيە بىلو ۆسەگو ليش سلۋچاينىم ەپيزودوم ۆ رۋسسكوي يستوري، نە يمەۆشيم زناچيتەلنىح پوسلەدستۆي دليا دالنەيشەي ەۆوليۋتسي سترانى. ۆزگليادى سولوۆەۆا وكازالي نەپوسرەدستۆەننوە ۆوزدەيستۆيە نا ەگو ۋچەنيكا ۆاسيليا كليۋچەۆسكوگو (1841-1911), كوتورىي تاكجە وتريتسال زناچەنيە مونگولسكوگو ناشەستۆيا دليا روسسي.

سۋششەستۆەننىي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە ەتوي ديسكۋسسي ۆ 1868 گودۋ ۆنەس يستوريك پراۆا الەكساندر گرادوۆسكي (1841-1889). پو ەگو منەنيۋ، يمەننو وت مونگولسكيح حانوۆ موسكوۆسكيە كنيازيا پەرەنيالي وتنوشەنيە ك گوسۋدارستۆۋ كاك ك سۆوەي ليچنوي سوبستۆەننوستي. ۆ دومونگولسكوي رۋسي، ۋتۆەرجدال گرادوۆسكي، كنياز بىل ليش سۋۆەرەننىم پراۆيتەلەم، نو نە سوبستۆەننيكوم گوسۋدارستۆا:

 

"چاستنايا سوبستۆەننوست كنيازيا سۋششەستۆوۆالا ناريادۋ س چاستنوي سوبستۆەننوستيۋ بويار ي نيسكولكو نە ستەسنيالا پوسلەدنەي. تولكو ۆ مونگولسكي پەريود پوياۆلياەتسيا پونياتيە و كنيازە نە تولكو كاك و گوسۋدارە، نو ي كاك و ۆلادەلتسە ۆسەي زەملي. ۆەليكيە كنيازيا پوستەپەننو ستانوۆيليس ك سۆويم پودداننىم ۆ تاكوە وتنوشەنيە، ۆ كاكوم مونگولسكيە حانى ستويالي پو وتنوشەنيۋ ك نيم ساميم. "پو ناچالام مونگولسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو پراۆا، - گوۆوريت نەۆولين، - ۆسيا ۆووبششە زەمليا، ناحوديۆشاياسيا ۆ پرەدەلاح ۆلادىچەستۆا حانا، بىلا ەگو سوبستۆەننوستيۋ; پودداننىە حانا موگلي بىت تولكو پروستىمي ۆلادەلتسامي زەملي". ۆو ۆسەح وبلاستياح روسسي، كرومە نوۆگورودا ي زاپادنوي رۋسي، ەتي ناچالا دولجنى بىلي وترازيتسيا ي نا ناچالاح رۋسسكوگو پراۆا. كنيازيا، كاك پراۆيتەلي سۆويح وبلاستەي، كاك پرەدستاۆيتەلي حانا، ەستەستۆەننو، پولزوۆاليس ۆ سۆويح ۋدەلاح تەمي جە پراۆامي، كاك ون ۆو ۆسەم سۆوەم گوسۋدارستۆە. س پادەنيەم مونگولسكوگو ۆلادىچەستۆا كنيازيا ياۆيليس ناسلەدنيكامي حانسكوي ۆلاستي، ا سلەدوۆاتەلنو، ي تەح پراۆ، كوتورىە س نەيۋ سوەدينياليس"[15].

 

زامەچانيا گرادوۆسكوگو ستالي سامىم راننيم ۆ يستوريچەسكوي ليتەراتۋرە ۋپومينانيەم و سلياني پوليتيچەسكوي ۆلاستي ي سوبستۆەننوستي ۆ موسكوۆسكوم تسارستۆە. پوزجە، پود ۆليانيەم ماكسا ۆەبەرا، تاكايا كونۆەرگەنتسيا بۋدەت نازۆانا "پاتريمونياليزموم".

يدەي گرادوۆسكوگو بىلي ۆوسپرينياتى ۋكراينسكيم يستوريكوم نيكولاەم كوستوماروۆىم (1817-1885) ۆ رابوتە "ناچالو ەدينودەرجاۆيا ۆ درەۆنەي رۋسي", وپۋبليكوۆاننوي ۆ 1872 گودۋ. كوستوماروۆ نە بىل پريۆەرجەنتسەم "گوسۋدارستۆەننوي" شكولى، پودچەركيۆايا وسوبۋيۋ رول نارودا ۆ يستوريچەسكوم پروتسەسسە ي پروتيۆوپوستاۆليايا نارود ي ۆلاست. ون روديلسيا نا ۋكراينە، ا ۆ 1859 گودۋ پەرەەحال ۆ پەتەربۋرگ، گدە نەكوتوروە ۆرەميا بىل پروفەسسوروم رۋسسكوي يستوري ۆ ۋنيۆەرسيتەتە. ۆ سۆويح ترۋداح كوستوماروۆ پودچەركيۆال رازليچيە مەجدۋ دەموكراتيچەسكيم ۋسترويستۆوم كيەۆسكوي رۋسي ي اۆتوكراتيەي موسكوۆي.

سوگلاسنو ەتومۋ ۋچەنومۋ، درەۆنيە سلاۆيانە بىلي سۆوبودوليۋبيۆىم نارودوم، جيۆشيم نەبولشيمي وبششينامي ي نە زناۆشيم سامودەرجاۆنوگو پراۆلەنيا. نو پوسلە مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا سيتۋاتسيا يزمەنيلاس. حانى بىلي نە تولكو ابسوليۋتنىمي ۆلاستيتەليامي، نو ي سوبستۆەننيكامي سۆويح پودداننىح، ك كوتورىم وني وتنوسيليس كاك ك رابام. ەسلي ۆ دومونگولسكي پەريود رۋسسكيە كنيازيا رازگرانيچيۆالي گوسۋدارستۆەننۋيۋ ۆلاست ي ۆلادەنيە، تو پري مونگولاح كنياجەستۆا ستالي ۆوتچينامي، تو ەست سوبستۆەننوستيۋ.

 

"تەپەر زەمليا پەرەستالا بىت ساموستوياتەلنويۋ ەدينيتسەيۋ; [...] ونا سپۋستيلاس دو زناچەنيا ۆەششەستۆەننوي پرينادلەجنوستي. [...] يسچەزلو چۋۆستۆو سۆوبودى، چەست، سوزنانيە ليچنوگو دوستوينستۆا; رابولەپستۆو پەرەد ۆىسشيمي، دەسپوتيزم ناد نيزشيمي ستالي كاچەستۆامي رۋسسكوي دۋشي"[16].

 

ەتي ۆىۆودى نە بىلي ۋچتەنى ۆ ەكلەكتيچەسكوي پو دۋحۋ "رۋسسكوي يستوري" پەتەربۋرگسكوگو پروفەسسورا كونستانتينا بەستۋجەۆا-ريۋمينا (1829-1897), ۆپەرۆىە وپۋبليكوۆاننوي ۆ 1872 گودۋ. ون پريدەرجيۆالسيا توگو منەنيا، چتو ي كارامزين، ي سولوۆەۆ چەرەسچۋر رەزكي ۆ سۆويح سۋجدەنياح، ا ۆليانيا، وكازاننوگو مونگولامي نا ورگانيزاتسيۋ ارمي، فينانسوۆۋيۋ سيستەمۋ ي پورچۋ نراۆوۆ، نەلزيا وتريتسات. پري ەتوم، ودناكو، ون نە سچيتال، چتو رۋسسكيە پەرەنيالي وت مونگولوۆ تەلەسنىە ناكازانيا، پوسكولكۋ وني بىلي يزۆەستنى ي ۆ ۆيزانتي، ي وسوبەننو نە سوگلاشالسيا س تەم، چتو تسارسكايا ۆلاست نا رۋسي پرەدستاۆليالا سوبوي پودوبيە ۆلاستي مونگولسكوگو حانا[17].

ۆوزموجنو، نايبولەە رەزكوي پوزيتسي پو ۆوپروسۋ و مونگولسكوم ۆلياني پريدەرجيۆالسيا فەدور لەونتوۆيچ (1833-1911), پروفەسسور پراۆا سناچالا ودەسسكوگو، ا زاتەم ۆارشاۆسكوگو ۋنيۆەرسيتەتوۆ. ەگو سپەتسياليزاتسيەي بىلو ەستەستۆەننوە پراۆو ۋ كالمىكوۆ، ا تاكجە ۋ كاۆكازسكيح گورتسەۆ. ۆ 1879 گودۋ ون وپۋبليكوۆال يسسلەدوۆانيە، پوسۆياششەننوە ۆيدنومۋ كالمىتسكومۋ پراۆوۆومۋ دوكۋمەنتۋ، ۆ كونتسە كوتوروگو پرەدلوجيل سۆوي ۆزگلياد كاساتەلنو ۆليانيا مونگولوۆ نا رۋس[18]. پريزناۆايا وپرەدەلەننۋيۋ ستەپەن پرەەمستۆەننوستي مەجدۋ كيەۆسكوي رۋسيۋ ي موسكوۆيەي، لەونتوۆيچ ۆسە جە سچيتال، چتو مونگولى "سلومالي" پرەجنيۋيۋ رۋس. پو ەگو منەنيۋ، رۋسسكيە پەرەنيالي وت مونگولوۆ ينستيتۋت پريكازوۆ، زاكرەپوششەنيە كرەستيان، پراكتيكۋ مەستنيچەستۆا، رازنووبرازنىە ۆوەننىە ي فيسكالنىە پوريادكي، ا تاكجە ۋگولوۆنوە پراۆو س پريسۋششيمي ەمۋ پىتكامي ي كازنيامي[19]. چتو ساموە ۆاجنوە، مونگولى پرەدوپرەدەليلي ابسوليۋتنىي حاراكتەر موسكوۆسكوي مونارحي:

 

"مونگولى ۆۆەلي ۆ سوزنانيە سۆويح داننيكوۆ - رۋسسكيح - يدەيۋ و پراۆاح سۆوەگو ۆوجديا (حانا) كاك ۆەرحوۆنوگو سوبستۆەننيكا (ۆوتچيننيكا) ۆسەي زانياتوي يمي زەملي. ۆوزنيكشەە وتسيۋدا وبەززەمەلەنيە (ۆ يۋريديچەسكوم سمىسلە) ناسەلەنيا, سوسرەدوتوچەنيە پوزەمەلنىح پراۆ ۆ نەمنوگيح رۋكاح، ستويت ۆ نەرازرىۆنوي سۆيازي س ۋكرەپلەنيەم سلۋجيلىح ي تياگلىح ليۋدەي، ۋدەرجاۆشيح ۆ سۆويح رۋكاح "ۆلادەنيە" زەملەيۋ ليش پود ۋسلوۆيەم يسپراۆنوگو وتپراۆلەنيا سلۋجبى ي پوۆيننوستەي. زاتەم، پوسلە سۆەرجەنيا يگا [...] كنيازيا موگلي پەرەنەستي نا سەبيا ۆەرحوۆنۋيۋ ۆلاست حانا; پوچەمۋ ۆسيا زەمليا ستالا سچيتاتسيا سوبستۆەننوستيۋ كنيازەي"[20].

 

ۆوستوكوۆەد نيكولاي ۆەسەلوۆسكي (1848-1918) ۆ دەتالياح يزۋچيل پراكتيكۋ رۋسسكو-مونگولسكيح ديپلوماتيچەسكيح سنوشەني ي پريشەل ك سلەدۋيۋششەمۋ ۆىۆودۋ:

 

"...پوسولسكي تسەرەمونيال ۆ موسكوۆسكي پەريود رۋسسكوي يستوري نوسيل ۆ پولنوم، موجنو سكازات، وبەمە تاتارسكي، يلي ۆەرنەە - ازياتسكي، حاراكتەر; وتستۋپلەنيا ۋ ناس بىلي نەزناچيتەلنىمي ي ۆىزىۆاليس گلاۆنىم وبرازوم رەليگيوزنىمي ۆوززرەنيامي"[21].

