Júma, 26 Sәuir 2024
Biylik 4028 10 pikir 8 Qazan, 2020 saghat 12:18

Alghashqy praymeriz qalay ótti?

Ókinishke oray dәl qazirgi uaqytta TMD elderinde túraqsyzdyqtyng jana bir kezenine ayaq basyp otyr. Belorussiyada preziydent saylauyna kónili tolmaghandardyng narazylyghy tolastamay túr. Ázerbayjan men Armeniya arasyndaghy Karabaqqa baylanysty eski dau ushyghyp tikeley soghys qimyldaryna úlasty. Kýtpegen jerden kórshiles Qyrghyzstandaghy parlament saylauynyng sony ýshinshi revolusiyamen ayaqtaluy әbden mýmkin. Osynday jaghdayda túraqtylyq aimaghyna ainalyp otyrghan Qazaqstangha osy elderdegi bolyp jatqan sayasy oqighalar mýldem әser etpeydi dep aitugha bolmas.

Kez kelgen saylau sayasy sanany, sayasy әreketterding belsendiligin oyatatyn faktor. Degenmen keler jyly ótuge tiyis mәjilis saylauy men jergilikti saylaular halyqtyng kónilinen shyghu ýshin oghan eng qajettisi әdil ótui. Elimizdegi júmys istep túrghan 6 partiya belgili bir dengeyde qimylday bastady. Parlamentte osy partiya ókilderining ýni jarqynyraq shygha bastady. Keybir deputtatar taza populistik ýndeuler jariyalaugha deyin baruda. Atyng shyqpasa jer órte degen...

«Birlik» partiyasy «Auyl» partiyasyna birikpek niyette qolqa salghanday edi. «Auyl» búl partiyagha: «belsendilikteriniz tómen» dep qabyldamady. «Aqjoldyqtar» men osy partiyalardyng ishinde әriyne, erterek qamdanghany «NúrOtandyqtar». Partiya tóraghasy byltyrdyng ózinde qayta janaru strategiyasyn jariyalaghan bolatyn. Sol janarudyng eng bir manyzdy qadamdarynyng biri partiya úsynatyn tizim qataryn janalaugha degen niyetpen ótkizgen praymeriyz.

Elimizding sayasy tәjiriybesinde alghash ret ótkizilgen praymerizding qorytyndylary shyghyp qoghamda qyzu talqylanuda. Bitken iske synshy kóp degendey, ony qúptaytyn jәne syn aitatyndar da jetkilikti. Biraq partiyalar tizimin irikteuding obektivti jolyn әlemde әzirshe oilap tapqan joq.

Keshe ótken baspasóz mәslihatynda partiya hatshysy Arman Qyryqbaev, partiyalyq baqylau komiytetining jetekshisi Pavel Kazansev, partiya jaqtastary ligasynyng jetekshisi Erlan Sairov praymerizding qorytyndalyrymen tanystyrdy. Partiyanyng negizgi qyzmetterning biri azamattardy sayasatqa tartu. Praymerizge 10 990 ýmitker qatysqan. Búl ýmitkerlerding 70%-y ózin-ózi úsynghandar. 30%-bastauysh partiya úiymdary úsynghan.

Ýmitkerlerding ishinde belgili qogham belsendileri, aimaqtyng betke ústarlary, qazirgi deputattar, tipti, belgili sportshylar men óner júldyzdaryn da bayqauymyzgha bolady. Qatysqan ýmitkerlerding 36,7% – әielder, 29% – 35 jasqa deyingi jastar.

Partiyalyq tizimdi anyqtaudyng búrynghy dәstýrli jogharydan partiya basshylyghy aiqyndaytyn joly men bәsekelestikke negizdelgen praymerizding arasynda tandaytyn bolsaq әriyne songhysy kóp jaqsy. Degenmen de, alghashqy praymeriz bolghandyqtan jetildiruge tiyis jerler de kezdesedi. Ol aldymen tehnikalyq mýmkindikterdi barynsha arttyru. Praymeriz ótkizu jónindegi Ortalyq úiymdastyru komiytetining aqparatyna sәikes, tórt kýnge sozylghan dauys beruge 662 687 adam qatysqan. Búl – aqparattyq jýiede tirkelgen partiya mýshelerining 84%-y. Saylaushylardyng basym bóligi, yaghny 581 104 adam onlayn dauys berdi. 81 583 partiyalyq dәstýrli әdisti paydalanyp, saylau uchaskelerine keldi.

