جۇما, 26 ءساۋىر 2024
جاڭالىقتار 4721 0 پىكىر 6 ناۋرىز, 2014 ساعات 06:12

اليحان بۋكەيحان: دايتە جيت نارودام نە پو ماركسۋ، ا تاك، كاك وني زاحوتيات!

1-cۋرەت: ءاليحان بوكەيحان

2-سۋرەت: لەنين. 1895 جىل

3-سۋرەت: اليحانمەن پەتەربوردا بىرگە وقىعان قازاق ستۋدەنتتەرى

4-سۋرەت: ءاليحان بوكەيحان جەرلەنگەن دون باۋىرلاستار زيراتى

 

پوسۆياششاەتسيا 148-لەتيۋ سو دنيا

روجدەنيا اليحانا بۋكەيحانا

 

يلي وب ەۆوليۋتسي ليدەرا كازاحوۆ وت ماركسيزما دو ناتسيونالنوي يدەي «الاش»

«پوتومكي حانوۆ يمەيۋت نەپرەحودياششي

دولگ پەرەد كازاحامي ي، پوكا يا جيۆ،

نە پەرەستانۋ سلۋجيت كازاحام»

ا. ن. بۋكەيحان

 

5 مارتا 2014 گودا اليحانۋ بۋكەيحانۋ، ليدەرۋ كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو دۆيجەنيا «الاش» ناچالا حح ۆەكا، وتتسۋ-وسنوۆاتەليۋ ي گلاۆە گوسۋدارستۆا الاش، يسپولنياەتسيا 148 لەت. اليحان، دو 150-لەتنەگو يۋبيلەيا كوتوروگو وستاەتسيا روۆنو 2 گودا, پريشەل ك ناتسيونالنوي يدەە «الاش» – ۆەرشينە سۆوەگو پوليتيچەسكوگو ميروۆوززرەنيا – چەرەز ۋۆلەچەنيە ماركسيزموم.  

 

«يا سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست نە ليۋبيل، نو پريزنال!»

1-cۋرەت: ءاليحان بوكەيحان

2-سۋرەت: لەنين. 1895 جىل

3-سۋرەت: اليحانمەن پەتەربوردا بىرگە وقىعان قازاق ستۋدەنتتەرى

4-سۋرەت: ءاليحان بوكەيحان جەرلەنگەن دون باۋىرلاستار زيراتى

 

پوسۆياششاەتسيا 148-لەتيۋ سو دنيا

روجدەنيا اليحانا بۋكەيحانا

 

يلي وب ەۆوليۋتسي ليدەرا كازاحوۆ وت ماركسيزما دو ناتسيونالنوي يدەي «الاش»

«پوتومكي حانوۆ يمەيۋت نەپرەحودياششي

دولگ پەرەد كازاحامي ي، پوكا يا جيۆ،

نە پەرەستانۋ سلۋجيت كازاحام»

ا. ن. بۋكەيحان

 

5 مارتا 2014 گودا اليحانۋ بۋكەيحانۋ، ليدەرۋ كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو دۆيجەنيا «الاش» ناچالا حح ۆەكا، وتتسۋ-وسنوۆاتەليۋ ي گلاۆە گوسۋدارستۆا الاش، يسپولنياەتسيا 148 لەت. اليحان، دو 150-لەتنەگو يۋبيلەيا كوتوروگو وستاەتسيا روۆنو 2 گودا, پريشەل ك ناتسيونالنوي يدەە «الاش» – ۆەرشينە سۆوەگو پوليتيچەسكوگو ميروۆوززرەنيا – چەرەز ۋۆلەچەنيە ماركسيزموم.  

 

«يا سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست نە ليۋبيل، نو پريزنال!»

«ليدەر بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكوگو دۆيجەنيا كازاحوۆ» – ەتو ودنو يز وسنوۆنىح وبۆينەني، پرەدياۆلەننىح ۆوەننوي كوللەگيەي ۆەرحوۆنوگو سۋدا سسسر 27 سەنتيابريا 1937 گودا بىۆشەمۋ پرەمەر-مينيسترۋ اۆتونومي الاش-وردا يلي گوسۋدارستۆا الاش اليحانۋ بۋكەيحانۋ، كوتوروە دالو سوۆەتسكوي ۆلاستي وسنوۆانيە پريگوۆوريت ەگو ك ۆىسشەي مەرە ناكازانيا چەرەز راسسترەل. پريگوۆور بىل يسپولنەن ۆ توت جە دەن – 27 سەنتيابريا 1937 گودا [فوتو № 1]. مەستو يسپولنەنيا ناكازانيا – ودينوچنايا كامەرا بۋتىرسكوي تيۋرمى ۆ موسكۆە.

بىل لي اليحان بۋكەيحان بۋرجۋازنىم ناتسيوناليستوم؟ ارحيۆنىە ماتەريالى، ا ەششە لۋچشە ەگو سوبستۆەننوە بوگاتەيشەە پۋبليتسيستيچەسكوە ناسلەديە نە وستاۆليايۋت سومنەني ۆ توم، چتو ون، دا، بىل ناتسيوناليستوم، پريچەم ۋبەجدەننىم، ي وستالسيا يم دو پوسلەدنەگو ۆزدوحا ۆ ودينوچنوي كامەرە بۋتىركي. وب ەتوم سۆيدەتەلستۆۋەت ەگو كراتكايا رەچ، ۆىسكازاننايا پەرەد ۆىنەسەنيەم سمەرتنوگو ۆەرديكتا پوسلە پرەدوستاۆلەنيا ەمۋ پوسلەدنەگو سلوۆا، ۆ نەي نە بىلو داجە نامەكا نا راسكايانيە: «يا نە ليۋبيل سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست، نو پريزنال!» ا كلەيمو اپولوگەتا «ناتسيونالنوي بۋرجۋازي» ۆوجدي سوۆەتسكوي ۆلاستي پريكلەيلي ەمۋ ليش يز-زا ەگو پرەبىۆانيا ۆ رياداح كونستيتۋتسيوننو-دەموكراتيچەسكوي پارتي (پارتي «نارودنوي سۆوبودى» يلي كادەتوۆ) ي چلەنوم ەە تسەنترالنوگو كوميتەتا س 1912 گودا ۆ پەريود سامودەرجاۆنوي روسسي ي پەرۆىە مەسياتسى پوسلە فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي. ەسلي روسسيسكايا، توچنەە سكازات، رۋسسكايا كادەتسكايا پارتيا ياۆليالاس «بۋرجۋازنوي» ۆ ۋستاح بولشەۆيستسكيح ۆوجدەي دو ي پوسلە ۆەرولومنوگو زاحۆاتا ۆلاستي ۆ روسسي ۆ وكتيابرە 1917 گودا، تو يح وبۆينەنيە كازاحسكوي ينتەلليگەنتسي «الاش» ۆو گلاۆە س اليحانوم بۋكەيحانوم ۆ «بۋرجۋازنوم ناتسيوناليزمە» بىلو نە بولەە چەم پلودوم يح بەسپرەدەلنوي فانتازي. كازاحسكايا بۋرجۋازيا ۆ ناچالە حح ۆەكا – ەتو نەچتو يز وبلاستي ناۋچنوي فانتاستيكي.

