ءبىز اباي شىعارماشىلىعىنىڭ سىرى مەن كوركەمدىك بولمىسىنا ءالى دە تولىق قانىعا الماي كەلەمىز. بۇل پىكىردى اشىق ايتساڭ كەيبىر «بىلگىشتەر» ساعان: «شىنىمەن - اق وسى بىردەڭە ءبىلىپ ايتىپ وتىر ما؟» دەگەندەي تىكسىنە قاراپ ، سالدەن سوڭ ەزۋىنە مىسقىل ۇيىرەدى:

« سەن دە ابايدىڭ ماڭىنان كورىنگىڭ كەلدى مە؟» دەيتىن سياقتى. وسىدان كەيىن كىنامشىل جانىڭ ءبىر جاسىپ، ءبىر قايرالادى. «قورلىعىن-اي» دەيسىڭ ىشڭنەن. مۇنداي ساتتەردە سوزگە شاقىراتىن، زەكىپ ەمەس، ءۇنسىز عانا ىممەن، يشراتپەن جىگەرىڭدى جانيتىن، بىراق، ۇنەمى قاتال ءبىر ىشكى قۇبىلىس، تىلسىم قۇدىرەت سەنى وزىنە تارتادى. ول - اباي الەمى، سول اباي رۋحىنان ءنار العان  ءوز «جۇرەگىڭىڭ قالاۋى»، ءوز «جانىڭنىڭ قايراتى» (اباي).

ءبىز اباي شىعارماشىلىعىنىڭ سىرى مەن كوركەمدىك بولمىسىنا ءالى دە تولىق قانىعا الماي كەلەمىز. بۇل پىكىردى اشىق ايتساڭ كەيبىر «بىلگىشتەر» ساعان: «شىنىمەن - اق وسى بىردەڭە ءبىلىپ ايتىپ وتىر ما؟» دەگەندەي تىكسىنە قاراپ ، سالدەن سوڭ ەزۋىنە مىسقىل ۇيىرەدى:

« سەن دە ابايدىڭ ماڭىنان كورىنگىڭ كەلدى مە؟» دەيتىن سياقتى. وسىدان كەيىن كىنامشىل جانىڭ ءبىر جاسىپ، ءبىر قايرالادى. «قورلىعىن-اي» دەيسىڭ ىشڭنەن. مۇنداي ساتتەردە سوزگە شاقىراتىن، زەكىپ ەمەس، ءۇنسىز عانا ىممەن، يشراتپەن جىگەرىڭدى جانيتىن، بىراق، ۇنەمى قاتال ءبىر ىشكى قۇبىلىس، تىلسىم قۇدىرەت سەنى وزىنە تارتادى. ول - اباي الەمى، سول اباي رۋحىنان ءنار العان  ءوز «جۇرەگىڭىڭ قالاۋى»، ءوز «جانىڭنىڭ قايراتى» (اباي).

ءتىل دەگەن تەلەگەي تەڭىزدەن ءبىر ءسوزدى ويىڭا ۇستاعان ساتتە ونىڭ سان ساققا تارتار ماعىناسىن كوڭىلمەن تەرمەلەگەيسىڭ. بەينەلەنگەن زاتىنىڭ مانىنە بەيىمدەلىپ، قىرلى الماسشا قۇبالماي ما، سيپات ساۋلەسى. سوندايدا ءمان اۋىسىمەن سەزىنىپ، ويدىڭ تەرەڭدىك دەڭگەيىن ءداپ باسا الارسىڭ با؟ ەندەشە، ادامنىڭ قۇبىلعان بۇلىنعىر تۇتقاسىز ىشكى دۇنيەسىن سوزبەن ۇستاعان، «سۇرعىلت تارقان بەيۋاققا» «كۇڭگۇرت كوڭىلدىڭ» سوزىمەن ارلاسقان، «كوك تۇمان» باسقان بولاشاققا «ءۇمىتتىڭ ساۋلەسىن» ءتۇسىرىپ، سانانىڭ «كوزىن قاداعان» شىڭىراۋ ابايدىڭ ولەڭدەرىن قۇنتتاپ وقۋ زەردەڭىزگە وسال جۇك ەمەس. ءار ءسوزدىڭ ءمانىن ءداپ باسىپ، بەينەلەگەن كولەمىن تولىق سەزىنۋ ءۇشىن سول ءسوزدىڭ ولەڭنىڭ بىتىمىندەگى، نە شۋماقتاعى كوڭىل قيسىنى مەن ءسوز كەلىسىمىنە تايانا وتىرىپ، دىتتەي وقۋ جۇيكەلى اباي وقۋشىسىنىڭ ادال پارىزى.

ەگەر قۇنتتاپ وقىساڭىز: «ابايدىڭ ولەڭدەرىن مىڭ قايتارا وقىپ، جاتتاپ جۇرگەن ادامداردىڭ دا، ابايدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ جەتپەي جۇرگەندەرىن بايقاعانىم بار» - دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بۇدان عاسىر بۇرىن ايتقان ءسوزىن قايتالار ەدىڭىز.

