بۇگىنگى كۇنى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، ءار ءتۇرلى جينالىستاردا ەڭ ءجيى ءسوز بولاتىن وزەكتى تاقىرىپ انا ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى دەسەك قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز. ءبىر تاڭ قالاتىنىم، مۇقيات تىڭداپ وتىرساق سول قازاقشا سويلەۋگە تىنباي شاقىرىپ جۇرگەن ەڭ بەلسەندى، اجەپتاۋىر اتاق-دارەجەسى بار ادامداردىڭ ءوزى انا تىلىندە دۇرىس سويلەي المايتىنىن بايقايمىز. ءتىپتى قازاق اقپارات قۇرالدارىنداعى، شەت تىلىنەن اۋدارىلعان فيلمدەردەگى قۇلاققا تۇرپىدەي ەستىلەتىن قاتەلەرگە ۇيرەنىپ قالعاندايمىز. ال الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىر ايتۋشىلاردىڭ «قازاقشاسى» تۋرالى ءسوز قوزعاماي-اق قويالىق.

مۇنداي جاعدايدى تۇسىنۋگە دە بولادى. وتارشىلدىق كەزەڭدە عاسىرعا جۋىق تۇنشىقتىرىلىپ كەلگەن انا ءتىلىمىز ەركىن تىنىستار ءسات تۋعاندا قاي باعىتقا قوزعالارىمىزدى بىلمەي ابدىراپ قالعانىمىز راس. كوپشىلىك قانداستارىمىزدى وسى كۇنگە دەيىن «ءسوزىمىزدى تۇزەۋدەن» دە انا ءتىلىمىزدىڭ قوعامداعى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسى الاڭداتىپ وتىر. ال ءتىل مادەنيەتى كولەڭكەدە قالىپ كەلەدى.

بۇل ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقان ىقپالى جاعدايىندا سويلەۋ مادەنيەتىمىزگە تونگەن ەلەۋلى قاتەر ەكەنىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. اۋدارما فيلمدەردە، راديو مەن تەلەديداردا قازاقشا سويلەمدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن ورىس نەمەسە اعىلشىن ءتىلىنىڭ سينتاكسيستىك، فرازەولوگيالىق ۇلگىسىمەن كالكا تۇرىندە قۇراستىرۋ ادەتكە اينالعان. مىسالى: «مىنا كىتاپتى السام بولا ما؟» (دۇرىسى: «... الۋعا بولا ما؟»). «اۋىلعا ول دا بارادى ما؟ («... بارا ما؟). «مەن كەلگەندە ول قورشاۋدى بوياپ جاتىردى» (... بوياپ جاتىر ەدى). «كىتاپ جاقىندا باسىلىپ شىعارىلدى». (... باسپادان شىقتى). جاڭا اكىمگە سەنىم بىلدىرەمىز (... سەنەمىز). «ازامات ج. ءتورت جىلعا سوتتالدى» (قىلمىسكەر ج. ... ). جەمقور باسشى سەگىز جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى (... سەگىز جىلعا سوتتالدى). الاياق تەمىر توردىڭ ار جاعىنا اتتاندىرىلدى (...اباقتىعا قامالدى).