مەجدۋ تەم ا. ن. بۋكەيحان ياۆليالسيا نە پروستو ۋبەجدەننىم كازاحسكيم ناتسيوناليستوم ي وستالسيا يم ناۆسەگدا ۆ وتەچەستۆەننوي يستوري، ا بىل وتتسوم-وسنوۆاتەلەم، ياركيم يدەولوگوم ي ليدەروم ودنويمەننوگو ناتسيونالنوگو دۆيجەنيا، پارتي ي يدەي – يدەي ناتسيونالنوگو ەدينستۆا ي ۆوزروجدەنيا كازاحسكوگو نارودا، يزۆەستنوي پود نازۆانيەم «الاش». نو ك ەتوي يدەە – ك ۆەرشينە سۆوەگو پوليتيچەسكوگو ميروۆوززرەنيا – ون پودوشەل پرويديا تەرنيستىي پۋت ەۆوليۋتسي. ەتوت پۋت ناچالسيا س ۋۆلەچەنيا ەكونوميچەسكيم ماتەرياليزموم   ماركسيزما  ۆ ستۋدەنچەسكيە گودى.    

 

«سوتسياليست ي چلەن انتيرۋسسكوي گرۋپپى «زارزامان»

ۆ 1890–1894 گوداح اليحان ۋچيلسيا ۆ س.-پەتەربۋرگسكوم لەسنوم ينستيتۋتە. ي ەگو پرەبىۆانيە ۆ س.-پەتەربۋرگە سوۆپالو س پەريودوم، كوگدا پودنيمالاس نوۆايا، بولەە ورگانيزوۆاننايا ي پوتومۋ موششنايا ۆولنا رەۆوليۋتسيوننوگو دۆيجەنيا ي كوگدا ناد ۋمامي پروگرەسسيۆنوي روسسيسكوي ينتەلليگەنتسي ي ستۋدەنچەسكوي مولودەجي ۆلاستۆوۆالا يدەيا كورەننوگو پرەوبرازوۆانيا كولونيالنوي يمپەري. پريبىۆشي يز دالەكوي ازياتسكوي كولوني روسسي كازاحسكي دجيگيت، كوتورومۋ توگدا بىلو 24 گودا وت رودۋ، سۋديا پو ارحيۆنىم دوكۋمەنتام، نە بىل بەزۋچاستنىم سۆيدەتەلەم پرويسحودياششيح ۆوكرۋگ بۋرنىح سوبىتي. ناپريمەر، يسسلەدوۆاتەلي وبششەستۆا يزۋچەنيا سرەدنەي ازي وكسفوردسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا ۋتۆەرجدايۋت، چتو «ۆ يۋنوستي ا. بۋكەيحانوۆ بىل راديكالنىم رەۆوليۋتسيونەروم، سوتسياليستوم ي چلەنوم انتيرۋسسكوي ليتەراتۋرنوي گرۋپپى «زارزامان» [«تراگيچەسكايا ەپوحا»]. دليا پودوبنوگو ۋتۆەرجدەنيا يمەيۋتسيا ۆسە وسنوۆانيا، پوسكولكۋ ۆ 90-ح گوداح ءحىح ۆەكا ۆ ۆەدۋششيح ۆۋزاح ودنوگو ليش س.-پەتەربۋرگا وبۋچاليس چۋت لي نە دەسياتكي كازاحسكيح يۋنوشەي، پرەدستاۆلياۆشيح رازنىە رەگيونى كازاحستانا. ك پريمەرۋ، ۆ گود پوستۋپلەنيا ۆ لەسنوي ينستيتۋت، ۆ 1890 گودۋ، اليحان ۆ س.-پەتەربۋرگە ۆسترەتيل باحىتجانا كاراتايۋلى [كاراتاەۆ; - فوتو № 3] يز ۋرالسكا، گابيدوللۋ تەميرۋلى [تەميروۆ] يز اكتيۋبينسكا ي بارلىبەكا سىرتتانۋلى [سىرتانوۆ; - فوتو № 4] يز ۆەرنوگو سەميرەچەنسكوي وبلاستي. باحىتجان ي گابيدوللا ۋجە وكونچيلي يۋريديچەسكي فاكۋلتەت س.-پەتەربۋرگسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا ي وستاليس جيت ۆ ستوليتسە، بارلىبەك تولكو چتو وكونچيل فاكۋلتەت ۆوستوكوۆەدەنيا توگو جە ۆۋزا پو سپەتسيالنوستي فيلولوگا ارابسكو-پەرسيدسكوگو ي تيۋركو-تاتارسكوگو يازىكوۆ. ۆ 1892 گودۋ ريادى كازاحسكيح ستۋدەنتوۆ ۆ س.-پەتەربۋرگە پوپولنيليس ەششە ودنيم سوروديچەم يز بۋكەەۆسكوي وردى باتىرحايروم نيازۋلى [نيازوۆ]. ۆ 1892–1896 گوداح ون توجە ۋچيلسيا نا يۋريديچەسكوم فاكۋلتەتە ستوليچنوگو ۋنيۆەرسيتەتا. مەجدۋ تەم ۆ 1890–1894 گوداح سرەدي ستۋدەنتوۆ لەسنوگو ينستيتۋتا اليحان بىل توجە نە ەدينستۆەننىم كازاحوم. ۆمەستە س نيم ۆسە 4 گودا ۆ ودنوي گرۋپپە ۋچيلسيا جاگىپار ايمانۋلى [ايمانوۆ]، رودنوي دياديا بۋدۋششەگو يزۆەستنوگو كازاحسكوگو كينواكتەرا ي كينورەجيسسەرا شاكەنا ايمانوۆا، يميا كوتوروگو سەيچاس نوسيت ناتسيونالنايا كينوكومپانيا «قازاقفيلم» [فوتو №№ 4, 5].

مالو توگو، ۆ 90-ح گوداح ءحىح ۆەكا ۆ ستوليتسە مەتروپولي ۋچيليس پو كراينەي مەرە ەششە دۆا كازاحا، يمەنا كوتورىح ۆسكولز ۋپومينايۋتسيا ۆ پيسمە باحىتجانا كاراتايۋلى، ناپيساننوگو يم 30 سەنتيابريا 1910 گودا ۆ ۋرالسكە. وتمەچۋ، چتو ونو بىلو ادرەسوۆانو اليحانۋ بۋكەيحانۋ، وتبىۆايۋششەمۋ پوليتيچەسكۋيۋ سسىلكۋ ۆ سامارە. ەتو پيسمو تاكجە ياۆنو سۆيدەتەلستۆۋەت، چتو كازاحسكايا مولودەج ۆ س.-پەتەربۋرگە نەرەدكو، ەسلي نە رەگۋليارنو، سوبيرالاس ۋ ودنوگو يز نيح نا كۆارتيرە، ارەندۋەموي ۆ پەريود ۋچەبى، گدە، وچەۆيدنو، پروحوديلي ەسلي نە تاينىە، نو ۋج ياۆنو نەگلاسنىە زاسەدانيا انتيرۋسسكوي گرۋپپى يلي زەملياچەستۆا، ۆپولنە موجەت بىت ي ماركسيستسكوگو (سوتسياليستيچەسكوگو) تولكا، سوپروۆوجداۆشيەسيا گورياچيمي دەباتامي پو اكتۋالنىم پوليتيچەسكيم ۆوپروسام تەكۋششەگو مومەنتا. «يا تەبيا ۋۆاجال، كوگدا تى بىل ستۋدەنتوم، زا تۆوي ۋبەجدەنيا, – ناپوميناەت ادرەساتۋ سۆوەگو پيسما ب. كاراتايۋلى. – منە وتچاستي يزۆەستنى نەكوتورىە ەپيزودى يز تۆوەي ستۋدەنچەسكوي جيزني. تاك، ناپريمەر، ودناجدى ۆ گ. پيتەرە نا كۆارتيرە ۋ مەنيا بىلي تى ي بازار ساماتوۆ (نىنە پوكوينيك). يا بىل كانديداتوم ۆ كانتسەلياريۋ 2-گو دەپارتامەنتا پراۆيتەلستۆۋيۋششەگو سەناتا. ۆوزنيك سپور و تاكوم پرەدمەتە، و كوتوروم وبسۋجدالي ي گوۆوريلي «نوۆوە ۆرەميا» ي «نوۆوستي». ساماتوۆ ستويال زا «نوۆوە ۆرەميا»، ا تى زا «نوۆوستي». تى سكازال ساماتوۆۋ: «تى گلۋپ، كاك سيۆىي مەرين». يا وت دۋشي حوحوتال. تولكو يا نىنە پوزابىل، و چەم بىلا رەچ. نەسومنەننو ليش تو، چتو يا بىل نا تۆوەي ستورونە. زاتەم يا پومنيۋ ەپيزود س ۆاليحانوم (گازي), كوتورومۋ تى سكازال: «ۆى نيچەگو نە پونيماەتە ي نە زناەتە»، نا چتو توت وتۆەتيل گرۋبىمي ۆىحودكامي».

