الاشتىڭ ازاتتىعى كىمگە كەرەك؟ قازاققا ما؟ قازاققا بولسا، ونىڭ ايتۋلى تۇلعالارى بيىلعى 20 جىلدىقتى نەگە شىرقىراي شىرقامايدى؟ ال، 20 جىل ىشىندە جيعان-تەرگەنىمىزدى قولىنا وتكىزگەن كاپيتاليستەرىمىز شە؟ ولار نەگە ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەگەمەن ەكەنىمىزدى ەلەيتىن جەكە جوبالارىن ۇسىنبايدى؟ بيلىك شە؟ولار نەگە قازاقتىڭ ەسەبىنەن بوجى ۇستاپ، ونىڭ مەرەكەسىن جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ەتۋگە قۇمار؟ ال، ازاتتىققا جانى مەن تەرىن دە، قانىن دا بەرگەندەر قايدا؟ ولار نەگە وسىنداي ايتۋلى مەزەتتە تورگە ءبىر شىعارىلىپ، ەلدىڭ ەلدىگىن ارتتىراتىن ۇلگى رەتىندە حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ، ارداعىنا اينالمايدى؟ الدە بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنى جوق پا؟ الدە ول تەك قانا ءبىر كىسىنىڭ نە ءبىر توپتىڭ عانا جاساقتاعان قۇندىلىعى ما؟ وندا نەسىنە ەلمىز؟ وسى جايلاردى شاعىن عانا ماقالاسىمەن اڭعارتقان ازاتكەر ساعات ءجۇسىپ اعامىز جان داۋىسىن شىعارا ورتاعا سالىپ وتىر.ول - ازاتتىق ءۇشىن اتتان تۇسپەي كەلە جاتقان ەل اعاسى. كەشەگى الاشورداشىلاردىڭ تۇياعى، ءىزباسارى، ءىسى مەن ويىن جالعاستىرۋشىلار ساپىنداعى اردا ازامات. جۇرتىنا جاعىمدى، حالقىنا قالاۋلى، ەلىنە ەلەۋلى. بىراق ءوزى ۇلەس قوسقان مەملەكەتتىڭ مەرەيىنەن تىس قالعىسى جوق جۇزدەگەن ازاماتتاردىڭ ويىن ايتىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا قازاق بيلىگى تاعى ءبىر قينالىسقا تاپ بولىپ وتىر. ول قينالىس  -  قادىرى تۇسكەن «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىك» دەگەن ءسوزدىڭ ابىرويىن كوتەرۋ ماسەلەسى.

الاشتىڭ ازاتتىعى كىمگە كەرەك؟ قازاققا ما؟ قازاققا بولسا، ونىڭ ايتۋلى تۇلعالارى بيىلعى 20 جىلدىقتى نەگە شىرقىراي شىرقامايدى؟ ال، 20 جىل ىشىندە جيعان-تەرگەنىمىزدى قولىنا وتكىزگەن كاپيتاليستەرىمىز شە؟ ولار نەگە ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەگەمەن ەكەنىمىزدى ەلەيتىن جەكە جوبالارىن ۇسىنبايدى؟ بيلىك شە؟ولار نەگە قازاقتىڭ ەسەبىنەن بوجى ۇستاپ، ونىڭ مەرەكەسىن جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ەتۋگە قۇمار؟ ال، ازاتتىققا جانى مەن تەرىن دە، قانىن دا بەرگەندەر قايدا؟ ولار نەگە وسىنداي ايتۋلى مەزەتتە تورگە ءبىر شىعارىلىپ، ەلدىڭ ەلدىگىن ارتتىراتىن ۇلگى رەتىندە حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ، ارداعىنا اينالمايدى؟ الدە بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنى جوق پا؟ الدە ول تەك قانا ءبىر كىسىنىڭ نە ءبىر توپتىڭ عانا جاساقتاعان قۇندىلىعى ما؟ وندا نەسىنە ەلمىز؟ وسى جايلاردى شاعىن عانا ماقالاسىمەن اڭعارتقان ازاتكەر ساعات ءجۇسىپ اعامىز جان داۋىسىن شىعارا ورتاعا سالىپ وتىر.ول - ازاتتىق ءۇشىن اتتان تۇسپەي كەلە جاتقان ەل اعاسى. كەشەگى الاشورداشىلاردىڭ تۇياعى، ءىزباسارى، ءىسى مەن ويىن جالعاستىرۋشىلار ساپىنداعى اردا ازامات. جۇرتىنا جاعىمدى، حالقىنا قالاۋلى، ەلىنە ەلەۋلى. بىراق ءوزى ۇلەس قوسقان مەملەكەتتىڭ مەرەيىنەن تىس قالعىسى جوق جۇزدەگەن ازاماتتاردىڭ ويىن ايتىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا قازاق بيلىگى تاعى ءبىر قينالىسقا تاپ بولىپ وتىر. ول قينالىس  -  قادىرى تۇسكەن «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىك» دەگەن ءسوزدىڭ ابىرويىن كوتەرۋ ماسەلەسى.

