ەكەۋىنىڭ ەسىمدەرى - وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بايقاعانعا سول كەزدە قازاقتا تىم سيرەك كەزدەسەتىن ادام اتتارى.
دينانىڭ شىن اتى، دۇرىسىندا، ءمادينا بولۋ كەرەك-ءتى. الايدا وسى اتتاس سۇيگەن قىزىن ءتۇن اسىرا سايدا كۇتكەن جاس جىگىت تورەمۇرات ەلەڭ-الاڭدا «ومىرگە كەلگەن ءسابيدىڭ اتىن قويىپ كەت!» دەپ قولقالاعان قوس كەمپىر مەن اناسى ءجانيحانىڭ كوڭىلىن قالدىرماي، ءتىل ۇشىنا كەپ قالعان تانىس ەسىمنىڭ تەك «...دينا»-سىن عانا ايتىپ، «ءما»-ءسىن ىشىنە ساقتاپ، كۇدىك تۋعىزباي، تەزدەپ اتتانىپ كەتكەن ەكەن...
«قايران بۇرىنعىنىڭ اڭعال دا ابزال ادامدارى-اي!» دەسەڭىزشى...
ال سەيتەك كۇيشىنىڭ شىن اتى سەيتقالي بولعان... اكەسى ورازالى ءوز بالالارىن تىم ەركەلەتىپ، ۇلكەن ۇلى سۇلتانعاليدى - شوشاق، سەيتقاليدى - سەيتەگىم-تەنتەگىم، نۇرعاليدى - مانكەي دەپ اتاعان ەكەن. وكىنىشتىسى، ورازالى دۇنيەدەن تىم ەرتە وزىپ، جولداسى ءباتيما كىشى ەكى ۇلىمەن اعالارى شوشاقتىڭ قوشەمەت-قامقورىندا بولىپتى...
ەندى ءبىرىن-ءبىرى ەتەنە تانىعان، قۇرداس تا مۇڭداس قوس كۇيشىنىڭ ءومىر جولدارىن دارالاپ ساباقتاپ، بايانداپ كورەلىك...

***

ەكەۋىنىڭ ەسىمدەرى - وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بايقاعانعا سول كەزدە قازاقتا تىم سيرەك كەزدەسەتىن ادام اتتارى.
دينانىڭ شىن اتى، دۇرىسىندا، ءمادينا بولۋ كەرەك-ءتى. الايدا وسى اتتاس سۇيگەن قىزىن ءتۇن اسىرا سايدا كۇتكەن جاس جىگىت تورەمۇرات ەلەڭ-الاڭدا «ومىرگە كەلگەن ءسابيدىڭ اتىن قويىپ كەت!» دەپ قولقالاعان قوس كەمپىر مەن اناسى ءجانيحانىڭ كوڭىلىن قالدىرماي، ءتىل ۇشىنا كەپ قالعان تانىس ەسىمنىڭ تەك «...دينا»-سىن عانا ايتىپ، «ءما»-ءسىن ىشىنە ساقتاپ، كۇدىك تۋعىزباي، تەزدەپ اتتانىپ كەتكەن ەكەن...
«قايران بۇرىنعىنىڭ اڭعال دا ابزال ادامدارى-اي!» دەسەڭىزشى...
ال سەيتەك كۇيشىنىڭ شىن اتى سەيتقالي بولعان... اكەسى ورازالى ءوز بالالارىن تىم ەركەلەتىپ، ۇلكەن ۇلى سۇلتانعاليدى - شوشاق، سەيتقاليدى - سەيتەگىم-تەنتەگىم، نۇرعاليدى - مانكەي دەپ اتاعان ەكەن. وكىنىشتىسى، ورازالى دۇنيەدەن تىم ەرتە وزىپ، جولداسى ءباتيما كىشى ەكى ۇلىمەن اعالارى شوشاقتىڭ قوشەمەت-قامقورىندا بولىپتى...
ەندى ءبىرىن-ءبىرى ەتەنە تانىعان، قۇرداس تا مۇڭداس قوس كۇيشىنىڭ ءومىر جولدارىن دارالاپ ساباقتاپ، بايانداپ كورەلىك...