كاك سلەدۋەت يز سودەرجانيا پيسما، ۋجە ۆ 90-ح گوداح ءحىح ۆەكا اليحان ۆىستۋپال ورگانيزاتوروم كازاحسكوگو زەملياچەستۆا ۆ س.-پەتەربۋرگە، يدەينىم ۆدوحنوۆيتەلەم يح انتيرۋسسكوي گرۋپپى «زارزامان» ي ەە نەفورمالنىم ليدەروم. پوزدنەە چلەنى ەتوي گرۋپپى ستانۋت يزۆەستنىمي وبششەستۆەننىمي دەياتەليامي، دەپۋتاتامي ءى ي ءىى گوسۋدارستۆەننوي دۋمى (ا. بۋكەيحان ي ب. كاراتايۋلى), پلامەننىمي بورتسامي زا پراۆا ي ناتسيونالنىە ينتەرەسى نارودا. نو يز نيح يمەننو ا. ن. بۋكەيحان ستانەت وبششەپريزناننىم كازاحسكيم ناتسيونالنىم ليدەروم، ك كوتورومۋ ۆ تسيتيرۋەموم پيسمە ب. كاراتايۋلى وبراششاەتسيا زا سوۆەتوم.

وستاەتسيا دوباۆيت، چتو گازەتا «نوۆوە ۆرەميا»، يزداۆاۆشاياسيا ۆ 1868–1917 گوداح ۆ س.-پەتەربۋرگە، ۆ اپرەلە 1872 گودا پەرۆوي سووبششيۆشايا و ۆىحودە نا رۋسسكوم يازىكە پەرۆوگو توما «كاپيتالا» كارلا ماركسا، ۆ رۋسسكوم ليبەرالنوم وبششەستۆە يمەلا رەپۋتاتسيۋ سەرۆيلنوي، رەاكتسيوننوي ي بەسپرينتسيپنوي گازەتى، ا سلوۆو «نوۆوۆرەمەنەتس» ستانوۆيلوس ناريتساتەلنىم. بولەە رەسپەكتابەلنايا گازەتا «نوۆوستي»، پوزيتسيۋ كوتوروي وتستايۆال اليحان، تاكجە يزداۆالاس ۆ س.-پەتەربۋرگە مەجدۋ 1872–1906 گودامي.

پو ارحيۆنىم داننىم ي ماتەريالام پەريوديچەسكوي پەچاتي بولەە پوزدنەگو پەريودا، اليحان ناحوديلسيا ۆ اۆانگاردە ستۋدەنچەسكوگو دۆيجەنيا س.-پەتەربۋرگا ۆ تسەلوم، ياۆلياياس ودنيم يز ينيتسياتوروۆ ستۋدەنچەسكيح ۆولنەني ي «بەسپوريادكوۆ» ۆ ستوليتسە مەتروپولي. ناپريمەر، كاك سووبششالا سانكت-پەتەربۋرگسكايا گازەتا «ناشا جيزن» ۆ دەكابرە 1905 گودا، ناكانۋنە يزبرانيا ۆ دەپۋتاتى ءى-ي گوسۋدارستۆەننوي دۋمى وت كازاحسكوگو ناسەلەنيا سەميپالاتينسكوي وبلاستي اليحان «ۆ بىتنوست ستۋدەنتوم لەسنوگو ينستيتۋتا پرينيمال ساموە دەياتەلنوە ۋچاستيە ۆو ۆسەح ستۋدەنچەسكيح دەلاح، ۆسەگدا پريمىكايا ك كراينەي لەۆوي. ۆو ۆرەميا رازگارا سپوروۆ و ماركسيزمە وچەن ەنەرگيچنو وتستايۆال تەزيسى ەكونوميچەسكوگو ماتەرياليزما».   

تسەنترالنىي گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ روسسي راسپولاگاەت دوكۋمەنتامي، كاسايۋششيميسيا ستۋدەنچەسكوگو دۆيجەنيا ۆ س.-پەتەربۋرگە ۆ 1890-ح گوداح، ۆ چاستنوستي، دەلوم «و ۆولنەنياح ۋچاششەيسيا مولودەجي» پود № 3, سوستوياششيم يز وتچەتوۆ ي دونوسوۆ تاينوگو وسۆەدوميتەليا ستوليچنوگو دەپارتامەنتا پوليتسي. ۆ ەتوم دەلە وسوبىي ينتەرەس ۆىزىۆايۋت سلەدۋيۋششيە ستروكي يز وتچەتا دونوسچيكا تسارسكوي وحرانكي: «منويۋ پولۋچەنى سۆەدەنيا، چتو سرەدي ۋچاششەيسيا مولودەجي نەكوتورىح ۆىسشيح ۋچەبنىح زاۆەدەني س.-پەتەربۋرگا زامەچاەتسيا سيلنوە بروجەنيە... بروجەنيە ەتو ياۆلياەتسيا رەزۋلتاتوم ۆوزدەيستۆيا نا سۆويح توۆاريششەي نەكوتورىح نەبلاگونادەجنىح ليتس، سترەمياششيحسيا ورگانيزوۆات بەسپوريادكي ۆ ۋچەبنىح زاۆەدەنياح. تاكوە جە بروجەنيە پرويسحوديت ۆ لەسنوم ينستيتۋتە...». دالەە تاينىي اگەنت پوليتسي پەرەچيسلياەت يمەنا ستۋدەنتوۆ، زامەچەننىح «ۆ پودسترەكاتەلستۆە سۆويح توۆاريششەي ك پرويزۆودستۆۋ وبششەستۆەننىح بەسپوريادكوۆ وت 21 نويابريا 1893 گودا»، ۆ چيسلە كوتورىح، ۆيديمو، دالەكو نەسلۋچاينو وكازالسيا ي اليحان. نا پياتوم ليستە داننوگو وتچەتا دانا بولەە پودروبنايا حاراكتەريستيكا كاجدومۋ يز پەرەچيسلەننىح «پودسترەكاتەلەي»، نو سامايا كراتكايا يز نيح وتنوسيتسيا ك اليحانۋ، كوتورىي ۆ ەتوم چەرنوم سپيسكە زناچيتسيا ودنيم يز پەرۆىح – پود №: «بۋكەي-حانوۆ-نۋرمۋحامەدوۆ الي-حان، IV كۋرسا – ليچنوست سومنيتەلنوي بلاگونادەجنوستي».

 

ۆاسيلي شەلگۋنوۆ: «بۋكەيحانوۆ ۋچيل ناس ماركسيزمۋ!»