ابايدىڭ كەي ولەڭدەرىن جاتقا بىلمەيتىن قازاق كەزدەسكەنىمەن، «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن ءانىن بىلمەيتىن قازاق جوق» دەسەك  ەل سەنەر. بۇكىل حالىق  جاتقا بىلەتىن وسىناۋ اۋەندى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى جولىنان اۋىزعا تۇسەر ءسوزدى قالاي تۇسىندىك؟ «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن ءسوزدىڭ سول ولەڭدەگى، سول شۋماقتاعى ماعىناسىن ولەڭ مادەنيەتىندەگى ورنىن دۇرىس ۇعىنا الدىق پا؟ ءبىر رەتى كەلگەندە كورنەكتى ابايتانۋشى عالىم - تۇرسىن جۇرتباەۆتان وسى ولەڭنىڭ  ورىس تىلىنە قالاي اۋدارىلعانىن سۇراعانىم بار:

«تى - زرياچوك گلاز مويح،

پلامەن دۋش زولوتىح»، - دەپ اۋدارعان ەكەن (م. پەتروۆىح). ياعني «سەن مەنىڭ كوزىمنىڭ قاراشىعىسىڭ» - دەگەن ماعىنادا بەرىلىپتى. وسى اعاتتىق اباي ولەڭىن قىتاي تىلىنە اۋدارعاندا دا قايتالاندى:

«ۋو ءيان جۇندى توڭ ءرىن،

شين شىدى ميڭ دىڭ» («كوزىمنىڭ قاراشىعى - كوڭىلىمنىڭ ساۋلەسى» دەگەن ماعىنادا). (پەكين. «ۇلتتار» باسپاسى 1992 جىل «اباي قۇنانباەۆ تاڭدامالى شىعارمالارى» 1 - باسىلىمى، 149 - بەت، قاباي اۋدارماسى). زيالى بىتكەن ورىس ءتىلىن سۋداي ساپىرعان قازاقستاندا اۋدارما الگىندەي بولعاندا، قىتايشاسىنا سوگىس ايتقالى وتىرعانىمىز جوق.

اباي بۇل جەردە «كوزىمنىڭ قاراسى» دەپ كوزدىڭ قاراشىعىن ايتقانى جوق ەدى. جىگىتتىڭ كوز جانارىنان قۇشتارلىق نۇرىن توگىلتە، عاشىعىنا كوز شۋاعىن تۇسىرە قاراعانىن ايتىپ ەدى.

اباي بۇل جەردە «كوزىمنىڭ قاراسى» دەپ، كوزدىڭ قاراقاتتاي ءمولدىر قارالىعىن جازعانى جوق ەدى. سۇلۋلىققا قۇلار جىگىتتىڭ جان - تانىندەگى ىستىق جالىندى جانارىنا جيىپ، عاشىعىنا مانسۇق جۇرەك تالپىنىسىن قىزعا كوزىمەن سەزدىرە قاراعانىن جازىپ ەدى.

اباي «كوزىمنىڭ قاراسى» دەپ، جارىق الەمدى وزىنە سيدىرار تارىداي عانا كوز قاراشىعىن ايتپاپ ەدى. جىگىتتىڭ جان دەرتىن جانارىنان شىعارا، عاشىعىنا ۇمسىنعان اياۋلى كوزقاراسىن (قاراۋىن) ايتىپ ەدى.

اباي  «كوزىمنىڭ قاراسىندا» ليريكالىق «مەننىڭ قىزعا ءبىر قاراي قالعانداعى سىرتقى بەينەسى - تىنىش قالىپتا كوز سۋارعان ىڭكار سۋرەتتى سالدى. مۇندا اقىن «مەننىڭ» عاشىعىنا قاراعان كوزىنىڭ كوڭىل ساناسىمەن تۇتاسىپ جاتقان قۇبىلىسىن وزگەشە شەبەر سۋرەتتەلەدى. وسى جىردى وقىعاندا ءبىزدىڭ سۋرەتشى سانامىزدا عاشىقتىقتان جارالى بولعان جۇرەكتىڭ، ىنتازارلىققا كۇپتى كوڭىلدىڭ، ساعىنعان سانانىڭ سيپاتىن جيناپ عاشىعىنا قاراي قالعان «مەننىڭ» جانارى نۇسقالانسا ءجون ەدى.

«كوزىمنىڭ قاراسى»، «كوزىمنىڭ قاراشىعى» ەمەس. ونداعى بەينەلەۋشى زات ەمەس، قيمىل. «ايجاننىڭ ءان شىرقاسى بولەكشە شابىتتا»، «قاراتوبەلدىڭ اياق تاس-تاسى ارىندى» دەگەن سويلەمدەردەگى «شىرقاسى»، «تاستاسىعا» ۇقساس «قاراسى» دا قيمىلدان تۋىنداعان ءسوز. اقىننىڭ - «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن ولەڭىنە تۇتاستاي زەر سالۋدىڭ تابالدىرىعىندا ءبىز وسى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۋرالى پىكىرىمىزدىڭ سالماسىن بۇراي ءتۇسۋدى ءجون كوردىك.