 

كاك جە، پو منەنيۋ ستوروننيكوۆ پودوبنىح ۆزگليادوۆ، مونگولى وبەسپەچيۆالي سۆوە ۆليانيە، ۋچيتىۆايا تو، چتو وني ۋپراۆليالي رۋسيۋ وپوسرەدوۆاننو، پەرەپورۋچيۆ ەتۋ زاداچۋ رۋسسكيم كنيازيام؟ دليا ەتوي تسەلي يسپولزوۆاليس دۆا سرەدستۆا. پەرۆىم ستال نەسكونچاەمىي پوتوك رۋسسكيح كنيازەي ي كۋپتسوۆ، وتپراۆلياۆشيحسيا ۆ مونگولسكۋيۋ ستوليتسۋ ساراي، گدە نەكوتورىم يز نيح پريحوديلوس پروۆوديت تسەلىە گودى، ۆپيتىۆايا مونگولسكي ۋكلاد جيزني. تاك، يۆان كاليتا (1304-1340), كاك پرينياتو سچيتات، سوۆەرشيل پيات پۋتەشەستۆي ۆ ساراي ي پوچتي پولوۆينۋ سۆوەگو تسارستۆوۆانيا پروۆەل ۋ تاتار يلي نا پۋتي ۆ ساراي ي وبراتنو[22]. كرومە توگو، رۋسسكيح كنيازەي زاچاستۋيۋ پرينۋجدالي وتپراۆليات سۆويح سىنوۆەي ك تاتارام ۆ كاچەستۆە زالوجنيكوۆ، دوكازىۆايا تەم سامىم ۆەرنوست مونگولسكيم ۆلاستيتەليام.

ۆتورىم يستوچنيكوم ۆليانيا بىلي مونگولى، سوستوياۆشيە نا رۋسسكوي سلۋجبە. ەتو ياۆلەنيە پوياۆيلوس ۆ XIV ۆەكە[23]، كوگدا مونگولى بىلي نا پيكە سۆوەگو موگۋششەستۆا، نو پو-ناستوياششەمۋ ماسسوۆىي حاراكتەر ونو پريوبرەلو پوسلە توگو، كاك مونگولسكايا يمپەريا ۆ كونتسە XV ۆەكا راسپالاس نا نەسكولكو گوسۋدارستۆ. ۆ يتوگە وستاۆيۆشيە رودينۋ مونگولى پريۆوزيلي س سوبوي زنانيە مونگولسكوگو ۋكلادا جيزني، كوتورومۋ وني وبۋچيلي رۋسسكيح.

يتاك، ارگۋمەنتى ۋچەنىح، ناستايۆاۆشيح نا زناچيموستي مونگولسكوگو ۆليانيا، موجنو سۋمميروۆات سلەدۋيۋششيم وبرازوم. پرەجدە ۆسەگو، ۆليانيە مونگولوۆ ياۆنو پروسماتريۆاەتسيا ۆ توم، چتو وبرازوۆاۆشەەسيا پوسلە پادەنيا يگا ۆ كونتسە XV ۆەكا موسكوۆسكوە گوسۋدارستۆو كورەننىم وبرازوم وتليچالوس وت ستاروي كيەۆسكوي رۋسي[24]. موجنو ۆىدەليت سلەدۋيۋششيە وتليچيا مەجدۋ نيمي:

1. موسكوۆسكيە تساري، ۆ وتليچيە وت سۆويح كيەۆسكيح پرەدشەستۆەننيكوۆ، بىلي ابسوليۋتنىمي پراۆيتەليامي، نە سۆيازاننىمي رەشەنيامي نارودنىح اسسامبلەي (ۆەچە), ي ۆ ەتوم وتنوشەني پوحوديلي نا مونگولسكيح حانوۆ.

2. كاك ي مونگولسكيە حانى، وني ۆ بۋكۆالنوم سمىسلە ۆلادەلي سۆويم تسارستۆوم: يح پودداننىە راسپورياجاليس زەملەي ليش ۆرەمەننو، پري ۋسلوۆي پوجيزنەننوگو سلۋجەنيا پراۆيتەليۋ.

3. ۆسە ناسەلەنيە سچيتالوس سلۋگامي تساريا، كاك ي ۆ وردە، گدە ستاتۋت سۆيازاننوي سلۋجبى بىل وسنوۆوي حانسكوگو ۆسەموگۋششەستۆا[25].

كرومە ەتوگو، مونگولى وششۋتيمو پوۆليالي نا ورگانيزاتسيۋ ارمي، سۋدەبنۋيۋ سيستەمۋ (ناپريمەر، نا ۆۆەدەنيە سمەرتنوي كازني ۆ كاچەستۆە ۋگولوۆنوگو ناكازانيا، كوتوروە ۆ كيەۆسكوي رۋسي پريمەنيالوس تولكو ك رابام), ديپلوماتيچەسكيە وبىچاي ي پراكتيكۋ پوچتوۆوي سۆيازي. پو منەنيۋ نەكوتورىح ۋچەنىح، رۋسسكيە تاكجە پەرەنيالي وت مونگولوۆ ينستيتۋت مەستنيچەستۆا ي بولشوي ماسسيۆ تورگوۆىح وبىچاەۆ.

 

***

ەسلي مى وبراتيمسيا ك ۋچەنىم ي پۋبليتسيستام، نە پريزناۆاۆشيم مونگولسكوە ۆليانيە يلي مينيميزيروۆاۆشيم ەگو زناچەنيە، سرازۋ پريۆلەكاەت ۆنيمانيە توت فاكت، چتو وني نيكوگدا نە سچيتالي نۋجنىم وتۆەچات نا ارگۋمەنتى سۆويح وپپونەنتوۆ. وت نيح پو كراينەي مەرە موجنو بىلو بى وجيدات رەشەنيا دۆۋح زاداچ: ليبو دەمونستراتسي توگو، چتو يح پروتيۆنيكي نەۆەرنو پرەدستاۆليالي پوليتيچەسكۋيۋ ي سوتسيالنۋيۋ ورگانيزاتسيۋ موسكوۆسكوگو تسارستۆا، ليبو جە دوكازاتەلستۆا توگو، چتو وبىچاي ي ينستيتۋتى، وتنوسيمىە ك مونگولسكيم نوۆوۆۆەدەنيام، نا ساموم دەلە سۋششەستۆوۆالي ەششە ۆ كيەۆسكوي رۋسي. نو نە دەلالوس ني تو ني درۋگوە. ەتوت لاگەر پروستو يگنوريروۆال دوۆودى سۆويح پروتيۆنيكوۆ، چتو سۋششەستۆەننو وسلابليالو ەگو پوزيتسيۋ.

سكازاننوە ۆ راۆنوي مەرە ۆەرنو ۆ وتنوشەني ۆزگليادوۆ، وتستايۆاەمىح ترەميا ۆەدۋششيمي يستوريكامي پوزدنەي يمپەري - سولوۆەۆىم، كليۋچەۆسكيم ي پلاتونوۆىم.

سولوۆەۆ، كوتورىي دەليل يستوريچەسكوە پروشلوە روسسي نا تري حرونولوگيچەسكيح پەريودا، نيكاك نە وبوسوبليال ۆرەمەننوي پرومەجۋتوك، سۆيازاننىي س مونگولسكيم گوسپودستۆوم. ون نە ۆيدەل "ني مالەيشيح سلەدوۆ تاتارو-مونگولسكوگو ۆليانيا نا ۆنۋترەننەە ۋپراۆلەنيە رۋسي"[26] ي فاكتيچەسكي نە ۋپومينال و مونگولسكوم زاۆوەۆاني[27]. كليۋچەۆسكي ۆ زنامەنيتوم "كۋرسە رۋسسكوي يستوري" توجە پوچتي يگنوريرۋەت مونگولوۆ، نە زامەچايا ني وتدەلنوگو مونگولسكوگو پەريودا، ني مونگولسكوگو ۆليانيا نا رۋس[28]. ۋديۆيتەلنو، نو ۆ پودروبنوم وگلاۆلەني پەرۆوگو توما، پوسۆياششەننوگو رۋسسكوي يستوري ۆ سرەدنيە ۆەكا، ۋپومينانيا و مونگولاح يلي زولوتوي وردە ۆوۆسە وتسۋتستۆۋيۋت[29]. ەتوت پورازيتەلنىي، نو پرەدنامەرەننىي پروبەل موجنو وبياسنيت تەم، چتو دليا كليۋچەۆسكوگو تسەنترالنىم فاكتوروم رۋسسكوي يستوري بىلا كولونيزاتسيا. پو ەتوي پريچينە كليۋچەۆىم سوبىتيەم XIII-XV ۆەكوۆ ون سچيتال ماسسوۆوە پەرەمەششەنيە رۋسسكوگو ناسەلەنيا س يۋگو-زاپادا نا سەۆەرو-ۆوستوك. مونگولى جە، داجە وبۋسلوۆيۆ ەتۋ ميگراتسيۋ، كازاليس كليۋچەۆسكومۋ نەزناچيتەلنىم فاكتوروم. چتو كاساەتسيا پلاتونوۆا، تو ون ۆ سۆوەم پوپۋليارنوم كۋرسە پوسۆياتيل مونگولام ۆسەگو چەتىرە سترانيتسى، زاياۆيۆ، چتو ەتوت پرەدمەت نە ناستولكو گلۋبوكو يزۋچەن، چتوبى موجنو بىلو س توچنوست وپرەدەليت ەگو ۆوزدەيستۆيە نا روسسيۋ. پو منەنيۋ ەتوگو يستوريكا، راز مونگولى نە وككۋپيروۆالي رۋس، ا ۋپراۆليالي ەيۋ چەرەز پوسرەدنيكوۆ، وني ۆووبششە نە موگلي پوۆليات نا ەە رازۆيتيە. پودوبنو كليۋچەۆسكومۋ، ەدينستۆەننىم زناچيمىم يتوگوم مونگولسكوگو ۆتورجەنيا پلاتونوۆ سچيتال رازدەلەنيە رۋسي نا يۋگو-زاپادنۋيۋ ي سەۆەرو-ۆوستوچنۋيۋ چاستي[30].

موجنو پرەدلوجيت تري وبياسنەنيا توگو، پوچەمۋ ۆەدۋششيە رۋسسكيە يستوريكي ستول پرەنەبرەجيتەلنو وتنەسليس ك مونگولسكومۋ ۆليانيۋ نا روسسيۋ.

پرەجدە ۆسەگو وني بىلي پلوحو زناكومى س يستوريەي مونگولوۆ ۆ چاستنوستي ي ۆوستوكوۆەدەنيەم ۆ تسەلوم. حوتيا زاپادنىە ۋچەنىە توگو ۆرەمەني ۋجە ناچالي زانيماتسيا ەتيمي ۆوپروسامي، يح رابوتى نە سليشكوم حوروشو زنالي ۆ روسسي.

ۆ كاچەستۆە درۋگوگو وبياسنيايۋششەگو وبستوياتەلستۆا موجنو ۋكازات نا بەسسوزناتەلنىي ناتسيوناليزم ي داجە راسيزم، ۆىراجاۆشيسيا ۆ نەجەلاني پريزناتسيا ۆ توم، چتو سلاۆيانە موگلي چەمۋ-ليبو ناۋچيتسيا ۋ ازياتوۆ.