***

دينا نۇرپەيىسوۆا. دينا كەنجە­قىزى كەڭ-بايتاق وتانىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە، ەدىل-جايىق ەكى وزەن ارالىعىندا ورنالاسقان بۇرىنعى بوكەي ورداسى، نارىننىڭ بەكەتاي قۇمى جەرىندە وسىدان تۋرا ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن (1861 ج.) قاراپايىم شارۋا وتباسىندا ومىرگە كەلگەن. كەنجە پالۋان دا بولعان ادام، ول ەركە-توتايىن كوزىن اشقالى دومبىرا ۇنىمەن الديلەسە، اناسى ءجانيحا ءۇشىنشى قىزى دينانى بەسىك جىرىمەن تەربەتكەن.
سوندىقتان دا بولار، دينا قىز بەس جاسىندا اكەسىنىڭ دومبىرادا تارتقان كۇي سازدارىن پەرنەلەرگە دۇرىس تۇسىرۋگە اۋەستەنگەن، ءسويتىپ، قارشادايىنان دومبىرا ۇنىنە قۇمار بولعان. اكەسى دومبىرا تارتسا بولدى، ول ءوزى ەلپىلدەپ، ەلەڭدەپ وتىرعان. اكەسى دە ونى ەرەكشە ەركەلەتىپ، دومبىرا تارتۋعا ەلىتكەنى ءبىر بولەك، ەتجەندى ەركە قىزىن ەر بالاشا كيىندىرگەن، ءسويتىپ دينا كوبىنە ەر بالالارمەن ويناۋعا ماشىقتانعان، جاستايىنان جۇعىسا كەتكەنمەن كۇرەسۋگە بەيىم بولعان، ءتىپتى «سەن بىزبەن ەمەس، اناۋ قىزدارمەن قۋىرشاق وينا» دەگەن بالالاردى جەك كورگەن.
دينا توعىز جاسىندا اكەسى ۇيرەتكەن كۇيلەر مەن اندەردى وزىنشە دومبىرادا ەركىن ويناعان، سودان «دومبىراشى قىز» اتانعان. وسى تۇستا تاعدىردىڭ ءوزى بۇيىرتىپ، كەنجە اۋىلىنا ادەيى ات باسىن بۇرعان كۇي قۇدىرەتى قۇرمانعازى دينانىڭ دومبىرادا ويناۋىن قاداعالاپ، باعىت-باعدارىن بايقاپ، ودان بولاشاقتا جاقسى كۇيشى شىعاتىنىن قىز اكەسىنە ايتقان جانە دينانىڭ وسى ونەردەگى العاشقى تۇساۋىن كەسكەن، ونىڭ بولاشاقتا ۇستازى بولعان. ونىسىن دينانىڭ ءوزى دە كەيىنىرەك بىلاي سۋرەتتەگەن. «قۇرمانعازى جاقىن اعايىن بولاتىن، ءوزى دە ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ جۇرگەندە تالاي رەت كۇيلەرىن دە تىڭداعام. بىردە اكەم قۇرمانعازىدان مەنىڭ دومبىرا تارتقانىمدى ءوز كوزىمەن كورىپ، ەگەر ونەرىم كوڭىلىنەن شىقسا، قولۇشىن بەرۋىن ءوتىندى، ۇستاز بولۋىن قالادى»، - دەيدى.
ۇستازى قۇرمانعازى شاكىرتى دينانى كەزدەسكەن سايىن دومبىرا تارتىسىنا ۇلكەن ءمان بەرىپ، ونىڭ دومبىرا شەرتۋدەگى العاشقى دايىندىعىن قاداعالاپ وتىرعان. ول شاكىرتىنە: «دومبىرانى قولىڭا العاندا، ونى تارتپاس بۇرىن ەڭ الدىمەن قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ، ابدەن باپتاپ ال، تەك وسىنداي دايىندىقتان سوڭ عانا دومبىرا تارتۋعا كىرىس»، - دەگەن. وسىلايشا باعىت-باعدار سىلتەگەن ۇستازىنىڭ ۇستامى، بەرگەن اقىل-كەڭەسى دينا ءۇشىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن زاڭدىلىق ءىس بولعان.