«كوزىمنىڭ قاراسى» «كوزىمنىڭ قاراشىعى ەمەس». سوزگە باعىڭىز، ءبىز وسى ءسوزدىڭ ولەڭدەگى ورنىنا، كەيىنگى سوزدەرمەن قيسىنىنا، وي جەلىسىندەگى كەلىسىمىنە، ۇڭىلە ءتۋسىپ، بىرنەشە قىرىنان ءسوز ساباقتايىق.

ءبىرىنشى: قازاقتا «كوزىمنىڭ قاراشىعى»، «كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي» دەگەن سوزدەر بار. ول تەڭەلەر ماعىناسىندا اياۋلىلىقتى ، قامقورلىقتى، اسا مۇقياتتىقتى مەڭزەيدى. ءبىز اقىندى كوزدىڭ قاراسىن كوزدىڭ قاراشىعى  ماعىناسىمەن الىپ، «كوڭىلىنىڭ ساناسىن» كوزدىڭ قاراشىعىنداي اياۋلى سەزىندى دەيىك، وندا، وسى شۋماقتىڭ كەيىنگى ەكى جولىن قاي سوزىمەن قيىستىرامىز؟ «كوڭىلىنىڭ ساناسىن» (بۇل جەردە «سانا» ىڭكار ساعىنىش دەگەن ماعىنادا بولار). «كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي اياۋلى ەدى»، - دەپ ءبىر كەتىپ، ونىڭ ۇستىنە «بىتپەيتىن جارا ەدى» دەپ تاعى كيلىكتىرە مە؟ نەمەسە، اباي كوزىمنىڭ قاراشىعى دەسە ولەڭدىك بۋىننان اسىپ كەتىپ، ىرعاققا تۇسپەيتىن بولعان سوڭ، ەكىنشى جاعىنان «ساناسى» مەن «جاراسىنا» ۇيقاستىرۋ ءۇشىن «قاراشىعى» دەگەندى «قاراسى» دەپ الا سالدى دەمەكسىڭ بە؟ جوق مۇلدە ولاي ەمەس! بۇل ولەڭ جازىلعان تۇستا (1891ج.) اقىندىق شەبەرلىگى كەمەلىنە كەلىپ، ءتىل ونەرىنىڭ ولەڭ ءسوز بولمىسىنىڭ كوڭىل مەن قيمىل كەلىسىمىنىڭ تابيعاتىن ابدەن عىلىمي، قاپتال مەڭگەرگەن اباي اۋىلدىڭ ولەڭشىلەرىندەي (قازاق ولەڭ شىعاراتىن ادامدى «اقىن» جانە «ولەڭشى» دەپ ەكىگە بولگەن) كەلسە-كەلمەس ۇيقاس قۋالامايدى. ەندەشە، «قاراشىعى» دەگەن ءسوزدىڭ ورىنىنا «قاراسى» دەپ الدى دەگەن پىكىر بىزشە قاتە.

ەكىنشى: وسى ولەڭنىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى - كوڭىلىمنىڭ ساناسى» دەپ باستالۋى تەگىن ەمەس. ول تۇتاس ولەڭدەگى ىڭكارلىكتى ىشكە تارتىپ، ونداعى ءاربىر ءسوز بەن قيمىلدى ۇياڭدىققا، ادەپكە، كوزبەن عانا وقيتىن بيازى لەپكە مولدىرەتىپ، دىرىلدەتىپ، ۇيىتىپ تۇرادى. ەگەر، «كوڭىلىڭىزدە الاڭ باسىلعان» شابىتتى ءبىر ساتتەرىڭىزگە وسى ولەڭدى ىشكى جۇمساق، جىلى لەبىنە كەنەلە وقىساڭىز، نە، مامىرلاتىپ انگە سالساڭىز ولەڭدەگى ءۇنسىز قارايلانعان قوس جانار - ىنتىزارلىققا تولى جىگىت «كوزىمنىڭ قاراسى» شىعارمانىڭ ءون بويىنان كوز تارتادى.

مىسالى:

«كوزىمنىڭ قاراسى

كوڭىلىمنىڭ ساناسى،» ء(بىرىنشى شۋماقتا)

«تەرەڭدەپ قارايسىڭ،

تەلمىرىپ  تۇرمايسىڭ» (بەسىنشى شۋماقتا).

«قاراساڭ جان تويماس» (10 شۋماقتا).

«قالقامنىڭ نۇسقاسىن

كور، كوزىم، ءبىر كەنەل» (12-شۋماقتا)

«بولامىن كورسەم ءماز» (13-شۋماقتا).

«كورگەندە بوي ەرىپ،

سۇيەگىم بالقىعان». (15-شۋماقتا)

«ورتەنگەن جۇرەككە

ءبىر كورگەن بولار سەپ». (18-شۋماقتا).