ارينە، بيلىككە «وتكەن عاسىردىڭ 80-90-ى جىلدارى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ەشقانداي كۇرەس بولعان جوق، تاۋەلسىزدىك قازاقستانعا «كوشكەن جۇرتتىڭ ورنىندا قالعانداي» بولىپ كەلدى» دەگەن ءجون بولار ەدى، شىندىققا دا قيانات بولماس ەدى. بىراق، ولاي دەۋ، بىرىنشىدەن ساياسي قاتە، ىڭعايسىز ۇيات تا ەمەس پە. ەڭ باستىسى - جىل سايىنعى مەرەيتويلار، مەدال، وردەندەر، اتاقتار بەرىلمەي قالادى عوي؟!

«قازاق حالقى ەركىندىك جولىندا 300-گە جۋىق كوتەرىلىس جاسادى، ول 1991 جىلعا دەيىن ۇلاستى» دەگەن ءسوز قولدانىلىپ كەلەدى، راسىندا سولاي. بىراق، ولاي دەيتىن بولسا 90-ى جىلدارداعى «ازات» قوزعالىسىنىڭ، «الاش» پارتياسىنىڭ، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ (ۇكىمەت ۇيىمداستىرماعان بولىگى) بەلسەندىلەرى جايلى ايتۋعا تۋرا كەلەتىندىگى قينالتادى. «ازاتتى» ايتسا،  ولگەن م.ەسەناليەۆ، س.اقاتاي، ب.دارىمبەتتەن باستاپ ءتىرى جۇرگەن ج.قۋانىشالى، ا.قادىرباەۆالاردى ايتۋعا مىندەتتى بولادى. «الاشتى» ايتسا دالەلدەنبەگەن ايىپپەن 18 جىلعا سوتتالعان ارون اتابەك اۋىزعا تۇسەدى، قوسىمشا سۇراقتار كوبەيىپ كەتەدى.

«قينالعان جامبىل جەرى وسى». ايتەۋىر، ازدى-كوپتى «جەلتوقسان» مۇشەلەرىن تىزىمگە الىپ جاتقانىنىڭ ءوزى كوڭىلگە مەدەۋ. جەلتوقساندىقتاردىڭ ءبىر ءتاۋىر جەرى  -  ساياسي ءىس-قيمىلداردان اۋلاقتىعى. بيلىك ازاتتىقتاردى دا باستارىنان سيپاپ، باۋىرىنا تارتقىسى كەلەدى. اتتەگەن-اي، ىشتەرىندە بيلىككە قارسى بۇزىقتارى ءبارىن ءبۇلدىرىپ ءجۇر.

