وكىنىشكە وراي ءدال قازىرگى ۋاقىتتا تمد ەلدەرىندە تۇراقسىزدىقتىڭ جاڭا ءبىر كەزەڭىنە اياق باسىپ وتىر. بەلورۋسسيادا پرەزيدەنت سايلاۋىنا كوڭىلى تولماعانداردىڭ نارازىلىعى تولاستاماي تۇر. ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى كاراباققا بايلانىستى ەسكى داۋ ۋشىعىپ تىكەلەي سوعىس قيمىلدارىنا ۇلاستى. كۇتپەگەن جەردەن كورشىلەس قىرعىزستانداعى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ سوڭى ءۇشىنشى رەۆوليۋتسيامەن اياقتالۋى ابدەن مۇمكىن. وسىنداي جاعدايدا تۇراقتىلىق ايماعىنا اينالىپ وتىرعان قازاقستانعا وسى ەلدەردەگى بولىپ جاتقان ساياسي وقيعالار مۇلدەم اسەر ەتپەيدى دەپ ايتۋعا بولماس.

كەز كەلگەن سايلاۋ ساياسي سانانى، ساياسي ارەكەتتەردىڭ بەلسەندىلىگىن وياتاتىن فاكتور. دەگەنمەن كەلەر جىلى وتۋگە ءتيىس ءماجىلىس سايلاۋى مەن جەرگىلىكتى سايلاۋلار حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن وعان ەڭ قاجەتتىسى ءادىل ءوتۋى. ەلىمىزدەگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان 6 پارتيا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قيمىلداي باستادى. پارلامەنتتە وسى پارتيا وكىلدەرىنىڭ ءۇنى جارقىنىراق شىعا باستادى. كەيبىر دەپۋتتاتار تازا پوپۋليستىك ۇندەۋلەر جاريالاۋعا دەيىن بارۋدا. اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە دەگەن...

«بىرلىك» پارتياسى «اۋىل» پارتياسىنا بىرىكپەك نيەتتە قولقا سالعانداي ەدى. «اۋىل» بۇل پارتياعا: «بەلسەندىلىكتەرىڭىز تومەن» دەپ قابىلدامادى. «اقجولدىقتار» مەن وسى پارتيالاردىڭ ىشىندە ارينە، ەرتەرەك قامدانعانى «نۇروتاندىقتار». پارتيا توراعاسى بىلتىردىڭ وزىندە قايتا جاڭارۋ ستراتەگياسىن جاريالاعان بولاتىن. سول جاڭارۋدىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى قادامدارىنىڭ ءبىرى پارتيا ۇسىناتىن ءتىزىم قاتارىن جاڭالاۋعا دەگەن نيەتپەن وتكىزگەن پرايمەريز.

ەلىمىزدىڭ ساياسي تاجىريبەسىندە العاش رەت وتكىزىلگەن پرايمەريزدىڭ قورىتىندىلارى شىعىپ قوعامدا قىزۋ تالقىلانۋدا. بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ دەگەندەي، ونى قۇپتايتىن جانە سىن ايتاتىندار دا جەتكىلىكتى. بىراق پارتيالار ءتىزىمىن ىرىكتەۋدىڭ وبەكتيۆتى جولىن الەمدە ازىرشە ويلاپ تاپقان جوق.

كەشە وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا پارتيا حاتشىسى ارمان قىرىقباەۆ، پارتيالىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى پاۆەل كازانتسەۆ، پارتيا جاقتاستارى ليگاسىنىڭ جەتەكشىسى ەرلان سايروۆ پرايمەريزدىڭ قورىتىندالىرىمەن تانىستىردى. پارتيانىڭ نەگىزگى قىزمەتتەرنىڭ ءبىرى ازاماتتاردى ساياساتقا تارتۋ. پرايمەريزگە 10 990 ۇمىتكەر قاتىسقان. بۇل ۇمىتكەرلەردىڭ 70%-ى ءوزىن-ءوزى ۇسىنعاندار. 30%-باستاۋىش پارتيا ۇيىمدارى ۇسىنعان.

ۇمىتكەرلەردىڭ ىشىندە بەلگىلى قوعام بەلسەندىلەرى، ايماقتىڭ بەتكە ۇستارلارى، قازىرگى دەپۋتاتتار، ءتىپتى، بەلگىلى سپورتشىلار مەن ونەر جۇلدىزدارىن دا بايقاۋىمىزعا بولادى. قاتىسقان ۇمىتكەرلەردىڭ 36,7% – ايەلدەر، 29% – 35 جاسقا دەيىنگى جاستار.