نۋجنو دوباۆيت ەششە ودين ۆاجنىي شتريح ك ستۋدەنچەسكومۋ پورترەتۋ اليحانا. ۆ پەرۆىە گودى پرەبىۆانيا ۆ پەتەربۋرگە ون پاراللەلنو سلۋشاەت لەكتسي نا يۋريديچەسكوم فاكۋلتەتە ستوليچنوگو يمپەراتورسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، كوتورىي وكونچيت ەكستەرنوم ۆ نويابرە 1891 گودا ۆمەستە س ۆولودەي ۋليانوۆىم، بۋدۋششيم وتتسوم-وسنوۆاتەلەم سسسر پود يمەنەم ۆلاديميرا لەنينا، و چەم راسسكاجەت اليمحان ەرمەكۋلى ۆ سۆوەم ينتەرۆيۋ كازاحسكومۋ راديو پوسلە وسۆوبوجدەنيا يز گۋلاگا.

ۆىياسنياەتسيا تاكجە، چتو ۆ ستۋدەنچەسكۋيۋ پورۋ اليحانا بۋكەيحانا ي ۆلاديميرا ۋليانوۆا سۆەلي نە تولكو ي نە ستولكو سوۆمەستنايا ۋچەبا ەكستەرنوم ۆ ۋنيۆەرسيتەتە، نو ەششە نەكتو ۆاسيلي شەلگۋنوۆ – ودين يز ستارەيشيح ۋچاستنيكوۆ سوتسيال-دەموكراتيچەسكوگو دۆيجەنيا تسارسكوي روسسي، پوزجە سوستاۆيۆشي تاك نازىۆاەمۋيۋ «لەنينسكۋيۋ گۆارديۋ بولشەۆيكوۆ».

ۆ. شەلگۋنوۆ دەيستۆيتەلنو ۆستۋپيل ۆ كومپارتيۋ ەششە ۆ 1898 گودۋ. جيۆيا ۆ س.-پەتەربۋرگە س 1873 گودا، سۆويۋ ترۋدوۆۋيۋ كارەرۋ ون ناچال س پروستوگو رابوچەگو نا چۋگۋنوليتەينوم زاۆودە پەتروۆا. ۆ 1892 گودۋ بۋدۋچي رابوچيم بالتيسكوگو زاۆودا، ۆ سوتسيال-دەموكراتيچەسكيح كرۋجكاح دليا رابوچيح پوزناكوميلسيا سو ستۋدەنتامي-ماركسيستامي، ودنيم يز كوتورىح وكازالسيا اليحان بۋكەيحان. وب ەتوم سۆيدەتەلستۆۋيۋت سلوۆا ساموگو ۆ. شەلگۋنوۆا و توم، چتو «بۋكەيحانوۆ ۋچيل يح ماركسيزمۋ». ەتي سلوۆا ون پرويزنەس وسەنيۋ 1926 گودا ۆ كرەملە، ۆ كابينەتە گەنەرالنوگو سەكرەتاريا تسك ۆكپ (ب) يوسيفا ستالينا، چتوبى ۋبەديت ەگو وسۆوبوديت اليحانا بۋكەيحانا يز بۋتىركي.   

ۆ 1895 گودۋ ا. ن. بۋكەيحان ۆوزۆراششاەتسيا ۆ ومسك، گدە ناريادۋ س رابوتوي پوموششنيكا لەسنيچەگو ي پرەپوداۆاتەليا ماتەماتيكي ۆ لەسنوي شكولە دليا كازاحسكيح دەتەي، تەسنو سوترۋدنيچاەت س مەستنوي گازەتوي «ستەپنوي كراي». پو ۆوسپومينانيام سەرگەيا شۆەتسوۆا، س پريحودوم ۆ رەداكتسيۋ پوليتيچەسكيح سسىلنىح، ا تاكجە ريادا مەستنىح دەياتەلەي ليبەرالنىح ۆزگليادوۆ، سرەدي كوتورىح ۆىدەليالسيا نەداۆني ستۋدەنت ا. ن. بۋكەيحان، «ستەپنوي كراي» دوستيگاەت نەبىۆالوگو ۆليانيا، پرودۆينۋۆشيس ۆ پەرۆىە ريادى لۋچشەي پروۆينتسيالنوي پەچاتي». «ا. ن. بۋكەيحان, – سۆيدەتەلستۆۋەت دالەە س. پ. شۆەتسوۆ، –  پرەدستاۆليال سوبويۋ ماركسيستسكوە ناپراۆلەنيە ۆ گازەتە ي بىل، نەسومنەننو، نايبولەە ياركيم ەگو ۆىرازيتەلەم. يا بى سكازال داجە – ەدينستۆەننو ياركيم».  

نەكتو ف. ۆينوگرادوۆ، ۆستۋپيۆشي س نيم ۆ پولەميكۋ نا سترانيتساح سوۆەتسكيح جۋرنالوۆ «كاتورگا ي سسىلكا» ي «سەۆەرنايا ازيا» ۆ 1930-ح گوداح، ۋتۆەرجدال، چتو گازەتا «ستەپنوي كراي» «سۋمەلا وبسلۋجيت نۋجدى ۋرالسكيح رابوچيح ي دات تولچوك دليا رازۆيتيا يح كلاسسوۆوگو ساموسوزنانيا». 

دوباۆليۋ ليش، چتو ۆ 1895–1903 گوداح ۆوكرۋگ «ستەپنوگو كرايا» سوسرەدوتوچيليس ستوروننيكي رازليچنىح، ا پوزدنەە ي نەپريميريمىح پوليتيچەسكيح تەچەني دورەۆوليۋتسيوننوي روسسي، ناچينايا وت نارودوۆولتسەۆ («زەمليا ي ۆوليا») ۆ ليتسە ياكوۆا سەۆوستيانوۆا، سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەروۆ (ەسەروۆ) ۆ ليتسە سەرگەيا شۆەتسوۆا ي لۆا چەرماكا، سوتسيال-دەموكراتوۆ ي كونچايا بۋدۋششيمي كونستيتۋتسيوننىمي دەموكراتامي ۆ ليتسە اليحانا بۋكەيحانا، تاكجە پيساتەليامي رەۆوليۋتسيوننوي سرەدى. نو پوسلە پەرەحودا گازەتى ۆ رۋكي سوتسيال-دەموكراتوۆ ۆ 1903 گودۋ اليحان بۋكەيحان پوكيداەت «ستەپنوي كراي»، يزرەدكا  پۋبليكۋياس نا ەە سترانيتساح ۆ پەريود پەرۆوي رۋسسكوي رەۆوليۋتسي 1905–1907 گودوۆ. زامەچۋ، چتو ناكانۋنە ۋحودا يز گازەتى، ۆ 1903 گودۋ، ا. بۋكەيحان ۆپەرۆىە پوبىۆال ۆ تسارسكيح زاستەنكاح ۆ سوستاۆە ۆسەي رەداكتسي «ستەپنوگو كرايا»، و چەم راسسكازىۆال س. شۆەتسوۆ ۆ ۆىشەپريۆەدەننىح ۆوسپومينانياح.

 

اليحان بۋكەيحان: ناتسيوناليزم – ەتو ليۋبوۆ ك سۆوەي ناتسي...