تاعى ءبىر ءجايتتى ايتپاي كەتۋگە بولماس. 1991 جىلعى ەل تاۋەلسىزدىگىنە قارسى جۇرگىزىلگەن ناۋقان بولدى. 1991 جىلعى 17 ناۋرىزداعى «جاڭارعان وداق قاجەت پە، جوق پا» دەگەن رەفەرەندۋمعا رەسمي دەرەك بويىنشا سايلاۋ تىزىمىنە ەنگەن 10 ميلليونعا جۋىق حالىقتىڭ 88,2 پايىزى قاتىسىپ، ولاردىڭ 94,1 پايىزى «يا» دەپ، 5 پايىزى «جوق» دەگەن، 0,2 پايىز بيۋللەتەن جارامسىز دەپ تانىلعان.

مىنە، ەندى قىزىق جاعداي بولىپ وتىر. حالقىنىڭ 94 پايىزى قولداماعان تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىن قانداي بەتىمىزبەن، ۇيالماي-قىزارماي تويلايىن دەپ وتىرمىز؟!

وسى تۇجىرىمنان ەش كۇمانسىز تۋىندايتىن مىنا تۇجىرىمدى جاساماقپىن: قازىرگى 20 جىلدىققا دايىندالىپ جاتقان ارنايى مەدال، وردەن، ماراپات قاعاز، سىي-سىياپاتتاردىڭ تاۋەلسىزدىككە قارسى بولعاندار، ياعني سول كەزدەگى جانە قازىرگى قازاق ەلىنە، تىلىنە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا، كەشەگى 138-ڭ ۇندەۋىنە قارسىلار ءۇشىن جاسالىنىپ جاتقاندىعى.

ەندى بۇل ماقالاداعى الدىما قويعان باستى ماقساتىما كەلەيىن. ماقساتىم  -  1990-1995 جىلدارى ءوزىم توراعالارىنىڭ ءبىرى بولعان،  بيلىككە جەككورىنىشتى بولىپ كەلە جاتقان قىزىلوردا وبلىستىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ جۇزدەگەن مۇشەلەرى مەن قولداۋشىلارىنا جانە ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاتتىقتارىنا 20 جىلدىق تۇسىندا ارنايى  قۇتتىقتاۋ ارناۋ:

- قۇرمەتتى وتكەن عاسىردىڭ 90-ى جىلدارىنىڭ  ازاتتىقتارى، وتباسى مۇشەلەرى! سىزدەر، جىل سايىن بولماسا دا، وسىنداي دوڭگەلەك اتاۋعا ساي كەلەتىن تاۋەلسىزدىك  جىلدارىندا ىشكى ويلارىڭنىڭ تۇكپىرىندە تىعىلىپ جاتقان سەزىمدەرىڭمەن تۋعان ەلىڭنەن، ونىڭ باسشىلارىنان، ۇكىمەتىنەن كىشكەنتاي بولسا دا جىلى ءسوز، العىس، ريزاشىلىق كۇتىپ كەلەسىزدەر. ونىڭ ەش ايىبى جوق، سىزدەر سوعان لايىقسىزدار. بىراق، ول ۇمىتتەرىڭىز بيىل دا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20-ى  جىلىندا دا ورىندالمايتىن سىڭايدا.

وسى ورايدا سىزدەرگە، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن، ونىڭ بولاشاعىن انىقتاۋعا «ازات» قوزعالىسى ارقىلى ارالاسقاندارعا، قازاقستاننىڭ  تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋىن اتوي سالىپ اشىق ايتقان، ءوز ءىس-ارەكەتتەرىمەن تاۋەلسىز وي-پىكىردىڭ قوزعاۋشىسى بولعاندارعا، قازاقستاننىڭ ەگەمەندى ەل عانا ەمەس، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتقاندارعا ەرەكشە العىسىمدى، ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. وسى كۇندەرگە جەتە الماعان وبلىستىق «ازاتتىڭ» ارداگەرلەرى  -  وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتتارى ماماي راحاشۇلى مەن امانعوس ەسمۇرزاەۆقا، الىبەك باۋبەكۇلى، ايدار قۋانىشباەۆ، ەسىركەپ بەيسەنبايۇلى، قازي داناباەۆ، و.جاقىپۇلى سياقتى ازاماتتاردى ارۋاقتارىن سىيلاپ، ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ الدىندا باس يگىم كەلەدى. بۇل كىسىلەرگە، سول كەزدەگى ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگى جولىندا حالقىنا دەموكراتيانىڭ الىپپەسىن ۇيرەتكەنى ءۇشىن، قوعامدىق وي-سانانى وياتۋدا وزدەرىنىڭ تاريح الدىندا، قازاق حالقى الدىندا پارىزىن ابىرويمەن ورىنداعانى ءۇشىن باس يەمىن. مەنىڭ سىزدەرگە ۇسىنار مەرەيتويلىق مەدال، سىي-سىياپاتىم جوق. ولار بولاشاق ۋاقىتتىڭ ءىسى.