پارتيالىق ءتىزىمدى انىقتاۋدىڭ بۇرىنعى ءداستۇرلى جوعارىدان پارتيا باسشىلىعى ايقىندايتىن جولى مەن باسەكەلەستىككە نەگىزدەلگەن پرايمەريزدىڭ اراسىندا تاڭدايتىن بولساق ارينە سوڭعىسى كوپ جاقسى. دەگەنمەن دە، العاشقى پرايمەريز بولعاندىقتان جەتىلدىرۋگە ءتيىس جەرلەر دە كەزدەسەدى. ول الدىمەن تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەردى بارىنشا ارتتىرۋ. پرايمەريز وتكىزۋ جونىندەگى ورتالىق ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ اقپاراتىنا سايكەس، ءتورت كۇنگە سوزىلعان داۋىس بەرۋگە 662 687 ادام قاتىسقان. بۇل – اقپاراتتىق جۇيەدە تىركەلگەن پارتيا مۇشەلەرىنىڭ 84%-ى. سايلاۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى، ياعني 581 104 ادام ونلاين داۋىس بەردى. 81 583 پارتيالىق ءداستۇرلى ءادىستى پايدالانىپ، سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنە كەلدى.

پارتيا مۇشەلەرى داۋىس بەرۋدە بەلسەندى بولعان ايماقتار قاتارىنا الماتى مەن اتىراۋ وبلىستارىن (94%), تۇركىستان وبلىسىن (93%) جاتقىزۋعا بولادى. نۇر-سۇلتان قالاسىندا سايلاۋشىلاردىڭ 65%-ى، قاراعاندى وبلىسىندا 66%-ى، الماتى قالاسى 73%-ى قاتىسقان.

پرايمەريزدە ۇمىتكەرلەر اراسىندا باسەكەلەس كۇرەستىڭ بارلىق اتريبۋتتارى ورىن الدى: ۇگىت-ناسيحات شارالارى مەن جاريا پىكىرتالاستار وتكىزىدى. پارتيالىق باقىلاۋ كوميتەتى اجەپتەۋىر جۇمىس جاساپ، ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتارعا جەدەل نازار اۋدارىپ، ءتيىستى شارالار قابىلدادى. اتاپ ايتقاندا، 30-دان استام ارىز بەن ءوتىنىش قارالعان. پرايمەريز وتكىزۋ ەرەجەسىن بۇزعانى ءۇشىن پارتيانىڭ 20 مۇشەسى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى، داۋىستاردى بۇرمالاۋ فاكتىلەرى ءۇشىن 7 كانديدات، پرايمەريز وتكىزۋ ەرەجەسىن ساقتاماعانى ءۇشىن 27 ۇمىتكەر تىركەۋدەن شىعارىلعان.

كەز كەلگەن جارىس بولعاندىقتان كوپ داۋىس العاندار مەن ازىراق داۋىس العاندار دا بولدى. بارلىق ۇمىتكەرلەردىڭ اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىدە بارىنشا تانىمال مەديا تۇلعالاردىڭ جيناعان داۋىستارى ءوز كوڭىلدەرىنەن شىقپاي جاتقانىن دا بايقادىق. بۇنى بىرنەشە جاعىنان تۇسىندىرۋگە بولادى.

بىرىنشىدەن، مەديا سالادا تانىمال بولۋ بارلىق پارتيا مۇشەلەرى اراسىندا بەدەلدى بولۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. بۇل ۇمىتكەرلەر ناقتى ءوز ايماعىنداعى سايلاۋشىلارعا ەمەس كوبىنەسە جالپى ءوز اۋديتورياسى اراسىندا جۇمىس ىستەدى. ال ول اۋديتوريانىڭ كوپشىلىگى قانشا داۋىس بەرگىسى كەلسە دە ول ايماقتا بولماعاندىقتان داۋىس بەرە المايتىنى بەلگىلى.

ەكىنشىدەن، داۋىس جيناۋدىڭ الدىندا كەلە جاتقان سول ايماقتاعى شىنىمەن تانىمال بەدەلدى ازاماتتار نەمەسە ءىرى كاسىپورىن جانە مەكەمە باسشىلارى. باستاۋىش پارتيا ۇيىمدارى نەگىزىن سول كاسىپورىنعا قاتىسى بار سايلاۋشىلار قۇرايتىندىقتان باسىمدىلىق كىمدە بولاتىنى بەلگىلى.