كۇي ونەرىنە قۇشتار بولعان دينا كۇيشى ءومىر جولىندا تەك ۇستازى قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن ۇيرەنىپ، تارتۋمەن شەكتەلمەي، سول وڭىردە اتتارى بەلگىلى كۇيشىلەر داۋلەتكەرەيدىڭ، سوقىر ەسجاننىڭ، الىكەي، بالامايسانداي كورنەكتى حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن تارتىپ ۇيرەنىپ، ءوزى دە دومبىرا سايىستارىنا قاتىسىپ، ونەرىن شىڭداپ وتىرعان. ونەر سايىستارىنا قاتىسقان دينا كۇيشى: «وسىنداي كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە ەلگە اسا بەلگىلى دومبىراشىلار باس قوسقاندا - سولاردىڭ ورتاسىندا ۇلى كۇيشى داۋلەتكەرەي دە بار بولاتىن. ول سول سايىستاردىڭ تورەشىسى رەتىندە قاتىستى. ءار رۋدىڭ اقساقالدارى دومبىراشىلاردىڭ ەڭ ءتاۋىر دەگەنىن جارىس­قا سالدى. ىسىق رۋىنان شىققان تۇركەش كۇيشى سايىسقا ءتۇسىپ، ول قۇرمانعازىنىڭ «تەرىسقاقپاي» كۇيىن تارتتى. بۇل ورىندالۋ جاعىنان وتە قيىن ءارى كۇردەلى كۇي ەدى، سوندىقتان ونى تۇركەشتەن كەيىن قايتالاپ تارتۋعا ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالامادى. جينالعان حالىق: «بۇل كۇيدى ەندى قايسىڭ تارتا الاسىڭ؟» - دەگەن سۇراۋلارعا مەنىڭ تارتۋىمدى قالادى. مەن باتىل قيمىلداپ، جىگەرىمدى قايراپ، ورىنداۋعا بەكىندىم. مەن ورىنداعان «تەرىسقاقپاي» ولارعا قاتتى ۇنادى»، - دەپ ەسكە الادى.
دينا كەنجەقىزى 1880 جىلى 19 جاسىندا كۇيەۋگە ۇزاتىلادى.
دينانىڭ ونەردەگى ۇستازى بولعان كۇيشى قۇرمانعازى وزات شاكىرتىنىڭ ۇزاتىلار تويىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ، قۇدالاردان جاس كەلىننىڭ بولاشاعىنا، ونىڭ دومبىرا تارتۋ ونەرىنە تىيىم سالماي، قارسىلىق بىلدىرمەي، كەرىسىنشە، ونىڭ ونەرىنىڭ ۇشتالۋىنا، جەتىلدىرۋىنە ءار كەز كومەكتەسىپ، قوشەمەت بىلدىرۋلەرىن ءوتىنىپ، ۋادەلەرىن سۇراپ الادى. وسىنداي ۋادەنى كۇيەۋبالا نۇرپەيىستىڭ ءوزىنىڭ اۋزىنان ەستيدى. سول تويدا قۇرمانعازى دينانى شاقىرىپ الىپ، كۇي تارتقىزىپ، سوڭىنان سول تويعا قاتىسىپ وتىرعان جۇرتشىلىققا ەستىرتىپ:
- دومبىرا مەنىڭ ومىرلىك سەرىگىم ەدى. ول عۇمىرىمنىڭ ۇزاق تا قيان-كەسكى قيىن جولدا سەنىمدى سەرىگىم، بەرىك سۇيەۋ بولدى. ەندى وسى قيماس سەرىگىمدى لايىقتى مۇراگەرىم - ساعان تابىستايمىن، - دەپ كۇي ويناعان دومبىراسىن ديناعا سىيعا بەرەدى. ۇستازىنىڭ اسپابىن ۇلكەن تولعانىس ۇستىندە قابىل العان شاكىرتى دە:
- ۇستازىمنىڭ سول دومبىراسىن ەشقاشان جانىمنان تاستاعان ەمەسپىن، ونى كيەلى دۇنيەدەي قاستەرلەپ ساقتادىم. كۇي شىعارىپ تولعانعان، ازاپقا تۇسكەن شاقتارىمدا ۇستاز دومبىراسى ماعان اقىل-كەڭەس بەرىپ، دۇرىس باعىتقا سىلتەگەندەي بولاتىن ەدى، - دەيدى دينا كەيىنىرەك.