كىشىگىرىم ءبىر ادىلدىكتىڭ ورىن العانىن ايتقانىم ءجون بولار، ماماي راحاشۇلىنا قازالى قالاسىنان، امانعوس ەسمۇرزاەۆقا ارال قالاسىنان  ەكەۋىنە  كوشە بەرىلدى، ەكى كوشەنىڭ دە ۇزىندىعى 100 مەترگە جەتپەيدى، ءبارىبىر ريزامىز.  وسى جاعدايدىڭ ءوزىن  «ازاتتى» بۇكىل قازاقستان بويىنشا قۇرمەتتەگەنمەن تەڭ ساناپ وتىرمىز. «ازات» ازاماتتارىنا ارنالعان 20 جىلدىققا سىي-قۇرمەت دەپ قابىل الىڭىزدار.

«ازاتتىڭ» ەشكىمنىڭ الدىندا اقتالار جايى جوق. ونىڭ ۇلت ازاتتىعى مەن ادىلەتتى قوعام قۇرۋدان باسقا يدەياسى بولعان ەمەس، ونىڭ وسى جولدا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنىڭ ءوزى يگىلىكتى ەدى. «ازات» تۋىن كوتەرگەندەر تۋعان حالقىنىڭ شىنايى قىزمەتشىلەرى بولدى. «ازات» قوزعالىسى قازاقستان تاعدىرى ءۇشىن تاڭبالى ورنى بار ساياسي ۇيىم بولىپ ەل ەسىندە قالدى.

تاريح جالاڭدىقتى كوتەرمەيدى، حالىق سۇرقيالىقتى كەشپەيدى! اقيقاتتىڭ جولى اۋىر، قاشان دا كەش مويىندالادى. ەرتە مە، كەش پە «ازاتتىڭ» ازاماتتارى مويىندالارى ءسوزسىز. «رەۆوليۋتسيانى اڭعالدار جاسايدى، جەكسۇرىندار ولاردىڭ وبالىنا قالادى، سۇرقيالار راحاتىنا كەنەلەدى» دەگەن. وتىرىك قانشا تۇمشالانعانىمەن ءبىر كۇنى جارق ەتىپ شىعارى انىق. «ازات»، «الاش» مۇشەلەرىنە:  «جاساعاندارىڭدى پۇلداپ جۇرسىڭدەر مە» دەگەن سۇراقتار بەرىلۋى دە مۇمكىن. وعان جاۋاپ مىناداي: «ءوز قوعامىنىڭ، ءوز ەلىنىڭ ازاماتتارىنا ۋاقىتىندا ادىلەتتى باعا بەرمەۋ، ونى باعالاماۋ  -  سول ەلگە، سول قوعامعا سىن. وسىدان بارىپ بۇل ەلدەگى ادىلەتتىڭ قانشالىقتى قادىرلى ەكەندىگى، ونىڭ بەت-ءپىشىنى ايقىندالادى. حالىق ءۇشىن جاساعان ەڭبەكتىڭ، قايىردىڭ اقىسى بولمايدى، بىراق العىسى بولۋى كەرەك. العىسى جوق ەلدى قارعىس جايلايدى، ال قارعىس جايلاعان ەلدەن نە كۇتۋگە بولادى؟

س. ءجۇسىپ،

قىزىلوردا وبلىستىق

«ازات»

قوزعالىسىنىڭ

1990-1995 جىلدارى ارالىعىنداعى توراعاسى

«اباي-اقپارات»