عادىلشە وتەبالى. يساتاي باتىردىڭ زيراتى قايدا؟
ىشكى ورداداعى كوتەرىلىستىڭ تاريحىن العاشقى زەرتتەۋشىلەر (ا.ريازانوۆ، م.ۆياتكين، ا.شاحماتوۆ) وسى شايقاس تۋرالى جازعانمەن (اقبۇلاق قىرعىنى), قازا بولعان ساربازداردىڭ، سونىڭ ىشىندە يساتايدىڭ قاي جەرگە جەرلەنگەنى تۋرالى ەشقانداي حابار بەرمەيدى.
يساتايتانۋدا قازاق تىلىندەگى العاشقى دەرەك عالىم حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى دەۋگە بولادى. ول كولەمى شاعىن ءبىر-ەكى ماقالاسىندا («قازاق باتىرلارى: يساتاي، ماحامبەت»، «تايمانۇلى يساتايدىڭ قوزعالىسى تۋراسىندا قىسقاشا ماعلۇمات») ءۇش رەت قايتالاپ جازىپ كەتىپتى: «يساتايدىڭ ءسۇيەگى تەمىر ۋەزىندەگى قيىل دەگەن وزەننىڭ بويىندا «شولاقمولدا» دەگەن مولادا». ماقالادا ەكىۇشتى، قۇر اشەيىن ءسوز جوق. ياعني، عالىمنىڭ جازعانى - ءوزى انىق بىلەتىن، شىندىققا كەلەتىن ماسەلە.
يساتايدىڭ سوڭعى شايقاسى تۋرالى نەگىزگى قۇجات پولكوۆنيك گەككەنىڭ «راپورت پولكوۆنيكا گەككە ورەنبۋرگسكومۋ ۆوەننومۋ گۋبەرناتورۋ و سراجەني س پوۆستانتسامي پري رەكە اكبۋلاك ي گيبەلي يساتايا تايمانوۆا» (13.07.1838) دەگەن ەسەبى. وندا گەككە ورىنبورداعى ۇلىققا سوعىستىڭ ءمان-جايىن قىسقاشا انىق جەتكىزىپتى. ياعني، ول ەشكىقىرعاننان ءتۇندەلەتىپ 60 شاقىرىمداي ءجۇرىپ، اقبۇلاقتىڭ بۇلاق-باستاۋىنا جەتىپ قۇلاعانىن، 12 شىلدە كۇنى تاڭەرتەڭ سوعىستىڭ وسى جەردە باستالعانىن ءتاپتىشتەي جازىپتى. «...وترياد پەرەشيول ر. اكبۋلاك، پوشيول نا پروتيۆنيكوۆ، كوتورىە ناچالي مەدلەننو وتستۋپات...» - دەيدى ول.
ىشكى ورداداعى كوتەرىلىستىڭ تاريحىن العاشقى زەرتتەۋشىلەر (ا.ريازانوۆ، م.ۆياتكين، ا.شاحماتوۆ) وسى شايقاس تۋرالى جازعانمەن (اقبۇلاق قىرعىنى), قازا بولعان ساربازداردىڭ، سونىڭ ىشىندە يساتايدىڭ قاي جەرگە جەرلەنگەنى تۋرالى ەشقانداي حابار بەرمەيدى.
يساتايتانۋدا قازاق تىلىندەگى العاشقى دەرەك عالىم حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى دەۋگە بولادى. ول كولەمى شاعىن ءبىر-ەكى ماقالاسىندا («قازاق باتىرلارى: يساتاي، ماحامبەت»، «تايمانۇلى يساتايدىڭ قوزعالىسى تۋراسىندا قىسقاشا ماعلۇمات») ءۇش رەت قايتالاپ جازىپ كەتىپتى: «يساتايدىڭ ءسۇيەگى تەمىر ۋەزىندەگى قيىل دەگەن وزەننىڭ بويىندا «شولاقمولدا» دەگەن مولادا». ماقالادا ەكىۇشتى، قۇر اشەيىن ءسوز جوق. ياعني، عالىمنىڭ جازعانى - ءوزى انىق بىلەتىن، شىندىققا كەلەتىن ماسەلە.