ۆ 1905 گودۋ گريانۋلا پەرۆايا رۋسسكايا رەۆوليۋتسيا. ۆ كونتسە گودا تا جە پەتەربۋرگسكايا «ناشا جيزن» كونستاتيروۆالا، چتو پوليتيچەسكيە ۆزگليادى ا. بۋكەيحانا پرەتەرپەلي يزمەنەنيا، يناچە گوۆوريا، ون يز ۋۆلەچەننوگو ماركسيستا پرەۆراششاەتسيا ۆ ۋبەجدەننوگو ناتسيوناليستا. راديكالنايا پەرەمەنا ۆ ەگو پوليتيچەسكوم ميروۆوززرەني پرويزوشلا پوسلە ۋچاستيا ۆ رابوتە سرازۋ دۆۋح ناۋچنىح ەكسپەديتسي پود رۋكوۆودستۆوم فەدورا ششەربينى ي سەرگەيا شۆەتسوۆا ۆ 1896–1901 ي 1902 گوداح. دوسكونالنو يزۋچيۆ كۋلتۋرۋ، بىت ي فورمۋ حوزيايستۆا سۆوەگو نارودا، ا تاكجە ساموستوياتەلنو يسسلەدوۆاۆ يستوريۋ پرينياتيا كازاحسكيمي حانستۆامي پوددانستۆا روسسي، ون ۋۆيدەل پاگۋبنوست رازدەلەنيا سۆوەگو نارودا نا كلاسسى بوگاتىح ي بەدنىح يلي ەكسپلۋاتاتوروۆ ي ەكسپلۋاتيرۋەمىح،  پو پرينادلەجنوستي ك تومۋ يلي ينومۋ رودۋ، جۋزۋ يلي وردە، نا وبرازوۆاننىح يلي بەزگراموتنىح. ون ۆيدەل سۆوي نارود ەدينوي ناتسيەي س وبششەي كۋلتۋروي، يازىكوم ي رەليگيەي. پريشەل ك ۋبەجدەنيۋ، چتو كازاحي –  تالانتليۆىي نارود، كوتورومۋ نەوبحوديمو دات ليش سوۆرەمەننوە وبرازوۆانيە ي پريۆيت نوۆىە تسەننوستي، سوحرانيۆ پري ەتوم ساموبىتنۋيۋ كۋلتۋرۋ. سۆوي نارود ون سراۆنيۆال س چەلوۆەكوم، ناحودياششيمسيا «ۆ دەتستۆە سۆوەگو دۋحوۆنوگو رازۆيتيا». ەششە ۆ راننيح ستاتياح ون پيسال، چتو «كازاحسكايا ستەپ... نە ۆ دالنەم بۋدۋششەم دوستيگنەت نەكوتوروگو ۋسپەحا نا پۋتي تسيۆيليزاتسي، كاك نارود، ودارەننىي وت پريرودى ۋموم، سپوسوبنوستيۋ». پوزدنەە، ۆ 1910 گودۋ، ۆ سۆوەم وچەركە «كازاحي»، يزداننوم ۆ س.-پەتەربۋرگە، ون ناپيسال، چتو ۆيديت «بۋدۋششەە كازاحسكوي ستەپي ۆ سوزناتەلنوم پرەتۆورەني زاپادنوي كۋلتۋرى – ۆ ساموم شيروكوم سمىسلە ەتوگو سلوۆا». نو نە پو ماركسۋ.

ك ناچالۋ جە 1905 گودا ون ۋسپەل پروسلاۆيتسيا نا ۆەس ستەپنوي كراي، پرەجدە ۆسەگو پەرەد كولونيالنىمي ۆلاستيامي، كاك بەسكومپروميسسنىي بورەتس زا پراۆا ي ينتەرەسى سۆوەگو نارودا. ي ك كونتسۋ 1905 گودا ۆ تاينوي پەرەپيسكە ومسكوگو جاندارمسكوگو ۋپراۆلەنيا س دەپارتامەنتوم پوليتسي ۆ س.-پەتەربۋرگە ا. بۋكەيحان فيگۋريروۆال كاك «گلاۆنىي رۋكوۆوديتەل، كاك وكازىۆايۋششي وگرومنوە ۆليانيە نا ۆسيۋ كازاحسكۋيۋ ستەپ، بەزۋسلوۆنو, ەست ي بۋدەت چينوۆنيك پەرەسەلەنچەسكوگو ۋپراۆلەنيا بۋكەيحانوۆ» يلي «يزۆەستنىي پروپاگانديست، بىۆشي دۋشوي ۆسەح ميتينگوۆ ي پەتيتسي ي پروتيۆوپراۆيتەلستۆەننىح اگيتاتسي ي كاك گلاۆنىي ينيتسياتور ي رۋكوۆوديتەل رەليگيوزنو-پوليتيچەسكوگو دۆيجەنيا كازاحوۆ» [ۆ وريگ. «كيرگيز»]. 

ا. بۋكەيحان ستال ناتسيوناليستوم نە ۆنەزاپنو، كاك موجەت پوكازاتسيا نا پەرۆىي ۆزگلياد، ا بىل تاكوۆىم سو ستۋدەنچەسكيح لەت ي وستاۆالسيا يم دو كونتسا جيزني. ۆىدۆيگايا ناتسيونالنۋيۋ يدەيۋ «الاش»، ەە اۆتور ي ليدەر ودنويمەننوگو دۆيجەنيا ا. ن. بۋكەيحان يسحوديل يز ۋبەجدەنيا، چتو  ناتسيوناليزم – ەتو ليۋبوۆ ك سۆوەي ناتسي ي زابوتا و نەي، چتو ناتسيوناليزم كازاحوۆ – ەتو ەستەستۆەننوە وسوزنانيە سۆوەي گەنەتيچەسكوي، يستوريچەسكوي ي كۋلتۋرنوي پرينادلەجنوستي ك سۆوەمۋ نارودۋ ي سۆوەي وتچيزنە، رودو-پلەمەننوە چۋۆستۆو، سكرەپليوننوە وبششنوستيۋ پرويسحوجدەنيا، يازىكا، يستوري، كۋلتۋرى، تراديتسي ي ستابيلنوي سرەدوي وبيتانيا كونكرەتنوي ليچنوستي ي ەگو پرەدكوۆ. ون دو كونتسا سۆوەي جيزني ناستويچيۆو ي پوسلەدوۆاتەلنو وتستايۆال سۆياششەننوە پراۆو كازاحوۆ، كاك كورەننوي ناتسي، بىت حوزياەۆامي نا سوبستۆەننوي زەملە، زەملە پرەدكوۆ. 

مەجدۋ تەم پونياتيە ناتسيوناليزم ۆ تسيۆيليزوۆاننوم ميرە يمەەت يسكليۋچيتەلنو پولوجيتەلنۋيۋ تراكتوۆكۋ، كاك پرەداننوست سۆوەمۋ نارودۋ، زاششيتا ناتسيونالنوگو ەدينستۆا يلي نەزاۆيسيموستي. ك پريمەرۋ، امەريكانسكي پوليتيچەسكي سلوۆار، ۆىدەرجاۆشي ك 90-م گودام پروشلوگو ستولەتيا 9 يزداني، گلاسيت: «ناتسيوناليزم وتوجدەستۆلياەتسيا س سوتسيالنىمي ي پسيحولوگيچەسكيمي سيلامي، كوتورىە زاروديليس پود دەيستۆيەم ۋنيكالنىح كۋلتۋرنىح، يستوريچەسكيح فاكتوروۆ، دليا توگو چتوبى وبەسپەچيت ەدينستۆو، ۆوودۋشەۆلەنيە ۆ سرەدە داننوگو نارودا پوسرەدستۆوم كۋلتيۆيروۆانيا چۋۆستۆا وبششەي پرينادلەجنوستي ك ەتيم تسەننوستيام. ناتسيوناليزم وبەدينياەت نارود، كوتورىي وبلاداەت وبششيمي كۋلتۋرنىمي، يازىكوۆىمي، راسوۆىمي، يستوريچەسكيمي يلي گەوگرافيچەسكيمي چەرتامي يلي وپىتوم ي كوتورىي وبەسپەچيۆاەت ۆەرنوست ەتوي پوليتيچەسكوي وبششنوستي».