ۇشىنشىدەن، پرايمەريز ناتيجەسى قوعامدىق ساياسي مادەنيەتكە تىكەلەي بايلانىستى. سايلاۋشىلاردىڭ ءبىراز بولىگى ءالى دە ۇمىتكەردىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنا ەمەس باسقا فاكتورلارعا دەن قوياتىنى بەلگىلى. وعان ءوز جەرلەستەرىنە «بۇيرەك بۇرۋ»، كاسىپورىن جەتەكشىسىنە داۋىس بەرۋگە «مىندەتتى سەزىنۋ» جانە تاعى دا كوپتەگەن جايتتار اسەر ەتەدى. وتكەننەن قالعان «باعىنىشتى ساياسي مادەنيەت» سيندرومى كوپ جاعدايدا سايلاۋشىنىڭ تاڭداۋىن انىقتاسا كەرەك.

كەز كەلگەن سايلاۋدا ناقتى ۇستانىمى بار، نە ءۇشىن جانە كىم ءۇشىن سايىسقا تۇسەتىنىن ايقىنداعان، بارىنشا لايىقتى ۇمىتكەرلەرمەن قاتار، كەزدەيسوق ۇمىتكەرلەردىڭ دە بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ءبىز ولاردىڭ ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنان، جاريا دەباتتارداعى «اۋەسقوي» باعدارلامارىنان بايقادىق. بىرەۋلەر ءۇشىن پرايمەريز ءوز الدىنداعى، كوپشىلىك الدىنداعى ءوز باعاسىن كوتەرۋ قۇرالى بولعانىن دا كوردىك.

دەگەنمەن دە ساۋاتتى باعدارلاما ۇسىنىپ، ونى تانىستىرۋ ءۇشىن جان-جاقتى سايلاۋالدى ناۋقانىن ۇيىمداستىرىپ، بىراق تا، ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ازىراق داۋىس جيناعان ۇمىتكەرلەردىڭ ساعى سىنباۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ولاردىڭ كوپشىلىگى سايلاۋ شارالارىنا العاش رەت قاتىسقان جاستار ەكەنىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ولاردىڭ پرايمەريزگە قاتىسۋى ۇلكەن باتىلدىق. ۇيدە جاتىپ سىن ايتقاننان گورى، باعدارلاما ۇسىنىپ سايىسقا ءتۇسۋ ازاماتتىقتى بىلدىرەدى.

پارتيا ءوزى ۋادە بەرگەندەي بۇل تىزىمدەگى قابىلەتتى ازاماتتاردى شەتتەتپەيتىن بولار دەپ سەنەمىز. پارتيا قولىنداعى زور مۇمكىندىكتەرىن پايدالانىپ وسى ازاماتتاردىڭ قابىلەتىن قوعام يگىلىگى ءۇشىن ءتيىمدى قولدانادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

پرايمەريز سايىسقا تۇسكەن ۇمىتكەرلەرگە دە داۋىس بەرگەن سايلاۋشىلارعا ءبىراز تاجىريبە بولاتىنى ءسوزسىز. ۇمىتكەرلەر بۇل العاشقى پارتياىشىلىك سايىستا ەلەتوراتتپەن پرايمەريز جاعدايىندا ناقتى قالاي جۇمىس ىستەۋدىڭ باعدارىن ايقىندادى. قانشا دەگەنمەن دە كوبىرەك داۋىس العان ازاماتتار ءوز ايماعىندا بەدەلدى جانە ىسكەر ازاماتتار دەپ سەنەمىز.

پارتيا ءوز جۇمىسىندا ايماقتىق كوشباسشىلارىن قالىپتاستىرۋعا جۇمىس ىستەپ جاتقانىن كورۋىمىزگە بولادى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار پارتيانىڭ «مىقتى ليدەرلەر – مىقتى پارتيا» ۇستانىمىنا سايكەس كەلەدى. ايماقتاعى دەپۋتتاتتار قۇرامى جەرگىلىكتى اكىمشىلىك رەسۋرستارمەن ەمەس، كلاندارمەن، ترايباليزم مەن كوررۋپتسيا جولىمەن ەمەس، ازاماتتىق قوعام ارقىلى قالىپتاسۋى قاجەت. ءار اۋدان جانە اۋىل ءوز ماسەلەسىن ءوزى، سەنىم ارتقان ازاماتتارى ارقىلى شەشە ءبىلۋ قاجەت. بىزگە تانىمايتىن دەپۋتاتتار ەمەس، ىسكەر دەپۋتاتتار كەرەك.