«بايقاپ قاراساڭ» (اباي) ولەڭنىڭ تۇتاس تۇلعاسىندا «مەننىڭ» قىزعا قاراۋمەن ءوتىپ كەلە جاتقانىن سەزەسىڭ. «ىشتەگى عاشىقتىق جاراسى بىتپەي»، «كوڭىل ساناسى» عاشىعىنا قاراتا بەرەدى جىگىتتى. «كورگەن سايىن بوي ەرىپ»، «سۇيەگى بالقىپ»، «جانارى تويماي»، قارايدى. عاشىقتىق ماستىعىمەن ارپالاسقان سابىرلى جىگىت. «ورتەنگەن جۇرەگىنە ءبىر كورگەنى دە سەپ بولىپ» «كوڭىل كەنەلىپ» سابىرىن ۇستانادى.

ەندى ولەڭگە دەن قويا وقىساڭىز قىزدى «مەننىڭ» ءار «قاراۋى» مەن «كورۋىنىڭ» اراسى قىز بەينەسىن سۇيىنە نۇسقالاۋمەن، قىز مىنەزىن تابىنا سيپاتتاۋمەن بولادى.

سىرتتاي زەر سالۋدان، ءۇنسىز كوڭىل قۇلاتۋدان تۋعان تۇڭعيىق ولەڭ جىگىت جۇرەگىندەگى عاشىقتىق ارپالىسىن ىشتەي تىندىرا كەلە ەڭ سوڭعى جولدارىندا دا:

«قۇداي-اۋ، بۇل كوڭىلىم

كۇن بار ما ءبىر تىنار؟»-

دەپ، ءوز-ءوزىن تىنىشتىققا ، سابىرعا شاقىرىپ ، ءۇنسىز قالدىرادى.

ءسىز وسى ساتتە:

«عاشىقتىق ءتىلى - ءتىلسىز ءتىل،

كوزبەن كور دە ، ىشتەن ءبىل» - دەپ باستالاتىن ابايدىڭ تاعى ءبىر ولەڭىن ەسكە الىڭىزشى: وندا دا ۇنسىزدىك، ءتىلسىز سەزىم، كوزبەن قاراۋى مەن كورۋىنەن عانا بەينەلەنەتىن ىشكى عاجايىپ قۇبىلىس مەڭزەلەدى.

ءۇشىنشى: بىزدە «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن سوزبەن ماندەس (سينونيم) باسقا سوزدەر دە جەتەرلىك. مىسالعا: «تەلمىرۋ»، «قادالۋ»، «سۇقتانۋ»، دەگەن سوزدەردى الايىق. اباي وسى ولەڭىندە بۇل سوزدەرگە جۋىمادى. تەك «قاراۋ» مەن «كورۋدى» عانا تاڭدادى. ەگەر،  «تەلمىرۋ»، «قادالۋ»، «سۇقتانۋلاردى»، قولدانسا ول وسى ولەڭنىڭ ۇياڭ، جىلى تابيعاتىن بۇزار ەدى. ولەڭدەگى ءبىرىنشى جاق - «مەننىڭ» ادامدىق قاسيەتىنە دە، ادال ىنتىزارلىعىنا دا كىنارات كەلتىرەر ەدى. سەبەبى، «سۇقتانۋ»، «تەلمىرۋلەردە» ادەپسىز قۇمارتقان پيعىل، وبىر كوڭىلدىڭ ارانى بەينە بەرەدى. اقىننىڭ بۇل سوزدەرگە جولاماعانى سونان.

«تەرەڭدەپ قارايسىڭ»

تەلمىرىپ تۇرمايسىڭ»، - دەپ «مەننىڭ» كوز الدىنداعى عاشىعى دا وعان كوز قيىعىمەن قاراپ، «بەك قاتتى سىنايدى».

«تەلمىرىپ تۇرمايدى».

وسىعان ۇقساس حVIII - عاسىردا جاساعان ءارى باتىر، ءرى اقىن، شابىتتى جىراۋ اقتانبەردى دە ءبىر جىرىندا:

جارلاۋعا بىتكەن جاپىراق،

جامىلساق توڭار ما ەكەنبىز؟

«جازىققا بىتكەن بۇلدىرگەن-

سۇقتانساق تويار ما ەكەنبىز», - («بەس عاسىر جىرلايدى» ەكى تومدىق. 1-توم 64-بەت) دەگەن ەدى. ويىڭدى عاجايىپ مانگە تارتار شىڭىراۋ جولدار عوي بۇل. «قاراساق  تويار ما ەكەنبىز» دەمەيدى جىراۋ. بۇل جەردە «سۇقتانۋدىڭ» ورنىنا «قاراۋدى» قولدانسا قيسىنى كەلمەس ەدى.