نو، ۆەروياتنو، ساموە ۆەسوموە وبياسنەنيە وبنارۋجيۆاەتسيا ۆ وسوبەننوستياح تەح يستوچنيكوۆ، كوتورىمي توگدا پولزوۆاليس يستوريكي-مەديەۆيستى. ۆ بولشينستۆە سۆوەم ەتو بىلي لەتوپيسنىە سۆودى، سوستاۆلەننىە موناحامي ي پوتومۋ وتراجاۆشيە تسەركوۆنۋيۋ توچكۋ زرەنيا. مونگولى، ناچينايا س چينگيسحانا، پروۆوديلي پوليتيكۋ رەليگيوزنوي تەرپيموستي، ۋۆاجايا ۆسە ۆەرويسپوۆەدانيا. وني وسۆوبوديلي پراۆوسلاۆنۋيۋ تسەركوۆ وت نالوگوۆ ي زاششيششالي ەە ينتەرەسى. ۆ رەزۋلتاتە موناستىري پري مونگولاح پروتسۆەتالي، ۆلادەيا پريبليزيتەلنو ترەتيۋ ۆسەح پاحوتنىح زەمەل - بوگاتستۆوم، كوتوروە ۆ ناچالە XVI ۆەكا، كوگدا روسسيا يزباۆيلاس وت مونگولسكوگو گوسپودستۆا، پوروديلو ديسكۋسسيۋ و موناستىرسكوم يمۋششەستۆە. س ۋچەتوم سكازاننوگو لەگكو پونيات، پوچەمۋ تسەركوۆ وتنوسيلاس ك مونگولسكومۋ پراۆلەنيۋ ۆپولنە بلاگوسكلوننو. امەريكانسكي يستوريك پريحوديت ك ۋديۆيتەلنومۋ ۆىۆودۋ:

 

"ۆ لەتوپيسياح نەت فراگمەنتوۆ، سودەرجاششيح انتيمونگولسكيە ۆىپادى، كوتورىە پوياۆيليس بى مەجدۋ 1252-م ي 1448 گودامي. ۆسە زاپيسي تاكوگو رودا سدەلانى ليبو دو 1252-گو، ليبو پوسلە 1448-گو"[31].

 

پو نابليۋدەنيۋ درۋگوگو امەريكانتسا، ۆ رۋسسكيح لەتوپيسياح ۆووبششە نەت ۋپوميناني و توم، چتو رۋسيۋ پراۆيلي مونگولى، يح چتەنيە فورميرۋەت سلەدۋيۋششەە ۆپەچاتلەنيە:

 

"[كاجەتسيا، چتو] مونگولى پوۆليالي نا رۋسسكۋيۋ يستوريۋ ي وبششەستۆو نە بولشە، چەم بولەە راننيە ستەپنىە نارودى، پريچەم منوگيە يستوريكي رازدەليالي پودوبنۋيۋ توچكۋ زرەنيا"[32].

 

ۋتۆەرجدەنيۋ تاكوگو منەنيا، بەزۋسلوۆنو، سپوسوبستۆوۆال توت فاكت، چتو مونگولى ۋپراۆليالي رۋسيۋ كوسۆەننو، پري پوسرەدنيچەستۆە رۋسسكيح كنيازەي، ي ۆ سۆيازي س ەتيم يح پريسۋتستۆيە ۆ ەە پرەدەلاح بىلو نە سليشكوم وسيازاەمىم.

سرەدي يستوريچەسكيح ترۋدوۆ، ستارايۋششيحسيا مينيميزيروۆات مونگولسكوە ۆليانيە ي پرەنەبرەگايۋششيح پري ەتوم كونكرەتنىمي پروبلەمامي، رەدكيم يسكليۋچەنيەم ۆىستۋپايۋت رابوتى حوراسا ديۋي يز ميچيگانسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا. ەتوت سپەتسياليست دوسكونالنو يسسلەدوۆال پروبلەمۋ ۆوزدەيستۆيا مونگولوۆ نا سكلادىۆانيە ۆ موسكوۆسكوم تسارستۆە ي پوتوم ۆ روسسيسكوي يمپەري سيستەمى كوللەكتيۆنوي وتۆەتستۆەننوستي، زاستاۆلياۆشەي وبششينى وتۆەچات پو وبيازاتەلستۆام سۆويح چلەنوۆ پەرەد گوسۋدارستۆوم. ياركيم پريمەروم تاكوي پراكتيكي ۆىستۋپالا وتۆەتستۆەننوست دەرەۆەنسكوي وبششينى زا ۋپلاتۋ ۆحودياششيمي ۆ نەە كرەستيانامي نالوگوۆ. سام تەرمين "پورۋكا" ۆ تەكستاح كيەۆسكوي رۋسي ۋپوترەبليالسيا دوۆولنو رەدكو، نو ديۋي ۆسە جە دوكازىۆال، چتو ەتوت ينستيتۋت بىل يزۆەستەن ۋجە ۆ تو ۆرەميا، ي پوتومۋ ەگو نەلزيا وتنەستي ك پريوبرەتەنيام مونگولسكوي پورى. پري ەتوم، ودناكو، يستوريك پريزناەت، چتو ەگو نايبولەە شيروكوە راسپروسترانەنيە پريشلوس نا پەريود پوسلە مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا، كوگدا اكتيۆنو ۋسۆايۆاليس پروچيە مونگولسكيە پراكتيكي[33].

 

***

ۆ پەرۆىە پياتنادتسات لەت سوۆەتسكوي ۆلاستي تە رازدەلى يستوريچەسكوي ناۋكي، كوتورىە نە زانيماليس رەۆوليۋتسيەي ي ەە پوسلەدستۆيامي، بىلي وتنوسيتەلنو سۆوبودنى وت گوسۋدارستۆەننوگو كونتروليا. دليا يزۋچەنيا سرەدنيح ۆەكوۆ ەتو بىل وسوبەننو بلاگوپرياتنىي پەريود. ميحايل پوكروۆسكي (1868-1932), ۆەدۋششي سوۆەتسكي يستوريك توي پورى، مينيميزيروۆال پاگۋبنوست مونگولسكوگو ۆليانيا ي پريۋمەنشال سوپروتيۆلەنيە، وكازىۆاەموە زاحۆاتچيكام رۋسيۋ. پو ەگو منەنيۋ، مونگولى داجە سپوسوبستۆوۆالي پروگرەسسۋ پوكورەننوي تەرريتوري، ۆۆەديا ۆ روسسي كليۋچەۆىە فينانسوۆىە ينستيتۋتى: مونگولسكي زەمەلنىي كاداستر - "سوشنوە پيسمو" - يسپولزوۆالسيا ۆ روسسي ۆپلوت دو سەرەدينى XVII ۆەكا[34].

ۆ 1920-ح ەششە موجنو بىلو نە سوگلاشاتسيا س تەم، چتو مونگولسكيە حوزياەۆا رۋسي ۆىستۋپالي نوسيتەليامي تولكو ديكوستي ي ۆارۆارستۆا. ۆ 1919-1921 گوداح، ۆ سۋروۆىح ۋسلوۆياح گراجدانسكوي ۆوينى ي ەپيدەمي حولەرى، ارحەولوگ فرانتس باللود پروۆەل ماسشتابنىە راسكوپكي ۆ رايونە نيجنەي ۆولگي. سدەلاننىە ناحودكي ۋبەديلي ەگو، چتو پرەدستاۆلەنيا رۋسسكيح ۋچەنىح وب وردە ۆو منوگوم بىلي وشيبوچنى، ي ۆ وپۋبليكوۆاننوي ۆ 1923 گودۋ كنيگە "پريۆولجسكيە "پومپەي"" ون پيسال:

 

"[پروۆەدەننىە يزىسكانيا پوكازىۆايۋت، چتو] ۆ زولوتوي وردە ۆتوروي پولوۆينى XIII-XIV ۆەكوۆ جيلي ۆوۆسە نە ديكاري، نو تسيۆيليزوۆاننىە ليۋدي، زانيماۆشيەسيا مانۋفاكتۋرنىم پرويزۆودستۆوم ي تورگوۆلەي ي پوددەرجيۆاۆشيە ديپلوماتيچەسكيە وتنوشەنيا س نارودامي ۆوستوكا ي زاپادا. [...] ۆوەننىە ۋسپەحي تاتار وبياسنيايۋتسيا نە تولكو پريسۋششيم يم بوەۆىم دۋحوم ي سوۆەرشەنستۆوم ورگانيزاتسي ارمي، نو ي يح وچەۆيدنو ۆىسوكيم ۋروۆنەم كۋلتۋرنوگو رازۆيتيا"[35].

 

يزۆەستنىي رۋسسكي ۆوستوكوۆەد ۆاسيلي بارتولد (1896-1930) تاكجە پودچەركيۆال پوزيتيۆنىە اسپەكتى مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا، ناستايۆايا، ۆوپرەكي پرەوبلاداۆشەمۋ ۋبەجدەنيۋ، چتو مونگولى سپوسوبستۆوۆالي ۆەستەرنيزاتسي روسسي:

 

"نەسموتريا نا وپۋستوشەنيا، پرويزۆەدەننىە مونگولسكيمي ۆويسكامي، نەسموتريا نا ۆسە پوبورى باسكاكوۆ، ۆ پەريود مونگولسكوگو ۆلادىچەستۆا بىلو پولوجەنو ناچالو نە تولكو پوليتيچەسكومۋ ۆوزروجدەنيۋ روسسي، نو ي دالنەيشيم ۋسپەحام رۋسسكوي كۋلتۋرى. ۆوپرەكي چاستو ۆىسكازىۆاۆشەمۋسيا منەنيۋ، داجە ۆليانيۋ ەۆروپەيسكوي كۋلتۋرى روسسيا ۆ موسكوۆسكي پەريود پودۆەرگالاس ۆ گورازدو بولشەي ستەپەني، چەم ۆ كيەۆسكي"[36].

 

ۆپروچەم، منەنيە باللودا ي بارتولدا، كاك ي ۆوستوكوۆەدچەسكوگو سووبششەستۆا ۆ تسەلوم، ۆ وسنوۆنوم يگنوريروۆالوس سوۆەتسكيم يستوريچەسكيم يستەبليشمەنتوم. ناچينايا س 1930-ح گودوۆ سوۆەتسكايا يستوريچەسكايا ليتەراتۋرا وكونچاتەلنو ۋكرەپيلاس ۆ توم، چتو مونگولى نە پريۆنەسلي ۆ رازۆيتيە روسسي نيچەگو پوزيتيۆنوگو[37]. ستول جە وبيازاتەلنىمي ستالي ۋكازانيا نا تو، چتو يمەننو وجەستوچەننوە سوپروتيۆلەنيە رۋسسكيح وكازالوس پريچينوي، زاستاۆيۆشەي مونگولوۆ نە وككۋپيروۆات رۋس، ا ۋپراۆليات ەيۋ وپوسرەدوۆاننو ي يزدالەكا. ۆ دەيستۆيتەلنوستي جە مونگولى پرەدپوچيتالي مودەل كوسۆەننوگو ۋپراۆلەنيا ۆ سيلۋ سلەدۋيۋششيح پريچين:

 

"...ۆ وتليچيە وت حازاري، بۋلگاري يلي كرىمسكوگو حانستۆا نا رۋسي ونا [مودەل پرياموگو ۋپراۆلەنيا] بىلا نەەكونوميچنوي، ا نە پوتومۋ، چتو سوپروتيۆلەنيە، وكازىۆاەموە رۋسسكيمي، ياكوبى بىلو سيلنەە، چەم گدە-ليبو. [...] وپوسرەدوۆاننىي حاراكتەر پراۆلەنيا نە تولكو نە ۋمەنشيل سيلى مونگولسكوگو ۆوزدەيستۆيا نا رۋس، نو ي ۋسترانيل سامۋ ۆوزموجنوست وبراتنوگو ۆليانيا رۋسسكيح نا مونگولوۆ، كوتورىە پەرەنيمالي كيتايسكيە پوريادكي ۆ كيتاە ي پەرسيدسكيە ۆ پەرسي، نو پري ەتوم پودۆەرگليس تيۋركيزاتسي ي يسلاميزاتسي ۆ ساموي زولوتوي وردە"[38].