يساتايدىڭ سوڭعى شايقاسى تۋرالى نەگىزگى قۇجات پولكوۆنيك گەككەنىڭ «راپورت پولكوۆنيكا گەككە ورەنبۋرگسكومۋ ۆوەننومۋ گۋبەرناتورۋ و سراجەني س پوۆستانتسامي پري رەكە اكبۋلاك ي گيبەلي يساتايا تايمانوۆا» (13.07.1838) دەگەن ەسەبى. وندا گەككە ورىنبورداعى ۇلىققا سوعىستىڭ ءمان-جايىن قىسقاشا انىق جەتكىزىپتى. ياعني، ول ەشكىقىرعاننان ءتۇندەلەتىپ 60 شاقىرىمداي ءجۇرىپ، اقبۇلاقتىڭ بۇلاق-باستاۋىنا جەتىپ قۇلاعانىن، 12 شىلدە كۇنى تاڭەرتەڭ سوعىستىڭ وسى جەردە باستالعانىن ءتاپتىشتەي جازىپتى. «...وترياد پەرەشيول ر. اكبۋلاك، پوشيول نا پروتيۆنيكوۆ، كوتورىە ناچالي مەدلەننو وتستۋپات...» - دەيدى ول.
سوڭىنا تۇسكەن ايشۋاقوۆ توبىن بايقاپ، يساتايلىقتار ولارعا قارسى شابۋىل سالعاندا جاسىرىنعان كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ قورشاۋىندا قالادى. جانتالاستا شەگىنگەن ساربازدارىن قورعاشتاپ، سوڭعى شەپتە اتىسىپ كەلە جاتقان يساتايدى سۇلتان ايشۋاقوۆتىڭ ءوزى حورۋنجي پەتروۆقا «مىناۋ تايمانوۆتىڭ ءوزى» دەپ كورسەتىپ، وققا بايلاپ كەتەتىنىن ويلاعاندا بۇل جەر ءارى كەتكەندە، وزەن ارناسىنان 10-15 شاقىرىمداي دەپ شامالاۋعا بولادى. ادەيى تاپسىرىس العان قۋعىنشىلار قاتارىندا ون التى كازاك-ورىس، ءۇش قازاق (كوپەن سۋبۋلين، ءساتىباي يگىتوۆ، جاپار ەلەكباي) بار كورىنەدى. استىنداعى اتى جارالانعان يساتايدى نايزالاپ اتتان قۇلاتقان ۇشەۋ جارالى باتىرعا تيىسە الماي، كەزەكتى مىلتىعى بار كازاك-ورىسقا بەرگەن كورىنەدى. قالاي بولعاندا دا، جەندەتتەر يساتايدى اقبۇلاقتان كوپ ۇزاتپاي مەرت قىلعان. باتىردىڭ ءولىمى تۋرالى سول العاشقى قۇجاتتا: «زا ۋپورنوە سوپروتيۆلەنيە كازاكي ەگو يزرۋبيلي (ياعني، بۇكىل دەنەسىنە زاقىم كەلگەن). ۋريادنيك بوگاتىرەۆ سوبستۆەننويۋ ەگو جە سابلەيۋ رازرۋبيل ەمۋ گولوۆۋ، ا ودين يز كازاكوۆ وكونچيل ەگو سترادانيا ۆىسترەلوم يز رۋجيا ۆ گرۋد» - دەيدى.
ن.شاياحمەتوۆ 1968 جىلدان باستاپ يساتايدىڭ زيراتىن ىزدەۋدى باستاعان ەكەن. بەلگىلى انتروپولوگ ءۇشىن قازبا جۇمىستارى ناتيجەسىز بولىپتى. - ياعني، «وسى يساتايدىڭ زيراتى» دەپ كەلگەن جەرلەردەن يساتايدىڭ ءسۇيەگى تابىلماپتى. (جانبولات اۋپباەۆ، «انتروپولوگ»، «لەنينشىل جاس»، 1980 ج. 20 قاڭتار).