زەر سالساڭ، ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى» مەن اقتانبەردى جىراۋدىڭ مىنا جىر جولدارىنان ورتاق ءبىر قاسيەت بايقالادى: «قاراۋدان»، «سۇقتانۋدان»، «تەلمىرۋدەن» جان دا، ءتان دە تويمايدى. قايتا، قاراعان سايىن، سۇقتانعان سايىن «جانقۇمارى» دا، «ءتان قۇمارى» دا ارتا تۇسەدى، ورشەلەنە، وزەلىنە تۇسەدى. اقتانبەردى جىرىندا بۇلدىرگەنگە سۇقتانعان، قول ۇستاپ جەمەگەن. اباي شىعارماسىنداعى «مەن» دە «الاقانىما ءتۇستىڭ اياۋلىم، قۇشاعىمداسىڭ» دەمەيدى. قارايدى، قۇمارتادى، كورەدى، كوڭىل سۋارادى مۇندايدى اقىن مەن جىراۋدىڭ كوڭىل تەڭىزىنىڭ تۇبىندە ءتۇيلىسۋى دەپ ۇقان ءجون.

ءتورتىنشى: «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن تىركەستىڭ ءبىز ايتىپ وتىرعان ماعىناسىن ايقىنداۋعا وسى كورنەۋ بەينەدەن تۋعان «كوزقاراس» دەگەن كومەسكى (اۆستراكتى) پالساپالىق ۇعىمدى دا كۋاگە تارتۋعا جارايدى. «  ول قانداي كوزقاراستا؟»، «وزىڭدىك كوزقاراسىڭ بولسىن!» دەگەن سويلەمدەگى «كوزقاراس» پەن ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسىن» ەپتەپ جاناستىرۋعا بولادى.

م. اۋەزوۆ «كوزىمنىڭ قاراسىن» ابايدىڭ شىن مانىندەگى ەۆروپالىق ليريكالىق دەڭگەيدەگى مادينەتى بيىك شىعارمالارىنان تىس قالدىرىپ بۇل ولەڭدى اقىننىڭ «شىعىستىق» ۇلگىدەگى شىعارمالارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزعان ەدى.

م. مىرزاحمەتوۆ م. اۋەزوۆتىڭ وسى پىكىرىنە ءسوز جالعاپ: «كوزىمنىڭ قاراسى» ولەڭىندە عاشىقتىق سەزىمدى «اللانىڭ راحمەتى» دەپ تانۋى، نەمەسە، قىز بويىنداعى كوز تۇندىرار سۇلۋلىقتى « كورىك - ءتاڭىرى داۋلەتى» دەپ ۇعىنۋدىڭ ارعى توركىنى شىعىس كلاسسيكتەرى جىرلاعان عازەلدەردەن اۋىسقان بەلگى رەتىندە ەلەس بەرەدى ( «مۇقتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى»، 181 بەت) دەيدىدە ءبىرلى - ەكىلى ولەڭىندە بولماسا اقىن شىعارمالارىندا بۇل تانىمنىڭ تامىرلانىپ، شوعىرلانباعانىن ايتىپ، اقىنعا ارا تۇسكەندەي پيعىل اڭعارتادى. سول تۇستاعى(قىزىل كەڭەستىك زامانداعى) سانا - تۇسىنىككە ولەڭدەگى وسى ەكى جول قازاقى، مۇسىلماني ءسوزدىڭ ءمىن سياقتى كورىنگەنىن ازىرشە تۇسىنۋگە بولار. ال، 88 جولدىق وسىناۋ ايگىلى ماحاببات جىرىنا 68-,69- ەكى جولىندا قولدانىلعان ءسوزدىڭ «كەسىرىنەن»، «ەۆروپالىق»    دەڭگەيگە بارماعان «شىعىستىق» شىعارما دەگەن انىقتاما بەرىپ داريانىڭ ارعى جاعىندا قالدىرۋ اقىلعا قيعاش كەلەدى.

«كوزىمنىڭ قاراسىندا» ولەڭنىڭ تۇتاس تۇلعاسى «مەننىڭ» ىشكى سەزىمىنە قۇرىلاتىنىن باعانا «قاراۋىنا» بايلاي بايانداپ ەدىك. ولەڭ دە ءبىز ەشكىمنىڭ دە ايقايلاعان داۋىسىن ەستىگەنىمىز جوق. ءبارى دە «مەننىڭ» كوكەيىندە ارپالاسىپ جاتقان ارمان، لاپىلداعان ىنتىزارلىق سىرتقا دىم شىعارماعان بويدا تىنىپ قالىپ وتىرادى.

شىعارمانى تۇتاس بويىمەن ىشكى دۇنيەگە توعىتىپ، ىشكى تارتىسقا قۇرۋدى قايسى شىعارماشىلىق ادىسكە جاتقىزساق ەكەن؟

باتىستىڭ جاڭاشا جاسامپازدىق اعىمىنداعى سانا مەن جۇيەنىڭ ءرولىن دارىپتەپ، ادامنىڭ تىكە تۇيسىكتەرىن كوركەم ادەبيەتتىڭ ماقسۇتى ەسەپتەيتىن كوزقاراس (مودەرنيزم) «كوزىمنىڭ قاراسى» سياقتى شىعارمانىڭ مەڭزەۋىنەن تۋعان جوق پا؟

فرانتسيالىق انري بەرگسوننىڭ سوزىمەن ايتقاندا «سانا شىعارمالارىنداعى ءبىزدى قىزىقتىرىپ، وزىنە تارتاتىنى - سىرتقى دۇنيەدەن قولعا تۇسپەيتىن قانداي ءبىر ءتۇرلى تەرەڭ تىنىستى كوڭىل - كۇي، نەمەسە، ىشكى جان دۇنيەنىڭ تارتىسى بولماق» (بەرگسون 1857-1941جىلدارى جاساعان. 1928- جىلى نوبەل سىيلىعىن العان، ادەبيەتتەگى مودەرن شىعارماشىلىق اعىمىنىڭ كوش باسشىلارىنىڭ ءبىرى).