 

ۆ تو ۆرەميا كاك دورەۆوليۋتسيوننىە يستوريكي ۆ بولشينستۆە سۆوەم سوگلاشاليس س تەم، چتو مونگولى، پۋست نەپرەدنامەرەننو، نو ۆسە جە ۆنەسلي ۆكلاد ۆ وبەدينەنيە رۋسي، پورۋچيۆ ۋپراۆلەنيە ەيۋ موسكوۆسكيم كنيازيام، سوۆەتسكايا ناۋكا راسستاۆليالا اكتسەنتى يناچە. وبەدينەنيە، سچيتالا ونا، پرويزوشلو نە ۆ رەزۋلتاتە مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا، ا ۆوپرەكي ەمۋ، ستاۆ يتوگوم ۆسەنارودنوي بوربى س زاحۆاتچيكامي[39]. وفيتسيالنايا كوممۋنيستيچەسكايا پوزيتسيا پو ەتومۋ ۆوپروسۋ يزلوجەنا ۆ ستاتە بولشوي سوۆەتسكوي ەنتسيكلوپەدي:

 

"مونگولو-تاتارسكوە يگو يمەلو وتريتساتەلنىە، گلۋبوكو رەگرەسسيۆنىە پوسلەدستۆيا دليا ەكونوميچەسكوگو، پوليتيچەسكوگو ي كۋلتۋرنوگو رازۆيتيا رۋسسكيح زەمەل، ياۆيلوس تورموزوم دليا روستا پرويزۆوديتەلنىح سيل رۋسي، ناحوديۆشيحسيا نا بولەە ۆىسوكوم سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوم ۋروۆنە پو سراۆنەنيۋ س پرويزۆوديتەلنىمي سيلامي مونگولو-تاتار. ونو يسكۋسستۆەننو زاكونسەرۆيروۆالو نا دليتەلنوە ۆرەميا چيستو فەودالنىي ناتۋرالنىي حاراكتەر حوزيايستۆا. ۆ پوليتيچەسكوم وتنوشەني پوسلەدستۆيا مونگولو-تاتارسكوگو يگا پروياۆيليس ۆ نارۋشەني پروتسەسسا گوسۋدارستۆەننوي كونسوليداتسي رۋسسكيح زەمەل، ۆ يسكۋسستۆەننوم پوددەرجاني فەودالنوي رازدروبلەننوستي. مونگولو-تاتارسكوە يگو پريۆەلو ك ۋسيلەنيۋ فەودالنوي ەكسپلۋاتاتسي رۋسسكوگو نارودا، كوتورىي وكازالسيا پود دۆوينىم گنەتوم - سۆويح ي مونگولو-تاتارسكيح فەودالوۆ. مونگولو-تاتارسكوە يگو، پرودولجاۆشەەسيا 240 لەت، ياۆيلوس ودنوي يز گلاۆنىح پريچين وتستاۆانيا رۋسي وت نەكوتورىح زاپادنوەۆروپەيسكيح ستران"[40].

 

ينتەرەسنو تو، چتو پريپيسىۆانيە كراحا مونگولسكوي يمپەري يسكليۋچيتەلنو گيپوتەتيچەسكومۋ سوپروتيۆلەنيۋ رۋسسكيح پولنوستيۋ يگنوريرۋەت بولەزنەننىە ۋدارى، نانەسەننىە ەي تيمۋروم (تامەرلانوم) ۆو ۆتوروي پولوۆينە XIV ۆەكا.

پوزيتسيا پارتينىح ۋچەنىح بىلا ناستولكو جەستكوي ي دو تاكوي ستەپەني نەارگۋمەنتيروۆاننوي، چتو سەرەزنىم يستوريكام بىلو نەپروستو پريميرياتسيا س نەي. پريمەروم تاكوگو نەپرياتيا موجەت سلۋجيت مونوگرافيا و زولوتوي وردە، وپۋبليكوۆاننايا ۆ 1937 گودۋ دۆۋميا ۆەدۋششيمي سوۆەتسكيمي ۆوستوكوۆەدامي. ودين يز ەە اۆتوروۆ، بوريس گرەكوۆ (1882-1953), پريۆوديت ۆ كنيگە منوجەستۆو يسپولزۋەمىح ۆ رۋسسكوم يازىكە سلوۆ، يمەيۋششيح مونگولسكوە پرويسحوجدەنيە. سرەدي نيح: بازار، ماگازين، چەرداك، چەرتوگ، التىن، سۋندۋك، تاريف، تارا، كاليبر، ليۋتنيا، زەنيت. ودناكو ۆ ەتوم پەرەچنە، ۆوزموجنو، يز-زا تسەنزۋرى، وتسۋتستۆۋيۋت درۋگيە ۆاجنەيشيە زايمستۆوۆانيا: ناپريمەر دەنگا، كازنا، يام يلي تارحان. يمەننو ەتي سلوۆا پوكازىۆايۋت، كاكۋيۋ سۋششەستۆەننۋيۋ رول سىگرالي مونگولى ۆ فورميروۆاني فينانسوۆوي سيستەمى رۋسي، فورميروۆاني تورگوۆىح وتنوشەني ي وسنوۆ ترانسپورتنوي سيستەمى. نو، پريۆەديا داننىي پەرەچەن، گرەكوۆ وتكازىۆاەتسيا رازۆيۆات سۆويۋ مىسل دالشە ي زاياۆلياەت، چتو ۆوپروس و ۆلياني مونگولوۆ نا رۋس پو-پرەجنەمۋ وستاەتسيا دليا نەگو نەياسنىم[41].

 

* * *

نيكتو نە وتستايۆال يدەي و پولوجيتەلنوم ۆلياني مونگولوۆ نا رۋس بولەە پوسلەدوۆاتەلنو، چەم دەيستۆوۆاۆشي ۆ 1920-ە گودى كرۋجوك پۋبليتسيستوۆ-ەميگرانتوۆ، نازىۆاۆشيح سەبيا "ەۆرازيتسامي"[42]. يح ليدەروم بىل كنياز نيكولاي ترۋبەتسكوي (1890-1938), پوتوموك ستاريننوگو دۆوريانسكوگو رودا، پولۋچيۆشي فيلولوگيچەسكوە وبرازوۆانيە ي پرەپوداۆاۆشي پوسلە ەميگراتسي ۆ ۋنيۆەرسيتەتاح سوفي ي ۆەنى.

يستوريا كاك تاكوۆايا نە بىلا پەرۆەيشەي زابوتوي ەۆرازيتسەۆ[43]. حوتيا سۆوەي گلاۆنوي رابوتە "ناسلەديە چينگيسحانا" ترۋبەتسكوي دال پودزاگولوۆوك "ۆزگلياد نا رۋسسكۋيۋ يستوريۋ نە س زاپادا، نو س ۆوستوكا"[44]، ودنومۋ يز سۆويح ەدينومىشلەننيكوۆ ون پيسال، چتو "وبراششەنيە س يستوريەي ۆ نەي نامەرەننو بەستسەرەموننوە ي تەندەنتسيوزنوە"[45]. كرۋجوك ەۆرازيتسەۆ سوستاۆليالي ينتەلليگەنتى، سپەتسياليزيروۆاۆشيەسيا ۆ رازنىح وبلاستياح، يسپىتاۆشيە سيلنەيشەە پوترياسەنيە وت سلۋچيۆشەگوسيا ۆ 1917 گودۋ، نو نە وستاۆلياۆشيە پوپىتوك پونيات نوۆۋيۋ كوممۋنيستيچەسكۋيۋ روسسيۋ. پو يح منەنيۋ، وبياسنەنيە سلەدوۆالو يسكات ۆ گەوگرافيچەسكوم ي كۋلتۋرنوم دەتەرمينيزمە، وسنوۆاننوم نا توم، چتو روسسيۋ نەلزيا وتنەستي ني ك ۆوستوكۋ ني ك زاپادۋ، پوسكولكۋ ونا پرەدستاۆليالا سوبوي سمەشەنيە وبويح، ۆىستۋپايا ناسلەدنيتسەي يمپەري چينگيسحانا. سوگلاسنو ۋبەجدەنيۋ ەۆرازيتسەۆ، مونگولسكوە زاۆوەۆانيە نە تولكو سيلنەيشيم وبرازوم پوۆليالو نا ەۆوليۋتسيۋ موسكوۆسكوگو تسارستۆا ي روسسيسكوي يمپەري، نو ي زالوجيلو سامي وسنوۆى روسسيسكوي گوسۋدارستۆەننوستي.

داتوي روجدەنيا ەۆرازيسكوگو دۆيجەنيا سچيتاەتسيا اۆگۋست 1921 گودا، كوگدا ۆ بولگاري ۆىشلا رابوتا "يسحود ك ۆوستوكۋ: پرەدچۋۆستۆيا ي سۆەرشەنيا", ناپيساننايا ترۋبەتسكيم ۆ سواۆتورستۆە س ەكونوميستوم ي ديپلوماتوم پەتروم ساۆيتسكيم (1895-1968), مۋزىكالنىم تەورەتيكوم پەتروم سۋۆچينسكيم (1892-1985) ي تەولوگوم گەورگيەم فلوروۆسكيم (1893-1979). گرۋپپا وسنوۆالا سۆوە يزداتەلسكوە دەلو س وتدەلەنيامي ۆ پاريجە، بەرلينە، پراگە، بەلگرادە ي حاربينە، پۋبليكوۆاۆشەە نە تولكو كنيگي، نو ي پەريوديچەسكيە يزدانيا - "ەۆرازيسكي ۆرەمەننيك" ۆ بەرلينە ي "ەۆرازيسكۋيۋ حرونيكۋ" ۆ پاريجە.

ترۋبەتسكوي وتكازالسيا وت تراديتسيوننوگو پرەدستاۆلەنيا و موسكوۆي كاك و ناسلەدنيتسە كيەۆسكوي رۋسي. رازدروبلەننىە ي ۆراجدۋيۋششيە كيەۆسكيە كنياجەستۆا نە موگلي وبەدينيتسيا ۆ ەدينوە ي سيلنوە گوسۋدارستۆو: "ۆ بىتي دوتاتارسكوي رۋسي بىل ەلەمەنت نەۋستويچيۆوستي, سكلوننوي ك دەگراداتسي, كوتورايا نە ك چەمۋ ينومۋ، كاك چۋجەزەمنومۋ، يگۋ پريۆەستي نە موگلا"[46]. موسكوۆسكايا رۋس، كاك ي ەە پرەەمنيكي ۆ ليتسە روسسيسكوي يمپەري ي سوۆەتسكوگو سويۋزا، بىلي پرودولجاتەليامي مونگولسكوي يمپەري چينگيسحانا. تەرريتوريا، يمي زانيماەمايا، ۆسەگدا وستاۆالاس زامكنۋتىم پروسترانستۆوم: ەۆرازيا پرەدستاۆليالا سوبوي گەوگرافيچەسكوە ي كليماتيچەسكوە ەدينستۆو، چتو وبرەكالو ەە ي نا پوليتيچەسكۋيۋ ينتەگراتسيۋ. حوتيا ەتۋ تەرريتوريۋ ناسەليالي رازنىە نارودنوستي، پلاۆنىي ەتنيچەسكي پەرەحود وت سلاۆيان ك مونگولام پوزۆوليال وبراششاتسيا س نيمي كاك س ەدينىم تسەلىم. وسنوۆنايا چاست ەە ناسەلەنيا وتنوسيلاس ك "تۋرانسكوي" راسە، وبرازوۆاننوي فيننو-ۋگورسكيمي پلەمەنامي، ساموەدامي، تيۋركامي، مونگولامي ي مانچجۋرامي. و ۆلياني مونگولوۆ نا رۋس ترۋبەتسكوي ۆىسكازىۆالسيا تاك:

 

"ەسلي ۆ تاكيح ۆاجنىح وتراسلياح گوسۋدارستۆەننوي جيزني، كاك ورگانيزاتسيا فينانسوۆوگو حوزيايستۆا، پوستى ي پۋتي سووبششەني، مەجدۋ رۋسسكوي ي مونگولسكوي گوسۋدارستۆەننوستيۋ سۋششەستۆوۆالا نەپرەرەكاەمايا پرەەمستۆەننوست، تو ەستەستۆەننو پرەدپولوجيت تاكۋيۋ سۆياز ي ۆ درۋگيح وتراسلياح، ۆ پودروبنوستياح كونسترۋكتسي ادمينيستراتيۆنوگو اپپاراتا، ۆ ورگانيزاتسي ۆوەننوگو دەلا ي پروچەە"[47].