شاكىرتىنىڭ دومبىرا تارتۋداعى ونەرى، قول الىسى ءوز ويىنان شىققان ۇستازى قۇرمانعازى وسىنداي كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە ديناعا «ەندى ءوزىڭ دە كۇي شىعارۋعا داعدىلان» دەگەندەي اقىل-كەڭەس بەرەدى. وسىنداي وي دينانىڭ ءوز باسىندا دا بار بولاتىن. ول قۇرمانعازىنىڭ جىگەرلى دە تەز، جىلدام وينالاتىن كۇيلەرى مەن ليريكالىق اسەم، مايدا قوڭىر سازدى داۋلەتكەرەي كۇيلەرىن تولىقتاي مەڭگەرگەن كەزى. سوندىقتان ۇستازىنىڭ الگىدەي ۇسىنىسىنا قاناتتانعان دينا ءوزى دە كۇي شىعارۋعا تاۋەكەل ەتەدى. بىزگە جەتكەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، دينا الدىمەن وزىنە بۇرىننان تانىس كۇي تاقىرىپتارىن تاڭداپ الىپ، ونى ىشتەي قورىتىپ، وزىنشە ءتۇسىنىپ يگەرۋ ارقىلى جاڭا مۋزىكالىق وبرازدار ەنگىزىپ، ودان ءارى بايىتا تۇسەدى، «پارافاز» جاساۋ ارقىلى جاڭا اۋەندەر ەنگىزەدى. سونداي تىرناقالدى شىعارعان كۇيلەرىنىڭ قاتارىنا «بۇلبۇل»، «بايجۇما»، «جىگەر» كۇيلەرىن اتاۋعا بولادى.
...ەلدە كەڭەس وكىمەتى ورناعانمەن، قيان-كەسكى ازامات سوعىسى كەزىندە تىنىشتىق بۇزىلىپ، ءزابىر كورە باستاعان قازاق اعايىندار، وعان قوسا اشارشىلىققا دۋشار بولعان 61 جاستاعى دينا اجەيدىڭ ۇلكەن وتباسى 1922 جىلى استراحاننىڭ قىزىلجار (كراسنىي يار) جەرىنە - ازاۋ مەكەنىنە كوشىپ بارادى. بۇل جەردە قىردىڭ وسىمدىگى - قۇمارشىق قاعىپ، ودان نان مەن كوجەلىك تالعاجاۋ جاساپ، جانۇياسىن اشارشىلىقتان ساقتاپ قالادى. بۇل قىر ەلىن وتارشىلىققا ۇيىمداستىرعان كەزەڭ بولاتىن.
كەيىنىرەك ەلدە ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى باستالعاندا دينا اجەي وتباسىن ۆولودار اۋدانىنىڭ كوزلوۆو اۋىلسوۆەتىنە قاراستى ءبىر شاعىن اۋىلىنا قونىستاندىرادى. بۇل - تابيعاتى تامىلجىعان، جانىندا اعىپ جاتقان وزەنى بار، ءبىر جاعى ەگىن سالۋعا قۇنارلى جەرى مول ەلدىمەكەن بولاتىن. سول كەزدە ورتالىعى كوزلوۆوداعى «قىزىل تۋ» ارتەلىنىڭ توراعاسى ابۋەۆ عابباستىڭ اتىنا ارىز جازىپ، مۇشەلىككە الۋىن وتىنەدى اجەنىڭ ۇلكەن ۇلى - جۇرىنباي نۇرپەيىسوۆ. ول سوندا مال شارۋاشىلىعىنا جۇمىسقا سۇرانادى. ول كەزدە ارتەلگە ادامدار كوپتەپ كەرەك. سول ارتەلگە مۇشە بولىپ، اجە دە ارىز جازىپ كىرگەن. جالپى، 20-30-جىلدار ەلدە كلۋب جۇمىستارى قارقىن الىپ، تۇرعىنداردىڭ بەلسەندىلىگى كوتەرىلە باستايدى. بۇل كەزدە استراحاندا از ۇلت ايەلدەرىنىڭ وبلىستىق سەزى وتەدى. وعان اجەي دە قاتىسادى. وسى كەزەڭدە 67 جاستاعى دينا اجەيدىڭ ومىرىندەگى ءبىر جاڭالىق - العاش رەت كلۋب ساحناسىنا كوتەرىلەدى. كۇندەلىكتى اۋىر جۇمىستان كەيىن دينا اجەي ءار كەشتە ارتەل مۇشەلەرىنە دومبىرا تارتىپ، كوڭىلدەرىن كوتەرگەن. بۇنى سول اۋىلدىڭ تۇرعىنى، اعجان اپايمەن بىرگە وقىعان ءامىر يبراشەۆ اقساقال اڭگىمەلەگەن. كوزلوۆو اۋىلىنان بار-جوعى ءبىر جارىم شاقىرىم جەردە ورنالاسقان سول ەلدىمەكەن «دينا اۋىلى» اتانىپ (ديانوۆكا س.), دينا كۇيشى 1937 جىلى تامىز ايىندا ونى ارنايى ىزدەپ كەلگەن كومپوزيتور سماعۇل كوشەكباەۆپەن الماتىعا اتتانعان.