ەندى «شەيىتساي» اڭگىمەسى قايدان، قاشان شىقتى؟ «قازاق ادەبيەتىندە» (1962 ج. 14 جەلتوقسان) حاتتار ءدۇيسەناليەۆتىڭ «يساتايدىڭ مولاسى تابىلدى» دەگەن ماقالاسى شىققان بولاتىن. وندا اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدانى، قيىل وزەنى بويىنداعى (قيىل سوۆحوزى) شەيىتسايدا يساتاي باتىردىڭ دەنەسى كومىلگەن جەر تابىلدى. جەرگىلىكتى ءبىر اقساقال (وعان 7-8 جاسىندا اۋىلىنىڭ ءبىر قارياسى ايتىپتى) اۋدان جۋرناليستەرىنە يساتايدىڭ مولاسىن كورسەتىپتى دەپ جازىلعان وسى ماقالاعا وراي (18 قاراشا 1963 ج.) جاۋاپ قاتقان قاجىم اعا جۇماليەۆ: «ماتەريال اسىعىستاۋ جازىلعان... اۆتوردىڭ كەلتىرىپ وتىرعان دەرەكتەرى تاريحي شىندىقتان الشاق جاتىر» دەگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، اكادەميك جازۋشى يساتايدىڭ زيراتىن ىزدەستىرۋدىڭ باعىت-باعدارىن دا ايتىپ وتەدى: «يساتاي اقبۇلاق وزەنىنىڭ قيىلعا قاراعان بەتىندە اقبۇلاقتان 15 شاقىرىم جەردە ولەدى،» - دەپتى ول. بۇل العاشقى قۇجاتتاعى: كوتەرىلىسشىلەردى اقبۇلاقتان 15 ۆەرست شاماسىنداعى جەرگە دەيىن قۋىپ، شاشىراتتىق دەگەن سوزدەن الشاق كەتپەي تۇر. بىراق يساتايتانۋدا حالەل دوسمۇحامەدۇلى كورسەتكەن شولاقمولداعا دا، كۇنى كەشەگى وتكەن قاجىم جۇماليەۆتىڭ «اقبۇلاقتىڭ قيىل بەتىنە قاراي 15 شاقىرىمى» دا ەسكەرۋسىز قالىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇگىن «شەيىتساي» العا شىعىپ وتىر.
«جاس الاش» گازەتى وتكەن جىلدىڭ 18 قاراشاسىن «يساتايدىڭ سوڭعى شايقاسى نەمەسە قيىل قىرعىنى» دەگەن ماتەريالدى كوپ نازارىنا ۇسىندى. وندا شەيىتساي - تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنىڭ قۇربانى يساتايدىڭ قانى توگىلگەن جەر ء(ولگەن جەرى) ءارى يساتايدىڭ سوڭعى شايقاسى بولعان جەر دەپ كورسەتىلگەن. بيىلعى جىلدىڭ العاشقى نومىرىندە «انا ءتىلى» گازەتى دە يساتاي باتىر تۋرالى كولەمدى ماقالا جاريالاعان ەكەن. مۇندا دا ماقالا اۆتورلارى «شەيىتساي» اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ، وسىندا «يساتايدىڭ زيراتى تابىلىپ»، قورشاۋ كوتەرىلگەنىن جازادى.
سونىمەن، بوكەي ورداسىنداعى حالىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى يساتاي باتىر تايمانۇلىنىڭ زيراتى قايدا؟ باتىردىڭ سۇيەگىن اقبۇلاق-شولاقمولدا ماڭىنان ىزدەستىرۋ مۇمكىنشىلىگى قانداي؟ يساتاي-ماحامبەت رۋحىن اسقاقتاتىپ، قالا تورىندە ءزاۋلىم ەسكەرتكىش بويلاتقان اتىراۋلىقتار، يساتاي باتىردىڭ ۇرپاقتارى نە ايتادى؟
ەلۋىنشى جىلدارى اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، يساتايدىڭ نەمەرە اعاسى جابال بەگالىۇلى ۇرپاعى ناجىمەدەن يساتايدىڭ مولاسىن ىزدەستىرگەن كورىنەدى. وعان باتىر بابا مولاسىنىڭ قيىل-اقبۇلاق ارالىعىندا، شولاقمولدا-ءۇيتاس دەگەن جەردە دەگەن حابار قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنان كەلگەن. بۇل دايەكتەمەنىڭ تۇسىنىكسىزدەۋ تۇسى - ىزدەۋشى ءناجىمەدەن جابال ۇرپاعى رەسپۋبليكالىق مۇراعات مەكەمەسىنە، بولماسا ورتالىق كوميتەتتىڭ ءتيىستى بولىمىنە ەمەس ء(ناجىمەدەن - اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى بولاتىن) - قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنا سىلتەمە جاسايدى. بۇگىندە سول ناجىمەدەن-پارۋح ۇرپاقتارىندا 50-ءشى جىلدارداعى يساتايدىڭ زيراتىنىڭ ورنى كورسەتىلگەن قۇجاتتار بار ما؟ سونى كىم بىلەدى؟ ال وسى مالىمەتتى «يساتاي-ماحامبەت» زەرتتەۋ ەڭبەگىندە كەلتىرگەن جازۋشى انەس ساراي ءوزى سوڭعى شايقاستى اقبۇلاق قىرعىنى دەپ اتاعانمەن، «كوتەرىلىسشىلەر سول شەيىتسايعا جەرلەنگەن» دەگەن پىكىردى العا تارتادى: «سوندا ورتاق زيرات بار. يساتايدىڭ زيراتى بولەك بولعان» - دەگەندەي وي ايتادى. ياعني، سول 1962 جىلعى ماقالاداعى «شەيىتساي» اڭگىمەسىن قايتالايدى. بۇل 1997 جىلى شىققان ەڭبەك.