باسىندا ءبىزدىڭ جاعدايعا الىستاۋ بولىپ كورىنگەن پرايمەريزدىڭ ودان ءارى باسقا پارتيالاردىڭ قولدانۋى ارقاسىندا ءبىزدىڭ ساياسي تاجىريبەگە مىقتاپ ەنەتىن ءداستۇر بولادى دەپ ويلايمىن. پارتيالىقتاردىڭ تولىق كوڭىلىنەن شىعاتىن ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىراز پرايمەريزدى باسىمىزدان وتكەرۋ كەرەك شىعار. پرايمەريز ساۋاتتى باعدارلامالاردىڭ، الدىڭعى قاتارلى ينتەلەكتىنىڭ، سەنىم مەن بەدەلدىڭ جارىسىنا اينالۋىنا مىندەتتى تۇردە كەلەمىز.

پرايمەريدىڭ العاشقى كەزەڭى اياقتالدى، ايماقتارداعى رەيتينگتەر ەسەپتەلىپ،  كوشباسشىلار انىقتالدى. ەندى پارتيالىق ىرىكتەۋدىڭ كەلەسى كەزەڭى ايماقتىق جانە جالپى پارتيالىق سەز وتكىزىلىپ، پارتيالىق ءتىزىم جاساقتالۋعا ءتيىس. اۋداندىق دەڭگەيدەگى ماسليحاتتارعا ۇسىنىلاتىن پارتيالىق ءتىزىم وسى پرايمەريزدىڭ العاشقى كەزەڭى ناتيجەسىنە سايكەس انىقتالاتىن بولسا، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا ءماسليحاتتارىنا جانە ءماجىلىس سايلاۋىنا ۇسىنىلاتىن پارتيالىق ءتىزىم وسى ەكىنشى كەزەڭدە انىقتالاتىن بولادى.

«نۇروتان» پارتياسى جاريالاعان قايتا جاڭارۋدىڭ قالاي ءوتىپ جاتقانىن باقىلايتىن بولساق، بىرىنشىدەن، وسى جىل ىشىندە پارتيا قاتارىندا «پاسسيۆ» بولعان 200 مىڭنان استام ادام پارتيالىق بيلەتتەن ايىرىلدى. ەكىنشىدەن پرايمەريز پارتيا ءۇشىن ۇلكەن تاجىريبە الاڭى بولدى دەپ ويلايمىن. پارتيا ايماقتاردا جۇمىس ىستەۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن يگەرىپ جاتىر. ياعني، پرايمەريز پارتيالاستاردى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستىراتىن، بىرلىگىن بەكەمدەيتىن دانەكەرلىك قىزمەت اتقاردى. پرايمەريز بارىسىندا حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان 216 سايلاۋالدى باعدارلامانىڭ جوباسى وي ەلەگىنەن وتكىزىلىپ، 20 مىڭنان استام ۇسىنىس جينالدى. تىڭنان وي قوسىلىپ، اتالعان جوبالار ىسكە اسسا پارتيانىڭ كۇشى ودان سايىن ارتادى. پرايمەريز ەڭ الدىمەن ەلىمىز ءۇشىن دە پايدالى  ءىس بولدى. ونلاين داۋىس بەرۋدىڭ ۇلكەن تاجىريبەسى جيناقتالدى. بۇل تاجىريبە كەلەسى سايلاۋ بارىسىندا قولدانىلۋى ابدەن مۇمكىن. پارتيانىڭ تسيفرلىق جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى دامىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە پارتيا قوعامداعى ساياسي پىكىرتالاستى دامىتۋعا دا سەپتىگىن تيگىزۋدە. بولاشاق دەپۋتتاتتارعا قوعامدىق جاريا پىكىرتالاس بولاشاقتاعى قىزمەتى ءۇشىن وتە قاجەت.  حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋدا بىزگە ويى اشىق، باتىل جانە ىسكەر دەپۋتتار قاجەت. وكىلدى ورگاندارداعى «ۇندەمەيتىن» دەپۋتاتتار كۇنى بىتۋگە جاقىن. جاڭا سىناقتار ۋاقىتى، سونىڭ ىشىندە پاندەميا، الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس جانە قوعامدىق نارازىلىقتاردىڭ كۇشەيۋى پارتيادان وتە شەشۋشى قادامداردى تالاپ ەتەدى. قوعامنىڭ قاجەتتىلىگى وسى.

ەلدوس جۇماعۇلوۆ ، ساياساتتانۋشى

Abai.kz