Partiya mýsheleri dauys berude belsendi bolghan aimaqtar qataryna Almaty men Atyrau oblystaryn (94%), Týrkistan oblysyn (93%) jatqyzugha bolady. Núr-Súltan qalasynda saylaushylardyng 65%-y, Qaraghandy oblysynda 66%-y, Almaty qalasy 73%-y qatysqan.

Praymerizde ýmitkerler arasynda bәsekeles kýresting barlyq atributtary oryn aldy: ýgit-nasihat sharalary men jariya pikirtalastar ótkizidi. Partiyalyq baqylau komiyteti әjepteuir júmys jasap, tәrtip búzushylyqtargha jedel nazar audaryp, tiyisti sharalar qabyldady. Atap aitqanda, 30-dan astam aryz ben ótinish qaralghan. Praymeriz ótkizu erejesin búzghany ýshin partiyanyng 20 mýshesi jauapkershilikke tartyldy, dauystardy búrmalau faktileri ýshin 7 kandidat, praymeriz ótkizu erejesin saqtamaghany ýshin 27 ýmitker tirkeuden shygharylghan.

Kez kelgen jarys bolghandyqtan kóp dauys alghandar men azyraq dauys alghandar da boldy. Barlyq ýmitkerlerding әsirese, әleumettik jelide barynsha tanymal media túlghalardyng jinaghan dauystary óz kónilderinen shyqpay jatqanyn da bayqadyq. Búny birneshe jaghynan týsindiruge bolady.

Birinshiden, media salada tanymal bolu barlyq partiya mýsheleri arasynda bedeldi bolu degendi bildirmeydi. Búl ýmitkerler naqty óz aimaghyndaghy saylaushylargha emes kóbinese jalpy óz auditoriyasy arasynda júmys istedi. Al ol auditoriyanyng kópshiligi qansha dauys bergisi kelse de ol aimaqta bolmaghandyqtan dauys bere almaytyny belgili.

Ekinshiden, dauys jinaudyng aldynda kele jatqan sol aimaqtaghy shynymen tanymal bedeldi azamattar nemese iri kәsiporyn jәne mekeme basshylary. Bastauysh partiya úiymdary negizin sol kәsiporyngha qatysy bar saylaushylar qúraytyndyqtan basymdylyq kimde bolatyny belgili.

Ýshinshiden, praymeriz nәtiyjesi qoghamdyq sayasy mәdeniyetke tikeley baylanysty. Saylaushylardyng biraz bóligi әli de ýmitkerding saylaualdy baghdarlamasyna emes basqa faktorlargha den qoyatyny belgili. Oghan óz jerlesterine «býirek búru», kәsiporyn jetekshisine dauys beruge «mindetti sezinu» jәne taghy da kóptegen jayttar әser etedi. Ótkennen qalghan «baghynyshty sayasy mәdeniyet» sindromy kóp jaghdayda saylaushynyng tandauyn anyqtasa kerek.

Kez kelgen saylauda naqty ústanymy bar, ne ýshin jәne kim ýshin sayysqa týsetinin aiqyndaghan, barynsha layyqty ýmitkerlermen qatar, kezdeysoq ýmitkerlerding de bar ekeni jasyryn emes. Biz olardyng ýgit-nasihat júmystarynan, jariya debattardaghy «әuesqoy» baghdarlamarynan bayqadyq. Bireuler ýshin praymeriz óz aldyndaghy, kópshilik aldyndaghy óz baghasyn kóteru qúraly bolghanyn da kórdik.

Degenmen de sauatty baghdarlama úsynyp, ony tanystyru ýshin jan-jaqty saylaualdy nauqanyn úiymdastyryp, biraq ta, әrtýrli sebeptermen azyraq dauys jinaghan ýmitkerlerding saghy synbau kerek dep oilaymyn. Olardyng kópshiligi saylau sharalaryna alghash ret qatysqan jastar ekenin de úmytpaghanymyz jón. Olardyng praymerizge qatysuy ýlken batyldyq. Ýide jatyp syn aitqannan góri, baghdarlama úsynyp sayysqa týsu azamattyqty bildiredi.

Partiya ózi uәde bergendey búl tizimdegi qabiletti azamattardy shettetpeytin bolar dep senemiz. Partiya qolyndaghy zor mýmkindikterin paydalanyp osy azamattardyng qabiletin qogham iygiligi ýshin tiyimdi qoldanady dep ýmittenemiz.