«كوزىمنىڭ قاراسىنداعى» ىشكى دۇنيەگە زەر سالا ءوزىمىزدى «كوكىرەگىندە وتى بار ويلى ادام» (اباي) دەپ تانىپ، اقىننىڭ كوڭىلدىك بۇلىنعىر الەمىنە سانامىزدىڭ ساۋلەسىن تۇسىرە قۇنتتاپ قاراساق، «بۇل ءسوزىمنىڭ سۋرەتى تۇرار دايىن» دەپ اباي ءوزى ايتقانداي ءۇنسىز ويمەن قايراتى قايىسا ارپالىسىپ، سارعايعان ساناسى كوز قاراسىنان عانا ساڭلاۋلاپ، سابىرعا دەس بەرىپ ءۇنسىز ءوتىپ بارا جاتقان اقىن كەيىپكەرى كوز الدىڭدا ماڭگى قالىپ قويادى.

ءسوزىمىزدىڭ سۇبەلى جاعى «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن ولەڭنىڭ ءبىرىنشى جولىنا - ولەڭنىڭ اتى بولعان تىركەسكە ءتان بولعاندىقتان، وسى ءسوزدى جاڭساق ۇعىنۋعا نە سەبەپ بولدى دەگەنگە جاۋاپ ىزدەيىك.

ارينە، بۇعان كوپ ادامدار: «قاراسى دەگەن ءسوزدىڭ اۋىسپالى (ومونيم) ماعىناسىنان تۋعان جاڭىلىس» - دەپ كىنانىڭ جارتىسىن اقىنعا اۋدارا جەپ- جەڭىل جاۋاپ قاتا سالعىسى كەلەر.

بۇل - كىسى قاناعاتتانارلىق جاۋاپ ەمەس.

سەبەبى: «كوزىمنىڭ قاراسىسىڭ» دەپ قازاق ايتپايدى عوي. ال «كوزىمنىڭ قاراشىعىسىڭ» - دەپ اباي اتقانى تاعى جوق. ونىڭ ۇستىنە، بۇل تىركەس ولەڭ جولدارىنىڭ اراسىندا ەمەس، ەڭ باسقى جولى ەكەنىن ويلا، ولەڭنىڭ اتى دا سول.

اباي ولەڭنىڭ ەڭ باسقى سوزىنە سەلسوق قارايتىن كىسى ەمەس. ەسەسىنە ءار ولەڭنىڭ باستاۋ ءسوزىن ولەڭدەگى بار ويدى باعىنتار ءتۇپ قازىق ەتىپ، شىمىر الادى. «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك»، نەمەسە «كۇلىمسىرەپ اسپان تۇر»، «الىستان سەرمەپ» ت.س.

مىسالى:  «الىستان سەرمەپ» دەپ باستالاتىن، وي جەلەگىن ءار شۋماق سايىن الىسقا سەرپىپ وتىراتىن وسىناۋ ەكى ءجۇز جولدىق ولەڭنىڭ ءوزى ءبىر كوك جيەگىنەن كوز تالعان قويناۋلى، سىرلى القاپ عوي.

تالايدان سوزگە اينالماي، كوكەيگە شايقالعان سۇراپىل شابىتتىڭ بەلگىسىز سەزىمدەرى جىرعا قۇيىلار ساتتەگى العاشقى سەركە ءسوز عوي ول - ولەڭنىڭ ءبىرىنشى جولى دەگەنىڭىز. وعان كوز كىدىرىپ، كوڭىل توقتاتپاي، «اكە-اۋ، بۇل نەگە بۇلاي؟» دەمەي، جەڭىل وتە شىقساق، ول - وقۋشى بولعان ءوزىمىزدىڭ كىناسىز، ءوزىمىزدىڭ ۇقىپسىزدىعىمىز! ول عانا ەمەس، ەڭ اقىرى، اباي شىعارماسىنا بولعان تۇسىنىكتىڭ كەمدىگى.