 

رۋسسكيە تاكجە پرينيالي مونگولسكيە پوليتيچەسكيە وبىكنوۆەنيا; سوەدينيۆ يح س پراۆوسلاۆيەم ي ۆيزانتيسكوي يدەولوگيەي، وني پروستو پريسۆويلي يح سەبە. پو منەنيۋ ەۆرازيتسەۆ، ساموە زناچيتەلنوە، چتو پريۆنەسلي مونگولى ۆ رازۆيتيە رۋسسكوي يستوري، كاسالوس نە ستولكو پوليتيچەسكوگو ۋسترويستۆا سترانى، سكولكو دۋحوۆنوي سفەرى.

 

"ۆەليكو سچاستە رۋسي، چتو ۆ مومەنت، كوگدا ۆ سيلۋ ۆنۋترەننەگو رازلوجەنيا ونا دولجنا بىلا پاست، ونا دوستالاس تاتارام ي نيكومۋ درۋگومۋ. تاتارى - "نەيترالنايا" كۋلتۋرنايا سرەدا، پرينيماۆشايا "ۆسياچەسكيح بوگوۆ" ي تەرپەۆشايا "ليۋبىە كۋلتى", - پالا نا رۋس، كاك ناكازانيە بوجە، نو نە زامۋتيلا چيستوتى ناتسيونالنوگو تۆورچەستۆا. ەسلي بى رۋس دوستالاس تۋركام، زارازيۆشيمسيا "يرانسكيم فاناتيزموم ي ەكزالتاتسيەي", ەە يسپىتانيە بىلو بى منوگوجدى ترۋدنەە ي دوليا - گورشە. ەسلي بى ەە ۆزيال زاپاد، ون ۆىنۋل بى يز نەە دۋشۋ. [...] تاتارى نە يزمەنيلي دۋحوۆنوگو سۋششەستۆا روسسي; نو ۆ وتليچيتەلنوم دليا نيح ۆ ەتۋ ەپوحۋ كاچەستۆە سوزداتەلەي گوسۋدارستۆ، ميليتارنو-ورگانيزۋيۋششەي سيلى، وني، نەسومنەننو، پوۆليالي نا رۋس"[48].

"ۆاجنىم يستوريچەسكيم مومەنتوم بىلو نە "سۆەرجەنيە يگا", نە وبوسوبلەنيە روسسي وت ۆلاستي وردى، ا راسپروسترانەنيە ۆلاستي موسكۆى نا زناچيتەلنۋيۋ چاست تەرريتوري، نەكوگدا پودۆلاستنوي وردە، درۋگيمي سلوۆامي، زامەنا وردىنسكوگو حانا رۋسسكيم تسارەم س پەرەنەسەنيەم حانسكوي ستاۆكي ۆ موسكۆۋ"[49].

 

كاك وتمەچال ۆ 1925 گودۋ يستوريك الەكساندر كيزەۆەتتەر (1866-1933), پرەپوداۆاۆشي ۆ تو ۆرەميا ۆ پراگە، ەۆرازيسكوە دۆيجەنيە سترادالو وت نەپريميريمىح ۆنۋترەننيح پروتيۆورەچي. ون وپيسىۆال ەۆرازيستۆو كاك "چۋۆستۆو، ۆىليۆشەەسيا ۆ سيستەمۋ". نايبولەە ياركو پروتيۆورەچيا پروياۆلياليس ۆ وتنوشەني ەۆرازيتسەۆ ك بولشەۆيزمۋ ۆ چاستنوستي ي ك ەۆروپە ۆ تسەلوم. س ودنوي ستورونى، وني وتۆەرگالي بولشەۆيزم يز-زا ەگو ەۆروپەيسكيح كورنەي، نو، س درۋگوي، - ودوبريالي ەگو، تاك كاك دليا ەۆروپەيتسەۆ ون وكازالسيا نەپريەملەمىم. وني راسسماتريۆالي رۋسسكۋيۋ كۋلتۋرۋ كاك سينتەز كۋلتۋر ەۆروپى ي ازي، ودنوۆرەمەننو كريتيكۋيا ەۆروپۋ نا توم وسنوۆاني، چتو ۆ وسنوۆە ەە بىتيا لەجالا ەكونوميكا، توگدا كاك ۆ رۋسسكوي كۋلتۋرە پرەوبلادال رەليگيوزنو-ەتيچەسكي ەلەمەنت[50].

دۆيجەنيە ەۆرازيتسەۆ بىلو پوپۋليارنىم ۆ 1920-ە گودى، نو ك كونتسۋ دەسياتيلەتيا ونو راسپالوس يز-زا وتسۋتستۆيا وبششەي پوزيتسي پو وتنوشەنيۋ ك سوۆەتسكومۋ سويۋزۋ. ودناكو، كاك مى ۋبەديمسيا نيجە، پوسلە كرۋشەنيا كوممۋنيزما ەمۋ پرەدستويالو پەرەجيت ۆ روسسي بۋرنوە ۆوزروجدەنيە.

 

***

ۆوپروس و ۆلياني مونگولوۆ نا يستوريۋ روسسي نە ۆىزىۆال وسوبوگو ينتەرەسا ۆ ەۆروپە، نو ۆ سوەدينەننىح شتاتاح يم ۆسەرەز ۋۆلەكليس دۆوە ۋچەنىح. پۋبليكاتسيا ۆ 1985 گودۋ چارلزوم گالپەرينىم رابوتى "روسسيا ي زولوتايا وردا" وتكرىلا ديسكۋسسيۋ[51]. ترينادتسات لەت سپۋستيا دونالد وستروۆسكي پوددەرجال تەمۋ ۆ سۆوەم يسسلەدوۆاني "موسكوۆيا ي مونگولى". ۆ تسەلوم وني زانيمالي پو يسسلەدۋەمومۋ ۆوپروسۋ ەدينۋيۋ پوزيتسيۋ: وستروۆسكي وتمەچال، چتو پو وسنوۆنىم پۋنكتام مونگولسكوگو ۆليانيا نا موسكوۆيۋ ون ۆپولنە ەدينودۋشەن س گالپەرينىم[52].

ودناكو داجە يمەۆشيحسيا نەپرينتسيپيالنىح ي نەبولشيح رازنوگلاسي ۆپولنە حۆاتيلو دليا توگو، چتوبى سپروۆوتسيروۆات وجيۆلەننوە وبسۋجدەنيە[53]. وبا ۋچەنىح سچيتالي، چتو مونگولسكوە ۆليانيە يمەلو مەستو، پريچەم ونو بىلو ۆەسما وششۋتيمىم. گالپەرين وتنوسيل ك مونگولسكيم زايمستۆوۆانيام موسكوۆسكيە ۆوەننىە ي ديپلوماتيچەسكيە پراكتيكي، ا تاكجە "نەكوتورىە" ادمينيستراتيۆنىە ي فيسكالنىە پروتسەدۋرى. نو ون نە سوگلاشالسيا س تەم، چتو روسسيا ۋچيلاس پوليتيكە ي ۋپراۆلەنيۋ تولكو بلاگوداريا مونگولام: "وني نە پوروديلي موسكوۆسكوە سامودەرجاۆيە، نو ليش ۋسكوريلي ەگو پريحود". پو ەگو منەنيۋ، مونگولسكوە ناشەستۆيە نە موگلو پرەدوپرەدەليت ستانوۆلەنيە رۋسسكوگو سامودەرجاۆيا، يمەۆشەگو مەستنىە كورني ي "چەرپاۆشەگو يدەينىە ي سيمۆوليچەسكيە وبىكنوۆەنيا سكورەە يز ۆيزانتي، چەم يز سارايا"[54]. ۆ داننوم وتنوشەني منەنيە وستروۆسكوگو راسحوديتسيا س منەنيەم ەگو وپپونەنتا:

 

"نا پروتياجەني پەرۆوي پولوۆينى XIV ۆەكا موسكوۆسكيە كنيازيا پولزوۆاليس مودەليۋ گوسۋدارستۆەننوي ۆلاستي، وسنوۆاننوي نا وبرازتساح زولوتوي وردى. گراجدانسكيە ي ۆوەننىە ينستيتۋتى، سۋششەستۆوۆاۆشيە ۆ موسكوۆي ۆ تو ۆرەميا، بىلي پرەيمۋششەستۆەننو مونگولسكيمي"[55].

 

بولەە توگو، وستروۆسكي پريچيسليال ك مونگولسكيم زايمستۆوۆانيام ەششە نەسكولكو ينستيتۋتوۆ، يگراۆشيح ۆ جيزني موسكوۆسكوگو تسارستۆا كليۋچەۆۋيۋ رول. سرەدي نيح ۋپوميناليس كيتايسكي پرينتسيپ، سوگلاسنو كوتورومۋ ۆسيا زەمليا ۆ گوسۋدارستۆە پرينادلەجالا پراۆيتەليۋ; مەستنيچەستۆو، پوزۆولياۆشەە روسسيسكومۋ دۆوريانستۆۋ نە سلۋجيت تەم پرەدستاۆيتەليام سۆوەگو سوسلوۆيا، چي پرەدكي كوگدا-تو سامي سوستويالي نا سلۋجبە ۋ يح پرەدكوۆ; كورملەنيە، پرەدپولاگاۆشەە، چتو چينوۆنيكي نا مەستاح جيلي زا سچەت پودوتچەتنوگو يم ناسەلەنيا; پومەستە، يلي زەمەلنىي نادەل، داۆاۆشەەسيا پري ۋسلوۆي نەسەنيا دوبروسوۆەستنوي سلۋجبى گوسۋداريۋ[56]. وستروۆسكي ۆىسترويل وتنوسيتەلنو ستروينۋيۋ تەوريۋ، كوتورۋيۋ، ودناكو، سام ي پودورۆال زاياۆلەنيەم و توم، چتو موسكوۆيا بىلا نە دەسپوتيەي، ا چەم-تو ۆرودە كونستيتۋتسيوننوي مونارحي[57]:

 

"حوتيا ۆ موسكوۆسكوم تسارستۆە نە بىلو پيسانوي كونستيتۋتسي، ەگو ۆنۋترەننەە فۋنكتسيونيروۆانيە ۆو منوگوم ناپومينالو كونستيتۋتسيوننۋيۋ مونارحيۋ، تو ەست تاكوي ستروي، پري كوتوروم رەشەنيا پرينيمايۋتسيا پوسرەدستۆوم كونسەنسۋسا مەجدۋ رازليچنىمي ينستيتۋتامي پوليتيچەسكوي سيستەمى. [...] موسكوۆيا توگو ۆرەمەني بىلا پراۆوۆىم گوسۋدارستۆوم"[58].