1935 جىلى استراحاننىڭ مارفين اۋىلىندا بولعان مەرەكە-كونكۋرس كەزىندە دينا نۇرپەيىسوۆا ومىرىندە العاش رەت ءبىرىنشى ورىنعا يە بولدى. سول كەزدە گازەتتەر بەتىندە ماقالالار شىعىپ، بەينەسى سۋرەت بوپ باسىلدى. دينا اجەي العاش رەت قاعاز بەتىنەن ءوز بەينەسىن كوردى. جالعىز سۋرەت ەمەس، وعان قوسا گازەتتىڭ بۇل سانىندا اجەنىڭ نەمەرەسى قوجاحمەت جۇرىنبايۇلىنىڭ مۇعالىمى، ورىس قىزى - ليليا ميحايلوۆنا ششەرباكوۆانىڭ اجە فوتوسىنىڭ استىندا كولەمدى سۋرەتتەمەسى باسىلعان. بۇل استراحاندا شىعاتىن «ۆولگا» گازەتى ەدى.
«تۇرمىس تاقسىرەتىن، ءومىر تولقىنىسىن كوپ كورگەن قارت كۇيشى - انا حالقىنىڭ ونەرىن، اسىل مۇراسىن، تاماشا سازىن بويىنا كوپ جيناعان. قولدان جاسالىنعان كىشكەنە قارا دومبىرادان وسىنداي تاماشا، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن بيلەيتىن ءۇن، عاجاپ مۋزىكا شىعادى دەپ كىم ويلاعان. مۇنىڭ ءبارى اسقان شەبەرلىككە، تالانتقا، اقىلعا بايلانىستى. دينا نۇرپەيىسوۆا دومبىرا تارتقاندا سول سازدان ەلدىڭ تاريحىن، سالتىن، قايعى-مۇڭىن، تالابىن، جەر مەن سۋدىڭ، ەر مەن جاننىڭ سۇلۋ تابيعاتىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل - تاريح، بۇل - اسقان ادەمى مانەرلى مۋزىكا. ءبىز بۇدان رەۆوليۋتسياعا دەيىن ەزىلگەن، قاراڭعى حالىقتىڭ ارمانى مەن ماقساتىن، ۇلكەن ونەرىن كورەمىز. سول ونەر قايتا تۋىپ كەلەدى. قايتا تۋعان ەلدىڭ قايتا تۋعان ونەرپازى، وتكەن ومىردەگى اسىل قازىناسىنىڭ، مۇراگەرىنىڭ اسقان ءبىر وكىلى - وسى دينا نۇرپەيىسوۆا»، - دەپ جازعان ليليا.
سوندا دينا نۇرپەيىسوۆا ەلمەن قوشتاساردا: «تۋىسقاندار! مەن ءوز بورىشىمدى، الدىما قويعان اسىل ماقساتتارىمدى ورىنداۋ ءۇشىن قازاقستان استاناسىنا اتتانىپ بارامىن. مەن ۇستازىم - اتاقتى دومبىراشى قۇرمانعازىدان كوپ نارسەنى ۇيرەندىم، مەن ونىڭ ونەرىن بىزدەن كەيىنگى دومبىراشىلارعا جەتكىزۋگە ۋادە بەرگەن ەدىم. قۇرمانعازىداي ۇستازدىڭ دومبىرادا ويناۋ ونەرىنىڭ قىرى مەن سىرىن ءاربىر دومبىراشىنىڭ سانا-سەزىمىنە جەتكىزۋ ءۇشىن بارامىن...