اباي شىعارمالارى ەشقاشاندا ويعا جەڭىل بولعان ەمەس. اباي «جەڭىلدىك» تۋرالى ايتتى - وندا تەك تىلگە جەڭىل بولۋىن عانا دارىپتەدى. اباي شىعارمالارىنىڭ وڭاي جاتتالىپ قالاتىنى سول «تىلگە جەڭىل» كەلگەنىنەن; كورەر كوزگە وڭاي جازىلعانداي ءوز - وزىنەن قيىسىپ، ۇيقاسىپ تۇرعانداي بولعانىنان. كوپ ادامداردىڭ جاتتاپ الىپ، شىعارمانىڭ شىن مانىندەگى قاسيەتىنە جەتپەي جۇرەتىنى، تۇسىنبەي جۇرگەنىن وزدەرى دە بايقامايتىنى اباي ولەڭدەرىندەگى تىلگە جەڭىلدىكتىڭ قاسيەتى.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ولەڭىنىڭ («كوزىمنىڭ قاراسى») ءبىرىنشى شۋماعىنداعى تىنىس بەلگى اباي شىعارمالارى قانشاما قايتا باسىلعاندا دا، دۇرىستاپ قويىلماعان قالپىندا كەلەدى. بۇل دا اباي شىعارمالارىن زەرتتەۋشىلەردىڭ وسى ءسوزدىڭ ءمانىن ءداپ باسپاعانىنان، نەمەسە، اباي شىعارمالارىنا دەن قويۋىمىزدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن دەرەك بەرەدى.

كوزىمنىڭ قاراسى،

كوڭىلىمنىڭ ساناسى،

بىتپەيدى ىشتەگى

عاشىقتىق جاراسى. (اباي قۇنانباەۆ شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى، ءى توم الماتى، قازاق كسر -ءىنىڭ «عىلىم» باسپاسى، 1977ج. 172-ب).

الدىڭعى ەكى جولدىڭ سوڭىنا قويىلعان ۇتىرلەر ەكى جولدى ءبىر -بىرىنە قيىستىرماي، جارىستىرىپ قاتار جىبەرگەن. سودان دا ءبىر شۋماقتاعى ءتورت جول قيسىن تاپپاي، ءدال ماعىناسىنان شەتتەپ تۇر. ولەڭنىڭ ءدال ماعىناسىن تۇسىنۋگە ول دا كەسىرىن تيگىزگەن.

زاتى وسى شۋماقتىڭ سوڭعى ءۇش تارماعى دا الدىڭعى جولدىڭ (بەينەسىن) ءمانىن اشا - ايقىنداي ءتۇسۋدىڭ قامىندا. ەندەشە، ءبىز تىنىس بەلگىنى بىلايشا قويار ەدىك ء(بارى - ءبىر، بۇل دا اۆتوردىڭ ءوزى قويعان تىنىس بەلگى ەمەس):

كوزىمنىڭ قاراسى-

كونىلىمنىڭ ساناسى:

بىتپەيدى ىشتەگى

عاشىقتىق جاراسى.

ء(بىرىنشى جولدىڭ سوڭىنا سىزىق، ەكىنشى جولدىڭ سوڭىنا قوس نۇكتە ).

شىعارماسى ءۇشىن بيىك سىنشى ابايدىڭ ءوزى ەكەنىنە ەشكىم تالاسپاس. ەندەشە ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسىنا» ءان شىعارعانى، ءارى ونىڭ ايتاقالسىن تاماششا اۋەن بولعانى دۇنيەگە ماعۇلىم. سونىڭ ءوزى ابايدىڭ بۇل ولەڭدى ءوزى وزگەشە باعالاعانىن ۇعىندىرادى.

اباي ولەڭدەرى - سۇلۋلىق الەمى ءوزى ايتقانداي تەرەڭىنە ساۋلە بويلاماس سانا تەڭىزى بەينەلى. ونىڭ ءار ولەڭى سول تەڭىزدىڭ ءار تۇسى. كەيى ءيىرىمدى، كەيى تولقىندى، كەيى سۋ استى مارجاندارىن بۇركەگەن سىرلى - سىرلى ايدىندار.

اباي ولەڭدەرى ارقانداي وقۋشىنىڭ، نە زەرتەۋشىنىڭ «مەن بىلەمىنە» كەلە بەرمەيتىن، تالداۋعا تاۋسىلماس قازىنا.  ءان تىڭداۋ مادينەتى، اباي ولەڭدەرىندەگى كوركەمدىك قالقالاعان اشۋ - ىزا «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەپ بۇرىنعىلار ايتقان ءسوزدى ۇستاندىرادى. «كوك تۇمان» اراسىندا الدە ءبىر اسىلىڭدى، جوعىڭدى ىزدەتەدى. «كوزىمنىڭ قاراسى» «باتىسشا ما، الدە شىعىسشا ما» دەگەن سوزگە تاعى ءبىر ويىمىزدى كولدەنەڭ تارتالىق.

1990 جىلى مەكسيكا اقىنعا وتتوليە پازعا نوبەل سىيلىعىن تاپسىرعان سالتاناتتى داستارحان باسىندا شۆەتسيا نوبەل سىيلىعى كوميتەتى ونىڭ قىسقا ءبىر ولەڭىن وقىپ ەدى:

مەن كورۋ مەن ءتىل قاتۋدىڭ،

ءتىل قاتۋ مەن ۇنسىزدىكتىڭ،

ۇنسىزدىك پەن قيالىمنىڭ

قيالىم مەن ۇمىتۋدىڭ اراسىندا

-         ولەڭ. (قىتايشاسىنان سوزبە ءسوز اۋدارىلدى).