Praymeriz sayysqa týsken ýmitkerlerge de dauys bergen saylaushylargha biraz tәjiriybe bolatyny sózsiz. Ýmitkerler búl alghashqy partiyaishilik sayysta eletorattpen praymeriz jaghdayynda naqty qalay júmys isteuding baghdaryn aiqyndady. Qansha degenmen de kóbirek dauys alghan azamattar óz aimaghynda bedeldi jәne isker azamattar dep senemiz.

Partiya óz júmysynda aimaqtyq kóshbasshylaryn qalyptastyrugha júmys istep jatqanyn kóruimizge bolady. Búl baghyttaghy júmystar partiyanyng «Myqty liyderler – myqty partiya» ústanymyna sәikes keledi. Aymaqtaghy deputtattar qúramy jergilikti әkimshilik resurstarmen emes, klandarmen, traybalizm men korrupsiya jolymen emes, azamattyq qogham arqyly qalyptasuy qajet. Ár audan jәne auyl óz mәselesin ózi, senim artqan azamattary arqyly sheshe bilu qajet. Bizge tanymaytyn deputattar emes, isker deputattar kerek.

Basynda bizding jaghdaygha alystau bolyp kóringen praymerizding odan әri basqa partiyalardyng qoldanuy arqasynda bizding sayasy tәjiriybege myqtap enetin dәstýr bolady dep oilaymyn. Partiyalyqtardyng tolyq kónilinen shyghatyn nәtiyjege qol jetkizu ýshin birәz praymerizdi basymyzdan ótkeru kerek shyghar. Praymeriz sauatty baghdarlamalardyn, aldynghy qatarly intelektinin, senim men bedelding jarysyna ainaluyna mindetti týrde kelemiz.

Praymeriyding alghashqy kezeni ayaqtaldy, aimaqtardaghy reytingter eseptelip,  kóshbasshylar anyqtaldy. Endi partiyalyq irikteuding kelesi kezeni aimaqtyq jәne jalpy partiyalyq sez ótkizilip, partiyalyq tizim jasaqtalugha tiyis. Audandyq dengeydegi mәslihattargha úsynylatyn partiyalyq tizim osy praymerizding alghashqy kezeni nәtiyjesine sәikes anyqtalatyn bolsa, oblystyq, respublikalyq manyzy bar qala mәslihattaryna jәne mәjilis saylauyna úsynylatyn partiyalyq tizim osy ekinshi kezende anyqtalatyn bolady.

«NúrOtan» partiyasy jariyalaghan qayta janarudyng qalay ótip jatqanyn baqylaytyn bolsaq, birinshiden, osy jyl ishinde partiya qatarynda «passiyv» bolghan 200 mynnan astam adam partiyalyq biyletten aiyryldy. Ekinshiden praymeriz partiya ýshin ýlken tәjiriybe alany boldy dep oilaymyn. Partiya aimaqtarda júmys isteuding jana tәsilderin iygerip jatyr. Yaghni, praymeriz partiyalastardy bir-birimen tyghyz baylanystyratyn, birligin bekemdeytin dәnekerlik qyzmet atqardy. Praymeriz barysynda halyqtyng nazaryna úsynylghan 216 saylaualdy baghdarlamanyng jobasy oy eleginen ótkizilip, 20 mynnan astam úsynys jinaldy. Tynnan oy qosylyp, atalghan jobalar iske assa partiyanyng kýshi odan sayyn artady. Praymeriz eng aldymen elimiz ýshin de paydaly  is boldy. Onlayn dauys beruding ýlken tәjiriybesi jinaqtaldy. Búl tәjiriybe kelesi saylau barysynda qoldanyluy әbden mýmkin. Partiyanyng sifrlyq júmys isteu tәsili damyp jatyr. Sonymen birge partiya qoghamdaghy sayasy pikirtalasty damytugha da septigin tiygizude. Bolashaq deputtattargha qoghamdyq jariya pikirtalas bolashaqtaghy qyzmeti ýshin óte qajet.  Halyqtyng mýddesin qorghauda bizge oiy ashyq, batyl jәne isker deputtar qajet. Ókildi organdardaghy «ýndemeytin» deputattar kýni bituge jaqyn. Jana synaqtar uaqyty, sonyng ishinde pandemiya, әlemdik ekonomikalyq daghdarys jәne qoghamdyq narazylyqtardyng kýshengi partiyadan óte sheshushi qadamdardy talap etedi. Qoghamnyng qajettiligi osy.

Eldos Júmaghúlov , sayasattanushy

Abai.kz

10 pikir