بۇل مىسالدار ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىمەن قۇرىلعان قازىرگى قازاق تىلىندە كەڭ تارالعان قاتەلەردىڭ ازى عانا. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇلگىسىمەن قۇراستىرىلعان «ءبارى جاقسى ما؟» (Is everything OK? Is it all right?) دەگەن تىركەس اسىرەسە جاستار اراسىندا «ساعان بىردەڭە بولدى ما؟» دەگەن ماعىنادا ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل كوبىنە انا ءتىلىمىزدىڭ سەميوتيكالىق زاڭدىلىقتارىن ەسكەرمەي، شەت تىلىنەن سوزبە-ءسوز اۋدارىلعان فيلمدەردىڭ اسەرى بولسا كەرەك. سوڭعى كەزدە قازاق تىلىندە جاپ-جاقسى بالامالارى بار «ارمرەسلينگ» (arm-wrestling – قول كۇرەسى), پاۋەر ليفتينگ (power-lifting – سالماق كوتەرۋ) ، body-building – دەنە مادەنيەتى، سەمينار-ترەنينگ (training seminar – جاتتىعۋ ءدارىسى، كوۆوركينگ (coworking – ىستەستىك (بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ), فرونت وفيس ( front office, دۇرىس ايتىلۋى «فرانت وفيس» - الدىڭعى كەڭسە، لايف حەكس (life hacks – ومىرگە يكەمدىلىك/ەپتىلىك، ستريت ۆوركاۋت (street workout – كوشە سپورتى/كوشەدەگى دەنە جاتتىعۋى), سكرينشوت (screenshot – ەكران سۋرەتى) سياقتى تىركەستەر جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى.

تىلىمىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن بۇل اعىلشىن سوزدەرى ورىس ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىقتارىمەن جاسالىپ، دىبىستالۋى مۇلدەم بۇرمالانىپ كەتكەن. بىراق قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق دياپازونى ورىس تىلىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كەڭ، ورىس تىلىندە كەزدەسپەيتىن باتىس ءتىلىنىڭ ۇقساس دىبىستارى تۇگەلدەي دەرلىك قازاق تىلىندە بار. بۇل اعىلشىن سوزدەرىن ورىسشا بۇرمالاماي بارىنشا ءدال دىبىستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى (cowrking «كوۆوركينگ» ەمەس «كوۋوكيڭ»، power lifting – پاۋە ليفتيڭ، workout – ۋوكاۋت، life hacks – لايفحاكس).

انا ءتىلىمىزدىڭ لەكسيكالىق قورى دا وتە باي. تەك شەت تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ بالامالارىن دۇرىس قولدانسا بولدى. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى ۋاقىتتا ءسوز قولدانىسىنا مۇلدەم ءمان بەرمەيتىن بولدىق. ەكىنىڭ بىرىنەن «مەن وسىندا جۇمىس جاسايمىن» دەگەندى ەستيمىز. وسىندايدا قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىندەر «قازاق جۇمىس جاسايمىن دەمەيدى، جۇمىس ىستەيمىن دەيدى» دەپ تۇزەپ جىبەرۋى مۇمكىن، بىراق حالىقتىڭ سويلەۋ مادەنيەتى قالىپتاسۋى ءۇشىن ءتىل ماماندارى كوپ ەڭبەكتەنۋى كەرەك.

كەڭەس وداعى داۋىرىندە ءتىل سالاسىنداعى رەسمي ساياسات تەك ورىس ءتىلىنىڭ مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋگە باعىتتالدى، ال ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سويلەۋ مادەنيەتىنە كوڭىل بولىنبەدى. وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى، ەلۋىنشى جىلدارى ورىستىڭ فيلولوگ عالىمدارى س.پ.وبنورسكي، ە.س.يسترينا، گ.ۆينوكۋر، ا.ي.ەفيموۆ ءتىل مادەنيەتىنە ارناعان بىرنەشە ەڭبەكتەر جازسا، 1952 جىلى كسرو عىلىمدار اكادەمياسى جانىنداعى ورىس ءتىلى ينستيتۋتىندا اتاقتى عالىم س.ي.وجەگوۆتىڭ باسقارۋىمەن ءتىل مادەنيەتى ءبولىمى اشىلىپ، ارنايى عىلىمي جۋرنال شىعارىلا باستادى.

انا ءتىلىنىڭ تازالىعى حاكىم ابايدى دا تولعاندىرعان عوي. ول «بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى، ول اقىننىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسى» دەگەن ويىن قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى مۇشكىل ءحالىن بولجاپ ايتقان سياقتى. بۇل ورايدا شاياحمەتوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ جۇيەلى دە ناتيجەلى جۇمىسى قاجەت.

مارات ەرمۇقانوۆ،

Abai.kz