 

پوزۆوليايا سەبە پودوبنىە زاياۆلەنيا، وستروۆسكي يگنوريروۆال توت فاكت، چتو ۆ XVI-XVII ۆەكاح ني ۆ ودنوي سترانە ميرا ەششە نە سۋششەستۆوۆالو نيچەگو پوحوجەگو نا كونستيتۋتسيۋ، چتو موسكوۆسكيە تساري، پو سۆيدەتەلستۆام كاك يح سوبستۆەننىح پودداننىح، تاك ي ينوسترانتسەۆ، بىلي ابسوليۋتنىمي پراۆيتەليامي، ا پوليتيچەسكوە ۋسترويستۆو موسكۆى نە سودەرجالو نيكاكيح ينستيتۋتوۆ، سپوسوبنىح سدەرجيۆات تسارسكۋيۋ ۆلاست[59].

ۆ پرودولجيتەلنىح دەباتاح، رازۆەرنۋۆشيحسيا نا سترانيتساح جۋرنالا "Kritika", گالپەرين وسپوريل پرويزۆەدەننوە وستروۆسكيم زاچيسلەنيە پومەستيا ي مەستنيچەستۆا ۆ سوستاۆ مونگولسكوگو ناسلەدستۆا. يم وسپاريۆالسيا تاكجە تەزيس وستروۆسكوگو و مونگولسكيح كورنياح بويارسكوي دۋمى، ۆىپولنياۆشەي رول سوۆەششاتەلنوگو ورگانا پري رۋسسكوم تسارە.

 

***

دوستوينى ۆنيمانيا مالويزۆەستنىە ۆزگليادى پولسكيح يستوريكوۆ ي پۋبليتسيستوۆ، كاسايۋششيەسيا ۆزايمووتنوشەني مونگولوۆ ي رۋسسكيح. پولياكي، وستاۆاۆشيەسيا نا پروتياجەني تىسياچەلەتيا سوسەديامي روسسي ي بولەە ستا لەت جيۆشيە پود ەە ۋپراۆلەنيەم، ۆسەگدا پروياۆليالي جيۆوي ينتەرەس ك ەتوي سترانە، ا يح پوزنانيا و نەي زاچاستۋيۋ بىلي گورازدو بولەە پولنىمي، چەم بەسسيستەمنىە ي سلۋچاينىە سۆەدەنيا درۋگيح نارودوۆ. كونەچنو، سۋجدەنيا پولسكيح ۋچەنىح نەلزيا نازۆات ابسوليۋتنو وبەكتيۆنىمي س ۋچەتوم توگو، چتو پولياكي ۆ تەچەنيە ۆسەگو XIX ي ناچالا XX ۆەكا مەچتالي ۆوسستانوۆيت نەزاۆيسيموست سۆوەگو گوسۋدارستۆا. گلاۆنىم پرەپياتستۆيەم ك ەتومۋ بىلا يمەننو روسسيا، پود ۆلاستيۋ كوتوروي ناحوديليس بولشە چەتىرەح پياتىح ۆسەح زەمەل، سوستاۆلياۆشيح پولسكۋيۋ تەرريتوريۋ دو ەە رازدەلوۆ.

پولسكيە ناتسيوناليستى بىلي زاينتەرەسوۆانى ۆ توم، چتوبى يزوبرازيت روسسيۋ نەەۆروپەيسكوي سترانوي، ۋگروجاۆشەي درۋگيم گوسۋدارستۆام كونتينەنتا. ودنيم يز پەرۆىح ستوروننيكوۆ ەتوگو ۆزگليادا بىل فرانتسيشەك دۋشينسكي (1817-1893), ەميگريروۆاۆشي ۆ زاپادنۋيۋ ەۆروپۋ ي وپۋبليكوۆاۆشي تام رياد رابوت، وسنوۆنوي يدەي كوتورىح بىلو دەلەنيە ۆسەح چەلوۆەچەسكيح راس نا دۆە وسنوۆنىە گرۋپپى - "اريسكۋيۋ" ي "تۋرانسكۋيۋ". ك اريتسام ون وتنوسيل رومانسكيە ي گەرمانسكيە نارودى، ا تاكجە سلاۆيان. رۋسسكيە زاچيسلياليس ۆو ۆتورۋيۋ گرۋپپۋ، گدە وكازىۆاليس ۆ رودستۆە س مونگولامي، كيتايتسامي، ەۆرەيامي، افريكانتسامي ي يم پودوبنىمي. ۆ وتليچيە وت "اريتسەۆ", "تۋرانتسى" يمەلي پرەدراسپولوجەننوست ك كوچەۆومۋ وبرازۋ جيزني، نە ۋۆاجالي سوبستۆەننوست ي زاكوننوست، بىلي سكلوننى ك دەسپوتيزمۋ[60].

ۆ حح ۆەكە ەتۋ تەوريۋ رازۆيۆال فەليكس كونەچنىي (1862-1949), سپەتسياليست پو سراۆنيتەلنومۋ يزۋچەنيۋ تسيۆيليزاتسي. ۆ كنيگە "پولسكي لوگوس ي ەتوس"[61] ون راسسۋجداەت و "تۋرانسكوي تسيۆيليزاتسي", ك وپرەدەليايۋششيم پريزناكام كوتوروي، پوميمو پروچەگو، وتنوسيت ميليتاريزاتسيۋ وبششەستۆەننوي جيزني، ا تاكجە گوسۋدارستۆەننوست، ۆ وسنوۆە كوتوروي لەجيت چاستنوە، ا نە پۋبليچنوە پراۆو. رۋسسكيح ون سچيتال ناسلەدنيكامي مونگولوۆ ي پوتومۋ "تۋرانتسامي". ەتيم ون تاكجە وبياسنيال ۋتۆەرجدەنيە ۆ روسسي كوممۋنيستيچەسكوگو رەجيما.

 

***

كاك تولكو كوممۋنيستيچەسكايا تسەنزۋرا، ترەبوۆاۆشايا ودنوزناچنوستي ۆ ۆوپروسە و مونگولسكوم ۆلياني، پەرەستالا سۋششەستۆوۆات، ديسكۋسسيا پو ەتومۋ پوۆودۋ ۆوزوبنوۆيلاس. ۆ بولشينستۆە سۆوەم ەە ۋچاستنيكي وتۆەرگالي سوۆەتسكي پودحود، پروياۆليايا گوتوۆنوست پريزنات سۋششەستۆەننىي حاراكتەر ۆوزدەيستۆيا مونگولوۆ نا ۆسە سفەرى رۋسسكوي جيزني ي وسوبەننو نا پوليتيچەسكي رەجيم.

سپور تەپەر ۋتراتيل ناۋچنىي حاراكتەر، پريوبرەتيا بەسسپورنو پوليتيچەسكۋيۋ وكراسكۋ. رازۆال سوۆەتسكوگو گوسۋدارستۆا وستاۆيل منوگيح ەگو گراجدان ۆ راستەرياننوستي: وني نە موگلي رازوبراتسيا ۆ توم، ك كاكوي چاستي سۆەتا وتنوسيتسيا يح نوۆوە گوسۋدارستۆو - ك ەۆروپە، ازي، وبەيم ودنوۆرەمەننو يلي ني ك توي ي ني درۋگوي. ەتو وزناچاەت، چتو ك تومۋ مومەنتۋ بولشايا چاست روسسيان سوگلاشالاس س تەم، چتو ۆو منوگوم يمەننو يز-زا مونگولسكوگو يگا روسسيا ستالا ۋنيكالنوي تسيۆيليزاتسيەي، وتليچيە كوتوروي وت زاپادنوي كورەنيتسيا ۆ دالەكوم پروشلوم.

سوشلەمسيا نا نەسكولكو پريمەروۆ. يستوريك-مەديەۆيست يگور فرويانوۆ پودچەركيۆال ۆ سۆويح رابوتاح دراماتيچنىە پەرەمەنى، كوتورىە پرويزوشلي ۆ پوليتيچەسكوي جيزني روسسي ۆ رەزۋلتاتە مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا:

 

"چتو كاساەتسيا كنياجەسكوي ۆلاستي، تو ونا پولۋچاەت سوۆسەم ينىە وسنوۆانيا، چەم رانشە، كوگدا درەۆنەرۋسسكوە وبششەستۆو رازۆيۆالوس نا وبششەستۆەننو-ۆەچەۆىح ناچالاح، حاراكتەريزۋەمىح نەپوسرەدستۆەننوي دەموكراتيەي، يلي نارودوۆلاستيەم. ەسلي دو پريحودا تاتار ريۋريكوۆيچي زانيمالي كنياجەسكيە ستولى، كاك پراۆيلو، پو پريگلاشەنيۋ گورودسكوگو ۆەچا، ريادياس نا نەم وب ۋسلوۆياح سۆوەگو كنياجەنيا ي پرينوسيا كلياتۆۋ، زاكرەپلەننۋيۋ كرەستوتسەلوۆانيەم، وبەششالي دەرجات دوگوۆور نەرۋشيمو، تو تەپەر وني ساديليس نا كنياجەنيا پو يزۆولەنيۋ حانا، زاپەچاتلەننومۋ سووتۆەتستۆۋيۋششيم حانسكيم يارلىكوم. كنيازيا ۆەرەنيتسەي پوتيانۋليس ۆ حانسكۋيۋ ستاۆكۋ زا يارلىكامي. يتاك، ۆىسشيم يستوچنيكوم كنياجەسكوي ۆلاستي نا رۋسي ستانوۆيتسيا حانسكايا ۆوليا، ي ۆەچەۆوە نارودنوە سوبرانيە تەرياەت پراۆو راسپورياجەنيا كنياجەسكيم ستولوم. ەتو سرازۋ جە سدەلالو كنيازيا ساموستوياتەلنىم پو وتنوشەنيۋ ك ۆەچۋ، سوزداۆ بلاگوپرياتنىە ۋسلوۆيا دليا رەاليزاتسي ەگو مونارحيچەسكيح پوتەنتسي"[62].

 

ۆاديم ترەپالوۆ تاكجە ۆيديت سامۋيۋ نەپوسرەدستۆەننۋيۋ سۆياز مەجدۋ مونگولسكيم يگوم ي ستانوۆلەنيەم ۆ روسسي سامودەرجاۆيا چەرەز ۋمالەنيە زناچەنيا پرەدستاۆيتەلنىح ينستيتۋتوۆ، پودوبنىح ۆەچە[63]. ەتا توچكا زرەنيا رازدەلياەتسيا ي يگورەم كنيازكيم:

 

"وردىنسكوە يگو پەرەمەنيلو راديكالنو ي پوليتيچەسكي ستروي روسسي. پرويسحودياششايا ديناستيچەسكي وت كيەۆسكيح كنيازەي ۆلاست موسكوۆسكيح تسارەي سۋششنوستنو ۆىحوديت ك ۆسەۆلاستيۋ مونگولسكيح حانوۆ زولوتوي وردى. ي تسارەم-تو ۆەليكي موسكوۆسكي كنياز ستانوۆيتسيا ۆوسلەد پاۆشەي ۆلاستي زولوتووردىنسكيح ۆلادىك. يمەننو وت نيح گروزنىە گوسۋداري موسكوۆي ناسلەدۋيۋت بەزۋسلوۆنوە پراۆو كازنيت پو سۆوەي ۆولە ليۋبوگو يز پودداننىح، نەزاۆيسيمو وت دەيستۆيتەلنوي ۆينى ەگو. ۋتۆەرجدايا، چتو كازنيت ي ميلوۆات تساري موسكوۆسكيە "ەسميا ۆولنى", يۆان گروزنىي ۆىستۋپاەت نە كاك ناسلەدنيك مونوماحا، نو كاك پرەەمنيك باتىەۆ، يبو زدەس دليا نەگو نە ۆاجنى ني ۆينا، ني دوبرودەتەل پودداننوگو - يح وپرەدەلياەت ساما تسارسكايا ۆوليا. وتمەچەننوە كليۋچەۆسكيم ۆاجنەيشەە وبستوياتەلستۆو، چتو ۋ پودداننىح تساريا موسكوۆسكوگو نەت پراۆ، نو ەست تولكو وبيازاننوستي، - پرياموە ناسلەديە وردىنسكوي تراديتسي، كوتورۋيۋ ۆ موسكوۆي سۋششنوستنو نە يزمەنيلا داجە زەمششينا XVII ۆەكا، يبو ۆو ۆرەمەنا زەمسكيح سوبوروۆ پراۆ ۋ رۋسسكيح ليۋدەي نە پريباۆيلوس، دا ي سۆوەگو گولوسا سوبورى تاك ي نە پريوبرەلي"[64].