ەمۋ ۆتوريت ي بريتانسكايا ەنتسيكلوپەديا، گدە ناتسيوناليزم راسسماتريۆاەتسيا كاك «ۆەرنوست ي پريۆەرجەننوست ك ناتسي يلي سترانە، كوگدا ناتسيونالنىە ينتەرەسى ستاۆياتسيا ۆىشە ليچنىح يلي گرۋپپوۆىح ينتەرەسوۆ».

ي، ناكونەتس، سوگلاسنو ياپونسكوي ەنتسيكلوپەدي – «ناتسيوناليزم ەست ۆسەوبششايا پريۆەرجەننوست ي ۆەرنوست سۆوەي ناتسي».

يدەيا كازاحسكوگو ناتسيوناليزما «الاش»، ۆىدۆينۋتايا اليحانوم بۋكەيحانوم، ۆ سۆوەم پروياۆلەني نە ۆىحوديلا زا رامكي ۆىشەپريۆەدەننوگو كلاسسيچەسكوگو ناتسيوناليزما. ۆ تو جە ۆرەميا نابليۋداەتسيا، نا پەرۆىي ۆزگلياد، پروتيۆورەچيۆوە دەيستۆيە كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو ليدەرا. ۆ چاستنوستي، ۆ وكتيابرە 1905 گودا اليحان بۋكەيحان ۆىستۋپاەت ودنيم يز ينيتسياتوروۆ ورگانيزاتسي ومسكوي گورودسكوي ي اكمولينسكوي وبلاستنوي گرۋپپى كونستيتۋتسيوننو-دەموكراتيچەسكوي پارتي، س يانۆاريا 1906 گودا – پارتي «نارودنوي سۆوبودى»، ي تۋت جە يزبيراەتسيا ودنيم يز رۋكوۆوديتەلەي ەتوي گرۋپپى. بولەە توگو ۆ كونتسە 1905 – ناچالە 1906 گودا ون ۋسپەشنو سوزداەت كازاحسكي فيليال ەتوي پارتي سرەدي سۆويح سوروديچەي ۆ كاركارالى ي سەميپالاتينسكە. ي يزبيراەتسيا دەپۋتاتوم ءى گوسۋدارستۆەننوي دۋمى وت كازاحسكوي كادەتسكوي پارتي سەميپالاتينسكوي وبلاستي.

پارتيا ۆوزنيكلا بۋكۆالنو مەجدۋ مانيفەستامي 23 اپرەليا ي 17 وكتيابريا 1905 گودا، نو زا كوروتكوە ۆرەميا ستالا ساموي كرۋپنوي ي پوپۋليارنوي ۆ روسسي ي ۆ ەە كولونيالنىح وكرايناح وپپوزيتسيوننوي سيلوي. پروگراممنىە تسەلي ي زاداچي كادەتوۆ ۆ تسەلوم وتۆەچالي سترەملەنيام ي چايانيام كازاحوۆ. ۆوت يح كراتكايا سۋت: «…ا/ وبەزپەچەنiە زاكونوداتەلنىمي نورمامي نەپريكوسنوۆەننوستي ليچنوستي، راۆەنستۆا ۆسەح گراجدان – بەز رازليچيا ناتسيونالنوستي، ۆەرويسپوۆەداني، سوسلوۆي ي پولا، ي سۆوبود»; ب/ ۆۆەدەنيە ۆسەوبششەگو، راۆنوگو، پرياموگو ي تاينوگو يزبيراتەلنوگو پراۆا، بەز رازليچيا پولا، كاك ۆ نارودنوم پرەدستاۆيتەلستۆە، تاك ي ۆ مەستنوم ساموۋپراۆلەني; ۆ/ زاكونوداتەلنوە رازرەشەنيە زەمەلنوي رەفورمى ي گ/ ۋدوۆلەتۆورەنيە سپراۆەدليۆىح ناتسيونالنىح ترەبوۆاني».

ۆستۋپايا ۆ رۋسسكۋيۋ پوليتيچەسكۋيۋ پارتيۋ، ليدەر ينتەلليگەنتسي الاش يسحوديل يز گلۋبوكوگو وسوزنانيا توگو، چتو بوروتسيا پروتيۆ موگۋششەستۆەننوي كولونيالنوي يمپەري ي دوبيتسيا ۆوسستانوۆلەنيا نەزاۆيسيموستي پۋتەم ۆوورۋجەننوگو ۆوسستانيا پري سامودەرجاۆي نەۆوزموجنو. ني فاكتيچەسكي، ني تەورەتيچەسكي. ي ۆوورۋجەننايا بوربا، نا ەگو ۆزگلياد، نە نايدەت ماسسوۆوي پوددەرجكي ۆ نارودە، چتو ياركو پرودەمونستريروۆالو پوراجەنيە ۆوسستانيا حانا كەنەسارى. 

ەدينستۆەننىي پۋت، كوتورىي موگ پريۆەستي كازاحوۆ ك ۆوسستانوۆلەنيۋ ناتسيونالنوي گوسۋدارستۆەننوستي، ا زاتەم ي پولنوي نەزاۆيسيموستي، پو ۋبەجدەنيۋ ليدەرا «الاش»، لەجال چەرەز راديكالنوە پوليتيچەسكوە رەفورميروۆانيە ساموي كولونيالنوي يمپەري، پرەوبرازوۆاۆ ەە يز سامودەرجاۆيا ۆ كونستيتۋتسيوننوە فەدەراتيۆنوە دەموكراتيچەسكوە گوسۋدارستۆو.

س ەتوي تسەليۋ اليحان بۋكەيحان، پو ودنيم داننىم، پوسلە يزبرانيا ۆ ءى دۋمۋ ۆ 1906 گودۋ، پو درۋگيم – ۆ 1908 گودۋ ۆستۋپاەت ۆ رۋسسكۋيۋ ماسونسكۋيۋ لوجۋ «پوليارنايا زۆەزدا»، كوتورايا پوسلە پەرەفورماتيروۆانيا ۆ 1910 گودۋ ستالا يمەنوۆاتسيا «ۆەليكي ۆوستوك نارودوۆ روسسي». وتەتس-وسنوۆاتەل روسسيسكوگو ماسونستۆا ناچالا حح ۆەكا، پروفەسسور ماكسيم كوۆالەۆسكي ستراتەگيچەسكۋيۋ ميسسيۋ نوۆىح ۆولنىح كامەنششيكوۆ ۆىرازيل ودنوي فرازوي. پوسلە ۆوزۆراششەنيا ۆ روسسيۋ يز پاريجسكوي ەميگراتسي ۆ 1906 گودۋ، ون زاياۆيل: «تولكو ماسونستۆو موجەت پوبەديت سامودەرجاۆيە». ي ونو ۆىپولنيلو سۆويۋ ميسسيۋ ۆ فەۆرالە 1917 گودا، دوبيۆشيس وترەچەنيا نيكولايا ءىى وت پرەستولا ي سۆەرجەنيا سامودەرجاۆيا.

 

نۋجنو پرەدوستاۆيت نارودام پراۆو جيت نە پو ماركسۋ، ا تاك، كاك وني زاحوتيات!