سونىمەن بارىمەن بازار دەپ، وسى شەيىتسايدى «مالدانىپ» جۇرە بەرۋگە دە بولار ەدى. بىراق، ءويتىپ باتىر ارۋاعى الدىندا كۇناپار بولۋعا بولمايدى. تاعى ءبىر گازەت «باتىردىڭ باس سۇيەگىنسىز دەنەسىن تاۋىپ، ن.شاياحمەتوۆ زەرتتەۋگە الىپ كەتىپتى» دەپ جازىپتى. بۇل دا بوس ءسوز سياقتى. نەگە دەسەڭىز، باس سۇيەگى بولماسا ونىڭ كىمدىكى ەكەنىن اجىراتۋ دا مۇمكىن ەمەس قوي. الايدا، ن.شاياحمەتوۆتىڭ شەيىتسايدا جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى 40 جىلدان كەيىن اڭىز-اڭگىمەگە اينالىپ، انتروپولوگتىڭ ءوزى تاپپاعان «مۇردەلەر تابىلىپ»، سول جەرگە ەسكەرتكىش-قۇلپىتاس ورنادى. الايدا، سول ۋاقىتتا (1991 ج.) قىرۋار جۇمىس اتقارعاندارعا الدىن الا (قورشاۋ، ەسكەرتكىش، توي، باياندامالار) سول جىلدارى انتروپولوگتىڭ وزىمەن دە، ونىمەن بىرگە قازبا جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان اقتوبەلىك عالىم-تاريحشىلارمەن دە حابارلاسۋعا بولاتىن ەدى عوي...
وزىمىزگە بەلگىلى، بيىل يساتايدىڭ 220 جىلدىعى. ولاي بولسا، وعان دايىندىقتى باتىردىڭ توپىراعى تورقالانعان جەردى ىزدەستىرۋدەن باستاۋ قاجەت. يساتاي باتىردىڭ باس سۇيەگىن ەشكىم ەشقايدا الىپ كەتكەن جوق. ارۋاقتى باتىردىڭ مۇردەسى سول 12 شىلدە كۇنى، قارۋلاس سەرىكتەرى قاشا سوعىسىپ ءجۇرىپ، قاي توبەدە توپىراقپەن بەتىن جاپسا، ءالى تاپ سول ورنىندا. ينتەرنەت كارتادا (Google Earth) جارساي مەن اقبۇلاق اۋىلدارىنىڭ اراسى 36 كم، ال شولاقمولدانىڭ شاماسى اقبۇلاقتىڭ باستاۋ بۇلاعىنان 14 كم جەردە تۇر. جارسايلىق جالعاسباي وتەپۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل قورىمعا كەلىپ-كەتۋشىلەر بار كورىنەدى. اقتوبەدە وتكەن جىلى «يساتاي قورى» قۇرىلىپتى. ىسكە ءسات! 172 جىل وتسە دە زيراتى تابىلماي كەلە جاتقان يساتايدىڭ رۋحىن تىرىلتەتىن ۋاقىت كەلگەندەي.
عادىلشە وتەبالى.
باتىس قازاقستان وبلىسى.
سۋرەتتى سالعان م.قاليموۆ.
http://www.egemen.kz/309825.html