 

درۋگيم پروياۆلەنيەم وجيۆشەگو ينتەرەسا ك مونگولسكومۋ ناسلەديۋ ۆ پوستسوۆەتسكوي روسسي ستالو ۆوزروجدەنيە ەۆرازيستۆا. پو منەنيۋ فرانتسۋزسكوگو سپەتسياليستا مارلەن لاريۋەل، "نەوەۆرازيستۆو ستالو ودنوي يز نايبولەە پرورابوتاننىح كونسەرۆاتيۆنىح يدەولوگي، پوياۆيۆشيحسيا ۆ روسسي ۆ 1990-ە گودى"[65]. ۆ بيبليوگرافي ودنوي يز ەە كنيگ پەرەچيسليايۋتسيا دەسياتكي رابوت، وپۋبليكوۆاننىح پو ەتوي تەمە ۆ روسسي ناچينايا س 1989 گودا. نايبولەە ۆيدنىمي تەورەتيكامي ۆوزروجدەننوگو دۆيجەنيا ستالي لەۆ گۋميلەۆ (1912-1992), پروفەسسور فيلوسوفي موسكوۆسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا الەكساندر پانارين (1940-2003) ي الەكساندر دۋگين (ر. 1963).

پوستسوۆەتسكوە ەۆرازيستۆو يمەەت ياركو ۆىراجەننىي پوليتيچەسكي حاراكتەر: ونو پريزىۆاەت رۋسسكيح وتۆەرنۋتسيا وت زاپادا ي ۆىبرات سۆويم دوموم ازيۋ[66]. پو سلوۆام گۋميلەۆا، مونگولسكايا "ناپاست" ەست نە چتو ينوە، كاك ميف، سوزداننىي زاپادوم، چتوبى سكرىت پودليننوگو ۆراگا روسسي - رومانو-گەرمانسكي مير[67]. دۆيجەنيۋ پريسۋششي ناتسيوناليزم ي يمپەرياليزم، ا ينوگدا تاكجە انتيامەريكانيزم ي انتيسەميتيزم. نەكوتورىە يز ەگو پرينتسيپوۆ بىلي وبوزناچەنى ۆ رەچي پرەزيدەنتا ۆلاديميرا پۋتينا، پروزۆۋچاۆشەي ۆ نويابرە 2001 گودا:

 

"روسسيا ۆسەگدا وششۋششالا سەبيا ەۆروازياتسكوي سترانوي. مى نيكوگدا نە زابىۆالي و توم، چتو وسنوۆنايا چاست روسسيسكوي تەرريتوري ناحوديتسيا ۆ ازي. پراۆدا، نادو چەستنو سكازات، نە ۆسەگدا يسپولزوۆالي ەتو پرەيمۋششەستۆو. دۋمايۋ، پريشلو ۆرەميا نام ۆمەستە سو سترانامي، ۆحودياششيمي ۆ ازياتسكو-تيحووكەانسكي رەگيون، پەرەحوديت وت سلوۆ ك دەلۋ - ناراششيۆات ەكونوميچەسكيە، پوليتيچەسكيە ي درۋگيە سۆيازي. [...] ۆەد روسسيا - سۆوەوبرازنىي ينتەگراتسيوننىي ۋزەل، سۆيازىۆايۋششي ازيۋ، ەۆروپۋ ي امەريكۋ"[68].

 

ەتۋ انتيەۆروپەيسكۋيۋ پوزيتسيۋ رازدەلياەت ي زناچيتەلنايا چاست روسسيسكوگو وبششەستۆا. وتۆەچايا نا ۆوپروس "وششۋششاەتە لي ۆى سەبيا ەۆروپەيتسەم؟", 56% روسسيان ۆىبيرايۋت وتۆەت "پراكتيچەسكي نيكوگدا"[69].

سوۆرەمەننىە ستوروننيكي ەۆرازيستۆا ۋدەليايۋت يستوري ەششە مەنشە ۆنيمانيا، چەم يح پرەدشەستۆەننيكي; پرەجدە ۆسەگو يح ينتەرەسۋەت بۋدۋششەە ي مەستو روسسي ۆ نەم[70]. نو كوگدا پريحوديتسيا راسسۋجدات وب يستوري، وني پريدەرجيۆايۋتسيا مانەرى، سۆويستۆەننوي پەرۆىم ەۆرازيتسام:

 

"[پانارين] پوچتي نە ۋدەلياەت ۆنيمانيا كيەۆسكوي رۋسي، تاك كاك سچيتاەت ەە سكورەە ەۆروپەيسكيم، نەجەلي ەۆرازيسكيم، وبرازوۆانيەم (ي پوتومۋ وبرەچەننوي نا گيبەل), اكتسەنتيرۋيا ۆنيمانيە نا مونگولسكوم پەريودە. ون پيشەت وب "يگە" كاك و بلاگە، پوزۆوليۆشەم روسسي ستات يمپەريەي ي پوكوريت ستەپ. پودليننايا روسسيا، زاياۆلياەت ون، پوياۆيلاس ۆ موسكوۆسكي پەريود يز سوەدينەنيا پراۆوسلاۆيا س مونگولسكوي گوسۋدارستۆەننوستيۋ، رۋسسكيح س تاتارامي"[71].

 

***

سوۆوكۋپنوست پرەدستاۆلەننىح فاكتوۆ ياسنو داەت پونيات، چتو ۆ سپورە و مونگولسكوم ۆلياني پراۆى بىلي تە، كتو ۆىسكازىۆالسيا زا ەگو ۆاجنوست. ۆ تسەنترە ديسكۋسسي، راستيانۋۆشەيسيا نا دۆا س پولوۆينوي ستولەتيا، وكازالسيا پرينتسيپيالنو ۆاجنىي ۆوپروس و پريرودە رۋسسكوگو پوليتيچەسكوگو رەجيما ي ەگو پرويسحوجدەني. ەسلي مونگولى نيكاك نە پوۆليالي نا روسسيۋ يلي ەسلي ەتو ۆليانيە نە زاترونۋلو پوليتيچەسكوي سفەرى، تو روسسيسكۋيۋ پريۆەرجەننوست سامودەرجاۆنوي ۆلاستي، پريچەم ۆ ساموي كراينەي، پاتريمونيالنوي، فورمە پريدەتسيا وبياۆيت چەم-تو ۆروجدەننىم ي ۆەچنىم. ۆ تاكوم سلۋچاە ونا دولجنا كورەنيتسيا ۆ رۋسسكوي دۋشە، رەليگي يلي كاكوم-تو درۋگوم يستوچنيكە، نە پوددايۋششەمسيا يزمەنەنيام. نو ەسلي روسسيا، ناپروتيۆ، زايمستۆوۆالا سۆويۋ پوليتيچەسكۋيۋ سيستەمۋ وت ينوزەمنىح زاحۆاتچيكوۆ، تو شانس نا ۆنۋترەننيە پەرەمەنى وستاەتسيا، يبو مونگولسكوە ۆليانيە موجەت سو ۆرەمەنەم سمەنيتسيا نا زاپادنوە.

كرومە توگو، ۆوپروس و رولي مونگولوۆ ۆ رۋسسكوي يستوري يمەەت كليۋچەۆوە زناچەنيە دليا روسسيسكوي گەوپوليتيكي - ۋكازاننوە وبستوياتەلستۆو ۋپۋسكالي يز ۆيدۋ يستوريكي XIX ۆەكا. ۆەد ۆوسپرياتيە روسسي كاك پرياموي ناسلەدنيتسى يمپەري مونگولوۆ يلي داجە پروستو كاك سترانى، پەرەجيۆشەي يح سيلنوە ۆليانيە، پوزۆولياەت وبوسنوۆىۆات لەگيتيمنوست ۋتۆەرجدەنيا رۋسسكوي ۆلاستي نا وگرومنوي تەرريتوري وت بالتيكي ي چەرنوگو موريا دو تيحوگو وكەانا ي ناد منوگيمي ناسەليايۋششيمي ەە نارودامي. ەتوت ارگۋمەنت كريتيچەسكي ۆاجەن دليا سوۆرەمەننىح رۋسسكيح يمپەرياليستوۆ.

پودوبنىي ۆىۆود پوزۆولياەت پونيات، پوچەمۋ ۆوپروس و مونگولسكوم ۆلياني پرودولجاەت ۆىزىۆات ستول بۋرنۋيۋ پولەميكۋ ۆ روسسيسكوي يستوريچەسكوي ليتەراتۋرە. ۆيديمو، پويسكي وتۆەتا نا نەگو پرەكراتياتسيا ەششە وچەن نەسكورو.

 

اۆتوريزوۆاننىي پەرەۆود س انگليسكوگو اندرەيا زاحاروۆا

 

__________________________________________________

 

1) ۆ رۋسسكوي يستوريچەسكوي ليتەراتۋرە ازياتسكيح پوكوريتەلەي رۋسي چاششە ۆسەگو نازىۆايۋت "تاتارامي", يمەيا پري ەتوم ۆ ۆيدۋ تيۋركسكيە نارودى، سو ۆرەمەنەم پرينياۆشيە يسلام.

2) پلاتونوۆ س.ف. لەكتسي پو رۋسسكوي يستوري. 9 يزد. پەتروگراد: سەناتسكايا تيپوگرافيا، 1915.

3) نا پۋتياح. ۋتۆەرجدەنيە ەۆرازيتسەۆ. كنيگا ۆتورايا. م.; بەرلين: گەليكون، 1922. س. 342.

4) Pipes R. (Ed.). Karamzin's Memoir on Ancient and Modern Russia. Cambridge, MA: Cambridge University Press, 1959.

5) كارامزين ن.م. زاپيسكا و درەۆنەي ي نوۆوي روسسي. سپب.: تيپوگرافيا ا.ف. درەسسلەرا، 1914. س. 47.

6) ون جە. يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو: ۆ 12 ت. م.: ناۋكا، 1993. ت. 5. س. 202-205.

7) ەە ۆتوروە يزدانيە ۆىشلو ۆ 1825 گودۋ.

8) زناكومستۆوم س ەتوي ستاتەي يا وبيازان پروفەسسورۋ دەۆيدۋ سحيممەلپەننينكۋ ۆان دەر ويە، كوتورىي پرەدوستاۆيل منە ەە كوپيۋ. ۆزگليادى ريحتەرا اناليزيرۋيۋتسيا ۆ سلەدۋيۋششيح رابوتاح: سوچينەنيا ا.پ. ششاپوۆا. سپب.: يزدانيە م.ۆ. پيروجكوۆا، 1906. ت. 2. س. 498-499; بوريسوۆ ن.س. وتەچەستۆەننايا يستوريوگرافيا و ۆلياني تاتارو-مونگولسكوگو ناشەستۆيا نا رۋسسكۋيۋ كۋلتۋرۋ // پروبلەمى يستوري سسسر. 1976. № 5. س. 132-133.

9) ا.ر. يسسلەدوۆانيا و ۆلياني مونگولو-تاتار نا روسسيۋ // وتەچەستۆەننىە زاپيسكي. 1825. ت. XXII. № 62. س. 370.

10) تيزەنگاۋزەن ۆ. سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. سپب.: يمپەراتورسكايا اكادەميا ناۋك، 1884. ت. 1. س. 554.

11) تام جە. س. 555.

12) تام جە. س. VI.

13) Hammer-Purgstall J.F. von. Geschihte der Goldenen Horde in Kiptschak das ist: Der Mongolen in Russland. Pesth: C.A. Hartlebens Verlag, 1840.