ولەڭنىڭ مونولوگى سياقتانعان وسىناۋ ءبىر شۋماقتى بۇگىنگى دۇنيە ادەبيەتىنىڭ تىنىسى دەگەنگە داۋ بولماس.

ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسىنىڭ» تۇتاس قاسيەتى پازدىڭ وسى ولەڭىندەگى ويلارعا ارعى  عاسىردان كەلىپ تۇتاسىپ، جارىسا كەتكەندەي. ءسىز ەرىنبەي پازدىڭ وسى ءبىر شۋماعى مەن «كوزىمنىڭ قاراسىنىڭ» ءبىرىنشى شۋماعىن قاتار قويىپ كورىڭىزشى. ەكەۋى ەكى عاسىردا، ەكى زاماندا جازىلعانىنا قاراماستان ءبىر كىسىنىڭ شىعارماسىنداي، ءبىر دەڭگەيلى سەزىمنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ قاتار كوسىلگەن شۋماقتار.

پازدىڭ شۋماعىندا ولەڭ ءوزىن كورۋدىڭ، ءتىل قاتۋدىڭ، ۇنسىزدىكتىڭ، قيالدىڭ، ۇمىتۋدىڭ اراسىندامىن»، دەپ يشارات ەتەدى.

ال، «كوزىمنىڭ قاراسىندا» ولەڭ قاراۋدىڭ، كورۋدىڭ، قيالدىڭ ءتىل قاتۋعا جەتپەگەن تۇسىنان ويعا ۇستالادى.

ءوزىڭىز ويلاڭىز....

ولەڭدەگى سىرتقى ءپىشىندى (فورمانى) بولماسا، وي مەن سەزىمدى «باتىسشا» مەن «شىعىسشاعا» ءبولۋ بىرەر ماقالانىڭ قارىمى كوتەرەر جۇك ەمەس. بۇل جەردە كوڭىلگە قيعاش كەلگەنى «شىعىسشانى» «باتىسشادان» تومەن دەڭگەيدە قالدىرىپ، «كوزىمنىڭ قاراسىن» شىعىسشاعا قوسقان ءجاي.

و. سۇلەيمەنوۆتىڭ «اينالايىن» دەگەن ولەڭىندە ەلەۋسىز وقىلا كەتەتىن مىنا ءبىر جولدارعا كوڭىل بولەيىكشى.

باتىس بولسا-

شىعىسىڭنىڭ شىعىسى

ال ازيا-

باتىسىڭنىڭ باتىسى. («اتامەكەن» 162 - بەت).

اقىن عۇلاما ولجاستىڭ وسىناۋ جولدارداعى سەنشە «باتىس» پەن وزىنشە «باتىستىڭ» سەنشە «شىعىس» پەن وزىنشە «ازيانىڭ» ورنىن الماستىرا سويلەسۋى دە ۇلكەن مانگە يە دۇنيە. ايتارى جاعىنان ءبىز تالقىعا سالىپ وتىرعان پىكىرگە جاناسىپ، وي قاراماعىن تەرەڭگە جىبەرگەن تاريح قويناۋىنان تارتا سويلەگەن جولدار. شىعىس دەگەنىمىز اقىل - سانانىڭ، ادامدىق سەزىنۋدىڭ الميساعى ەمەس پە؟ ەندەشە، «شىعىسشاعا» شىنايى ۇڭىلمەي، شالقايا قاراۋ اقيقاتتىڭ، اردىڭ تەزىنە تۇسەر دۇنيە بولماق. «ويۋ زەرلى اقىپ تاستىڭ ىشىنەن قۇج-قۇج جاحۇت عاسىر تاستىڭ ىشىنەن سىعالاعان» (ولجاس) شىعىستىڭ شىڭىراۋ شىندىق ورنىن ءوز سانامىزدان تابا ءبىلۋ دە ءلازىم.

الەمدىك دارەجەدە وتەتىن اباي تويىنىڭ قارساڭىندا «كوزىمنىڭ قاراسى» قانشاما تىلگە اۋدارىلعان بويدا ءوزىنىڭ اسقاق اۋەنىمەن دۇنيەنىڭ ءجۇزىن بۇرىنعىدان ارى تەربەلتتى. ءبىز دە ءوزىمىزدى سول ولەڭنىڭ، سول سۇلۋ جان تەربەلىسىنىڭ يەسىندەي سەزىنىپ، راحاتقا كەنەلدىك.

«كوزىمنىڭ قاراسىن» ءوز ماعىناسىندا ۇعىنىپ، ولەڭنىڭ كەيىنگى شۋماقتارىن انگە قوسىڭىز. جيىرما ەكى شۋماق كەمەلدى تولعاۋ ءان ءۇشىن كەڭ مول بايلىق. قاجەتىڭىزشە وي مەن سۋرەتتىڭ قيسىنىنا قاراي ورتاسىنان ويىپ الىڭىز دا اۋەلەنىپ اكەتىڭىز:

كوزىمنىڭ قاراسى-

كوڭىلىمنىڭ ساناسى:

بىتپەيدى ىشىمدە

عاشىقتىق جاراسى.

....

«اباي-اقپارات»