سۆوەي ستراتەگيچەسكوي تسەلي دوستيگ ي اليحان بۋكەيحان، كوتورومۋ تەپەر پرەدستويالو رەشيت سلەدۋيۋششۋيۋ نە مەنەە سلوجنۋيۋ زاداچۋ – دوبيتسيا وت پرەدستوياششەگو ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا پرەدوستاۆلەنيا كازاحام پراۆا نا ناتسيونالنوە ساموۋپراۆلەنيە، پود كوتورىم ون پودرازۋمەۆال ۆوسستانوۆلەنيە كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي، سپەرۆا حوتيا بى ۆ سوستاۆە روسسيسكوي فەدەراتيۆنوي رەسپۋبليكي. دليا ۆىحودا يز تسك ي ريادوۆ كادەتسكوي پارتي ون «ناشەل» فورمالنىي پوۆود، زاياۆيۆ نا ۆنەوچەرەدنوم سەزدە پارتي ۆ يۋلە 1917 گودا و ۆوزنيكنوۆەني «پرينتسيپيالنىح» رازنوگلاسي س تسك، ۆ چاستنوستي – پو ۆوپروسام پەرەداچي زەملي ۆ سوبستۆەننوست، وتدەلەنيا تسەركۆي وت گوسۋدارستۆا ي، ساموە گلاۆنوە – پرەدوستاۆلەنيا كازاحام اۆتونومي. گارانتيۋ جە نا اۆتونوميۋ ون ۋسپەل پولۋچيت وت براتەۆ-ماسونوۆ، سرەدي كوتورىح بىلي ي كادەتى. پوپروششاۆشيس س كادەتامي، ون نەمەدلەننو پريستۋپيل ك سوزدانيۋ ناتسيونالنوي پارتي «الاش» س تسەليۋ ۋچاستيا ۆ ۆىبوراح ۆ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە ي ينيتسيروۆال سوزىۆ ءى-گو ۆسەكازاحسكوگو سەزدا، گدە بىلو پرينياتو پوستانوۆلەنيە و ترەبوۆاني پرەدوستاۆلەنيا كازاحسكومۋ نارودۋ اۆتونومي. ۆ وكتيابرە جە 1917 گودا ون ۋچاستۆۋەت ۆ پەرۆوم وبششەسيبيرسكوم سەزدە، گدە وت يمەني ۆسەگو كازاحسكوگو نارودا زاياۆيل: «زدەس نام گوۆوريات و فەدەراتسي ي وب اۆتونومي، مى جە ترەبۋەم سەبە سامووپرەدەلەنيا، پرەدوستاۆلەنيا نام پراۆا ساميم رەشيت، كاك نام ۋپراۆلياتسيا ي جيت. نەلزيا ۋپراۆليات سترانوي يز پەتەربۋرگا...  نۋجنو پرەدوستاۆيت نارودام [پراۆو] جيت نە پو ماركسۋ، نە پو گوتوۆىم فورمۋلام، ا تاك، كاك وني زاحوتيات».

اليحان بۋكەيحان ەتي سۆوي سلوۆا، پوميمو رۋكوۆوديتەلەي سيبيرسكوي اۆتونومي ي ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا روسسي، ادرەسوۆال ي ۆوجديام بولشەۆيكوۆ، كوتورىە ۆ توت مومەنت پوكا ەششە وتچاياننو رۆاليس ك ۆلاستي. نو ۆەروياتنوست زاحۆاتا يمي ۆلاستي س كاجدىم دنەم روسلا، ا نادەجدا نا تو، چتو ۆرەمەننوە پراۆيتەلستۆو ۆو گلاۆە س الەكساندروم كەرەنسكيم بلاگوپولۋچنو دوۆەدەت بىۆشۋيۋ يمپەريۋ دو ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا، تايالا نا گلازاح. ەتا نادەجدا ستالا ەششە پريزراچنەي پوسلە چەتۆەرتوگو سەنتيابرسكوگو كريزيسا ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا.

پودوبنايا زىبكايا پوليتيچەسكايا سيتۋاتسيا ۆىنۋديلا ا. بۋكەيحانا، ۆو-پەرۆىح، ۋجە ۆ سەنتيابرە 1917 گودا پريستۋپيت ك سوزدانيۋ ناتسيونالنوي ارمي پود بەزوبيدنىم نازۆانيەم «نارودنايا ميليتسيا»، ۆو-ۆتورىح – زاۆەريت ءى سيبيرسكي وبلاستنوي سەزد ۆ توم، چتو كازاحسكايا اۆتونوميا ۆرەمەننو پريسوەدينيتسيا ك سيبيرسكوي. ەتو زاياۆلەنيە ليدەرا الاش پروزۆۋچالو زا دۆا مەسياتسا دو سوزىۆا ءىى ۆسەكازاحسكوگو سەزدا ي وفيتسيالنوگو پروۆوزگلاشەنيا اۆتونومي الاش-وردا. «مى پولاگالي, – پيسال ون ۆ سۆوەي ستاتە «جالپى ءسىبىر سيەزى»، پوسۆياششەننوي يتوگام ەتوگو سەزدا، – سپەرۆا نۋجنو وبەدينيتسيا س سيبيريۋ، چتوبى بەزبولەزنەننو وتدەليتسيا وت موششنوگو گوسۋدارستۆا، ا زاتەم، ۋكرەپيۆ سۆويۋ گوسۋدارستۆەننوست، وتسوەدينيتسيا ي وت نەە».

 

اليحان بۋكەيحان: «ۋليانوۆ-لەنين, كاك نيكولاي, سچيتاەت نارود زا بەزسلوۆەسنوە جيۆوتنوە»

پوسلە ۆەرولومنوگو زاحۆاتا ۆلاستي بولشەۆيكامي، 1 دەكابريا 1917 گودا ا. بۋكەيحان، وستاۆاياس كوميسساروم ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا ۆ تۋرگايسكوي وبلاستي ي چلەنوم كوميتەتا پو ۋپراۆلەنيۋ تۋركەستانسكيم كراەم، يزدال ي راسپروسترانيل پامياتكۋ، ۆ كوتوروي وبۆينيل ۆوجديا سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆلاديميرا ۋليانوۆا-لەنينا ۆ «سامودەرجاۆي» ي رازوبلاچيل چەرنوسوتەننۋيۋ سۋششنوست نوۆوي ۆلاستي. «بەزوتۆەتستۆەننوست پراۆيتەلەي مى ۆيدەلي پري تسارە نيكولاە, – گوۆوريلوس ۆ پامياتكە. – بولشەۆيستسكي پرەدسەداتەل ۋليانوۆ-لەنين، كاك نيكولاي، راسپورياجاەتسيا سامودەرجاۆنو. ۋليانوۆ-لەنين، كاك نيكولاي، سچيتاەت نارود زا بەزسلوۆەسنوە جيۆوتنوە».

«زاپومنيتە، كرەستيانە، رابوچيە ي سولداتى, – ۆزىۆال دالەە ليدەر كازاحوۆ اليحان بۋكەيحان ۆ دوكۋمەنتە، – بولشەۆيكي سچيتايۋت: 1) وتۆەتستۆەننوست پەرەد نارودوم پراۆيتەلەي، 2) سۆوبودۋ سلوۆا، سۆوبودۋ پەچاتي، سۆوبودۋ سوبرانيا، 3) ۆسەوبششەە، پرياموە، تاينوە گولوسوۆانيە، 4) نەپريكوسنوۆەننوست گراجدان دەپۋتاتوۆ، 5) ۆلاست نارودا بۋرجۋازنىم پرەدراسسۋدكوم!.. بولشەۆيكي وسۆوبوديلي يز تيۋرمى گلاۆۋ «سويۋزا رۋسسكوگو نارودا» دۋبروۆينا، چەرنوسوتەنتسا، سلۋگۋ نيكولايا، ورگانيزاتورا ۋبيستۆا چلەنا پەرۆوي گوسۋدارستۆەننوي دۋمى م. يا. گەرتسەنشتەينا، پاۆشەگو ۆ بوربە زا زەمليۋ دليا نارودا».