14) گاستەۆ م. راسسۋجدەنيە و پريچيناح، زامەدليۆشيح گراجدانسكۋيۋ وبرازوۆاننوست ۆ رۋسسكوم گوسۋدارستۆە دو پەترا ۆەليكوگو. م.: ۋنيۆەرسيتەتسكايا تيپوگرافيا، 1832.

15) گرادوۆسكي ا.د. يستوريا مەستنوگو ۋپراۆلەنيا ۆ روسسي // ون جە. سوبرانيە سوچينەني. سپب.: تيپوگرافيا م.م. ستاسيۋلەۆيچا، 1899. ت. 2. س. 150.

16) كوستوماروۆ ن. ناچالو ەدينودەرجاۆيا ۆ درەۆنەي رۋسي // ون جە. يستوريچەسكيە مونوگرافي ي يسسلەدوۆانيا. سپب.: تيپوگرافيا ا. ترانشەليا، 1872. ت. 12. س. 70, 76.

17) بەستۋجەۆ-ريۋمين ك. رۋسسكايا يستوريا (دو كونتسا XV ستولەتيا). سپب.: تيپوگرافيا ا. ترانشەليا، 1872. ت. 1.

18) لەونتوۆيچ ف.ي. ك يستوري پراۆا رۋسسكيح ينورودتسەۆ: درەۆني ويراتسكي ۋستاۆ ۆزىسكاني (تساادجين-بيچيك) // زاپيسكي يمپەراتورسكوگو نوۆوروسسيسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا. 1879. ت. 28. س. 251-271.

19) تام جە.

20) تام جە. س. 274.

21) ۆەسەلوۆسكي ن.ي. تاتارسكوە ۆليانيە نا رۋسسكي پوسولسكي تسەرەمونيال ۆ موسكوۆسكي پەريود رۋسسكوي يستوري. سپب.: تيپوگرافيا ب.م. ۆولفا، 1911. س. 1.

22) ناسونوۆ ا.ن. مونگولى ي رۋس (يستوريا تاتارسكوي پوليتيكي نا رۋسي). م.; ل.: ينستيتۋت يستوري ان سسسر، 1940. س. 110; Ostrowski D. The Mongol Origins of Muscovite Political Institutions // Slavic Review. 1990. Vol. 49. № 4. P. 528.

23) Nitsche P. Der Bau einer Großmacht: Russische Kolonisation in Ostasien // Conermann S.، Kusber J. (Hrsg.). Die Mongolen in Asien und Europa. Frankfurt a. M.: Peter Lang, 1997. S. 211; ترۋبەتسكوي ن.س. يستوريا. كۋلتۋرا. يازىك. م.: پروگرەسس-ۋنيۆەرس، 1995. س. 41.

24) Vernadsky G. The Mongols and Russia. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1966. P. 338.

25) Ibid. P. 105, 121-122, 337.

26) پاششەنكو ۆ.يا. يدەولوگيا ەۆرازيستۆا. م.: مگۋ، 2000. س. 329.

27) سولوۆەۆ س.م. يستوريا روسسي س درەۆنەيشيح ۆرەمەن. ت. 3. گل. 2 // ون جە. سوچينەنيا: ۆ 18 كن. م.: مىسل، 1988. كن. II. س. 121-145.

28) Halperin Ch. Kliuchevskii and the Tartar Yoke // Canadian-American Slavic Studies. 2000. № 34. P. 385-408.

29) كليۋچەۆسكي ۆ.و. كۋرس رۋسسكوي يستوري. م.: اكادەميا ناۋك سسسر، 1937. ت. I. س. 394-395.

30) تام جە. س. 106-110.

31) Ostrowski D. Muscovy and the Mongols. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. P. 144.

32) Halperin Ch. Russia and the Golden Horde. Bloomington, Ind.: University of Indiana Press, 1985. P. 68, 74.

33) Dewey H. Russia's Debt to the Mongols in Surety and Collective Responsibility // Comparative Studies in Society and History. 1968. Vol. 30. № 2. P. 249-270.

34) پوكروۆسكي م.ن. وچەرك يستوري رۋسسكوي كۋلتۋرى. 5 يزد. پەتروگراد: پريبوي، 1923. چ. I. س. 140-141; ون جە. رۋسسكايا يستوريا ۆ ساموم سجاتوم وچەركە. م.: پارتينوە يزداتەلستۆو، 1933. س. 27.

35) باللود ف.ۆ. پريۆولجسكيە "پومپەي". م.; پەتروگراد: گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆو، 1923. س. 131.

36) بارتولد ۆ.ۆ. يستوريا يزۋچەنيا ۆوستوكا ۆ ەۆروپە ي روسسي. 2 يزد. ل.: لەنينگرادسكي ينستيتۋت جيۆىح ۆوستوچنىح يازىكوۆ، 1925. س. 171-172.

37) سم. ستاتيۋ چارلزا گالپەرينا، زاتراگيۆايۋششۋيۋ ەتۋ تەمۋ: Halperin Ch. Soviet Historiography on Russia and the Mongols // Russian Review. 1982. Vol. 41. № 3. P. 306-322.

38) Ibid. P. 315.

39) ناسونوۆ ا.ن. ۋكاز سوچ. س. 5.

40) بولشايا سوۆەتسكايا ەنتسيكلوپەديا. 3 يزد. م.: سوۆەتسكايا ەنتسيكلوپەديا، 1974. ت. 16. س. 502-503.

41) گرەكوۆ ب.د.، ياكۋبوۆسكي ا.يۋ. زولوتايا وردا. ل.: گوسۋدارستۆەننوە سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوە يزداتەلستۆو، 1937. س. 202.

42) پرينياتو سچيتات، چتو تەرمين "ەۆرازيا" ۆپەرۆىە ۋپوترەبيل اۆستريسكي گەولوگ ويگەن زيۋسس (Eugen Suess) ۆ ترەحتومنوي رابوتە "وبليك زەملي" ("Antlitz der Erde"), ۆىشەدشەي ۆ 1885-1909 گوداح (سم.: Böss O. Die Lehre der Eurasier. Wiesbaden: Harrassowitz, 1961. S. 25).

43) يسكليۋچەنيەم موجنو سچيتات گەورگيا ۆەرنادسكوگو (1887-1973), كوتورىي س 1927-گو پو 1956 گود پرەپوداۆال رۋسسكۋيۋ يستوريۋ ۆ يەلسكوم ۋنيۆەرسيتەتە، وپۋبليكوۆاۆ منوجەستۆو رابوت ۆ ەتوي وبلاستي.

44) ي.ر. [ن.س. ترۋبەتسكوي]. ناسلەديە چينگيسحانا. ۆزگلياد نا رۋسسكۋيۋ يستوريۋ نە س زاپادا، ا س ۆوستوكا. بەرلين: گەليكون، 1925.

45) ترۋبەتسكوي ن.س. يستوريا. كۋلتۋرا. يازىك. س. 772.

46) نا پۋتياح. ۋتۆەرجدەنيە ەۆرازيتسەۆ. س. 343.

47) تام جە. س. 18.

48) تام جە. س. 344.

49) ي.ر. [ن.س. ترۋبەتسكوي]. ناسلەديە چينگيسحانا. س. 21-22.

50) ەتو پولوجەنيە ۆوسپرويزۆوديتسيا ۆ رابوتە: روسسيا مەجدۋ ەۆروپوي ي ازيەي: ەۆرازيسكي سوبلازن. م.: ناۋكا، 1993. س. 266-278.

51) Halperin Ch. Russia and the Golden Horde.

52) Ostrowski D. Muscovite Adaptation of Steppe Political Institutions: A Reply to Halperin's Objections // Kritika. 2000. Vol. 1. № 2. P. 268.

53) Halperin Ch. Muscovite Political Institutions in the 14th Century // Ibid. P. 237-257; Ostrowski D. Muscovite Adaptation of Steppe Political Institutions... // Ibid. P. 267-304.

54) Halperin Ch. Russia and the Golden Horde. P. 88, 103.

55) Ostrowski D. Muscovy and the Mongols. P. 19, 26.

56) Ibid. P. 47-48. ياروسلاۆ پەلەنسكي، ۋچەنىي يز ۋنيۆەرسيتەتا ايوۆى، ۋسماتريۆاەت "پورازيتەلنوە سحودستۆو" مەجدۋ "پومەستەم" ي كازانسكيم "سۋيۋرگالوم" (سم.: Pelenski J. State and Society in Muscovite Russia and the Mongol-Turkic System in the Sixteenth Century // Forschungen zur Osteuropäischen Geschichte. 1980. Bd. 27. S. 163-164).

57) Ostrowski D. Muscovy and the Mongols. P. 199.

58) Idem. Muscovite Adaptation of Steppe Political Institutions... P. 269.

59) وستروۆسكي ەششە بولەە وسلابيل سۆويۋ پوزيتسيۋ، ناستايۆايا نا توم، چتو مونگولسكي حان بىل نە دەسپوتوم، نو پراۆيتەلەم primus inter pares (سم.: Ostrowski D. Muscovy and the Mongols. P. 86; Idem. The Mongol Origins of Muscovite Political Institutions. P. 528). ەتي ۋتۆەرجدەنيا پروتيۆورەچات ۆوززرەنيام ۆيدنىح سپەتسياليستوۆ پو يستوري مونگولوۆ، ۆ چاستنوستي بەرتولدا شپۋلەرا، كوتورىي ودنوزناچنو زاياۆليال: "ليۋبوە وگرانيچەنيە پراۆ پراۆيتەليا ۆ وتنوشەني سۆويح پودداننىح لەجالو ابسوليۋتنو زا پرەدەلامي مەنتالنوگو گوريزونتا ۆوستوچنوگو ميرا توي ەپوحي" (Spuler B. Die goldene Horde: Die Mongolen in Russland (1223-1502). Leipzig: Harrassowitz, 1943. S. 250).

60) Duchinski F.-H. Peoples Aryâs et Tourans, agriculteurs et nomades. Paris: F. Klincksieck, 1864.

61) Koneczny F. Polskie Logos a Ethos. Roztrząsanie o znaczeniu i celu Polski. Poznań; Warszawa, 1921.

62) فرويانوۆ ي.يا. و ۆوزنيكنوۆەني مونارحي ۆ روسسي // دوم رومانوۆىح ۆ يستوري روسسي / پود رەد. ي.يا. فرويانوۆا. سپب.: سانكت-پەتەربۋرگسكي ۋنيۆەرسيتەت، 1995. س. 31.

63) سم.: روسسيا ي ۆوستوك: پروبلەمى ۆزايمودەيستۆيا / پود رەد. س.ا. پانارينا. م.: تۋران، 1993. س. 45.

64) كنيازكي ي.و. رۋس ي ستەپ. م.: روسسيسكي ناۋچنىي فوند، 1996. س. 120.

65) Laruelle M. Russian Eurasianism: An Ideology of Empire. Baltimore, MD: Woodrow Wilson International Center for Scholars, 2008.

66) سوۆرەمەننىە ەۆرازيتسى نازىۆايۋت روسسيۋ نە "ەۆرازيسكوي", ا "ەۆروازياتسكوي" سترانوي.

67) Laruelle M. Op. cit. P. 65.

68) نەزاۆيسيمايا گازەتا. 2000. 14 نويابريا. س. 1.

69) ۆەستنيك موسكوۆسكوي شكولى پوليتيچەسكيح يسسلەدوۆاني. 1998. № 10. س. 98.

70) سم.، ناپريمەر: پانارين ا.س. روسسيا ۆ تسيكلاح ميروۆوي يستوري. م.: مگۋ، 1999.

71) Laruelle M. Op. cit. P. 71.

http://magazines.russ.ru/nz/2011/5/p20.html

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 2124
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 2533
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 2261
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 1641