ۆ زاكليۋچەنيە اۆتور پامياتكي سرىۆاەت س ليتسا بولشەۆيكوۆ ماسكۋ «رەۆوليۋتسيونەرا»: «زاپومنيتە، كرەستيانە، رابوچيە ي سولداتى، س ليتسا بولشەۆيكا سپالا كراسنايا ماسكا رەۆوليۋتسيونەرا ي وبناجيلا ەگو سۋششنوست چەرنوسوتەنتسا!»

سام كوگدا-تو ساموزابۆەننو ۋۆلەچەننىي يدەيامي سوتسياليزما، ا. ن. بۋكەيحان ۋۆيدەل مەجدۋ گرومكيمي دەكلاراتسيامي و سوتسياليزمە ي رەالنىمي دەلامي سوۆەتسكوي ۆلاستي وگرومنۋيۋ پروپاست. ۆ وچەرەدنوم ماتەريالە و تەكۋششەي سيتۋاتسي ۆ روسسي، وپۋبليكوۆاننوم ۆ نومەرە جۋرنالا «اباي» وت 19 يۋنيا 1918 گودا پود زاگولوۆكوم «قازىرگى ساياسي حال» («تەكۋششايا پوليتيچەسكايا سيتۋاتسيا»), ون وبۆينيل بولشەۆيكوۆ ۆ «يزۆراششەني ي پرەداتەلستۆە يدەي سوتسياليزما». 

ۆ وتليچيە وت بولشەۆيستسكوي سوۆەتسكوي ۆلاستي، كوتورايا سۆويح پوليتيچەسكيح وپپونەنتوۆ ارەستوۆىۆالا ي راسسترەليۆالا بەز سۋدا ي سلەدستۆيا، مالو توگو، رازۆيازالا پروتيۆ سوبستۆەننوگو نارودا كروۆاۆۋيۋ گراجدانسكۋيۋ ۆوينۋ، پروتيۆوپوستاۆيۆ سىنا وتتسۋ، دوچ ماتەري، نارودنىي سوۆەت الاش-وردى ۆو گلاۆە س ا. بۋكەيحانوم ۆ اۆگۋستە 1918 گودا ۋچرەديل سپەتسيالنىي سۋد ي سلەدستۆەننۋيۋ كوميسسيۋ دليا رازبورا دەل كازاحسكيح بولشەۆيكوۆ. س پەرۆىح دنەي سۆوەگو سۋششەستۆوۆانيا.

 

يدەيا «الاش» ۋمرەت ۆمەستە س پوسلەدنيم كازاحوم

پوزجە، داجە ۆىنۋجدەننو پريزناۆايا ي پريسوەدينياياس ك سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆو يميا ي رادي سوحرانەنيا كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو گوسۋدارستۆا، اليحان بۋكەيحان ي ەگو سوراتنيكي پو دۆيجەنيۋ «الاش» نە وتكازاليس وت ناتسيونالنوي يدەي. بولشە توگو، ۆ سۆيدەتەلستۆو سۆوەگو وتكازا وت ۆوورۋجەننوي بوربى پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي ي پرينياتيا ەە ۋسلوۆي، ون دوبروۆولنو وتكازالسيا وت پريتيازاني نا ۆەرحوۆنۋيۋ ۆلاست ۆ سۆوەي كازاحسكوي، نو ۋجە سوۆەتسكوي رەسپۋبليكە، و چەم دال پيسمەننۋيۋ كلياتۆۋ. ۆ تو جە ۆرەميا، سميرەننو سوگلاسيۆشيس نا دەياتەلنوست ليش ۆ سفەرە وبرازوۆانيا ي ناۋكي، اليحان بۋكەيحان ي ەگو سوراتنيكي ۆپلوت دو 30-ح گودوۆ حح ۆەكا پرودولجالي  بلاگوپرياتنو ۆليات نا رازۆيتيە كازاحسكوي سوۆەتسكوي كۋلتۋرى، وبرازوۆانيا ي ناۋكي. ي ەتا ۆىدايۋششاياسيا ينتەلليگەنتسيا «الاش» ۆو گلاۆە س اليحانوم بۋكەيحانوم، پو منەنيۋ ۋچەنىح-كازاحوۆەدوۆ وبششەستۆا يزۋچەنيا سرەدنەي ازي وكسفوردسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، دو سۆوەگو يسچەزنوۆەنيا ۆ كروۆاۆىح رەپرەسسياح 30-ح گودوۆ، پرەسلەدوۆالا ەدينستۆەننۋيۋ تسەل – «پريدات كازاحسكوي سوۆەتسكوي كۋلتۋرە وتچەتليۆو ناتسيونالنىي حاراكتەر».

پوسلە كازني اليحانا بۋكەيحانا 27 سەنتيابريا 1937 گودا، ۆ دەن ۆىنەسەنيا سمەرتنوگو پريگوۆورا، پرەستۋپنىي رەجيم سسسر ۆپلوت دو سۆوەگو كراحا ۆ دەكابرە 1991 گودا تششاتەلنو سكرىۆال تو مەستو، گدە بىل پوحورونەن لەگەندارنىي سىن ي ۆوجد كازاحسكيح ستەپەي. وچەۆيدنو، سوۆەتسكايا ۆلاست نە بىلا ۋۆەرەنا، چتو ناۆسەگدا پوحورونيلا ناتسيونالنۋيۋ يدەيۋ «الاش» ۆمەستە س ەە نوسيتەلەم – ليدەروم كازاحسكوگو ناتسيوناليزما اليحانوم بۋكەيحانوم. مەستو ەگو ۆەچنوگو پوكويا وستاۆالوس تاينوي بولشە 10 لەت داجە پوسلە كراحا «يمپەري زلا». ليش بولەە 60 لەت سپۋستيا ستالو يزۆەستنو، چتو ەگو پراح پوحورونەن نا دونسكوم كلادبيششە ۆ موسكۆە [فوتو № 6].

تاكجە وچەۆيدنو، چتو يدەيا «الاش» نە ۋمەرلا ۆمەستە س ينتەلليگەنتسيەي «الاش»، فيزيچەسكي ۋنيچتوجەننوي ۆ سوۆەتسكيح گۋلاگاح. ونا ليش درەمالا بولەە پولۋۆەكا ۆ گەنەتيچەسكوي پامياتي كاجدوگو كازاحا ي نارودا ۆ تسەلوم، پروبۋجداياس ۆ كريتيچەسكيە مومەنتى يستوري. يدەيا الاش بۋدەت جيت ي دالشە ۆ گەناح، تەچ ۆ كروۆي كاجدوگو كازاحا ۆ وتدەلنوستي ي ۆسەگو نارودا ۆ تسەلوم دو تەح پور، پوكا ونا نە بۋدەت رەاليزوۆانا تسەليكوم ي پولنوستيۋ، نو ۋجە ۆ ەپوحۋ نەزاۆيسيموگو گوسۋدارستۆا كازاحوۆ.

 

سۋلتان حان اككۋلى،

ديرەكتور وبششەستۆەننوگو فوندا «الاشوردا»،

PhD.

Abai.kz

0 پىكىر