مەن سونى تۇسىندىرۋگە ءتيىستىمىن. مەن سەندەرمەن قوشتاسپايمىن، مەن قازاقتىڭ قوڭىر دومبىراسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن، ونىڭ ونەرىن ءالى دە جوعارى كوتەرۋ ءۇشىن، كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋ ءۇشىن، سوعان ايانباي جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن اتتانىپ بارامىن، - دەگەن.
قازىر سول كوزلوۆو سەلوسىنىڭ ورتا­لى­عىندا مادەنيەت ءۇيى بار. ول دينا نۇرپەيىسو­ۆا اتىندا. ۆولودار اۋدانى ورتالىعىندا ءبىر كوشە حالىق كومپوزيتورىنىڭ اتىمەن اتالادى، سونداي-اق كوزلوۆو اۋىلىندا دا ءبىر كوشە د.نۇرپەيىسوۆا اتىندا. مۇراعات قازىناسىن اقتارعاندا «دينا نۇرپەيىسوۆا 1934 جىلى ۆولودار اۋداندىق، 1937 جىلى كراسنىي يار اۋداندىق دەپۋتاتتار كوميتەتى اتىنان «قازاق مۋزىكالىق اسپابىندا اسقان شەبەرلىكپەن ورىنداعانى ءۇشىن دينا نۇرپەيىسوۆاعا قۇرمەت گراموتاسى سىيعا تارتىلادى» دەلىنگەن. بۇل سول كەزدەگى كۇيشى اجەمىزگە بەرىلگەن ۇلكەن باعا دەۋگە نەگىز بار.
دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ دومبىرادا ورىنداۋشىلىق ونەرىنە قايران قالعان كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ: «دينا ۇزىن دا سۇيرىكتەي ساۋساقتارىمەن دومبىرا پەرنەسىندە، ساعالاعىندا نەبىر الشاق پەرنەلەر ارالىقتارىن ەشبىر مۇلتىكسىز الادى. سيمفونيا سازىنداي سيقىرلى اۋەندى 62 تامىرىڭدى بويلاتا، شىمىرلاتا، جاڭعىرتا، شۋلاتا، بۋىرقانا نەبىر اسەرگە تۇسىرەدى»، - دەيدى...
بيىل تۋعانىنا 150 جىل تولعان دينا نۇرپەيىسوۆا اجەيدىڭ كوزى ءتىرى جالعىز نەمەرەسى بالجان جۇرىنبايقىزى دا 75 جاسقا شىقتى. قازىر الماتىنىڭ «شاڭىراق» ىقشاماۋدانىندا تۇرادى. اپاي ءوزى الماتىنىڭ اۋەزوۆ اۋدانىندا پاتەر كەزەگىن كۇتكەلى دە ءبىراز زامان وتكەن. سىرقات اپايدىڭ كوز كورۋى دە ناشارلاعان. بىرەۋدىڭ كومەگىمەن عانا ءجۇرىپ-تۇرادى. وسى كىسى بيىلعى دينانىڭ مەرەيتويىندا ءبىراز جاقسىلىقتار بولار دەپ ۇمىتتەنەدى. دينا اجەيدىڭ الماتى قالاسىنىڭ ورتالىق زيراتىنداعى قازىرگى حالى - كورەر كوزگە تىم سۇرىقسىز. بەيىت كوپ مولالاردان كورىنبەي تاسادا قالعان. تىم ەسكىرگەن تاس مۇسىنگە جاڭاشا ءوڭ بەرۋ كەرەك، سەبەبى وسىنىڭ سالدارىنان اجە بەيىتىنىڭ الماتىدا ەكەندىگىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلمەيدى. د.نۇرپەيىسوۆانىڭ مەرەيتويى بىرنەشە رەت وتسە دە ونىڭ بەيىتىن جوندەۋ قولعا الىنباعان، سوندىقتان بەيىت قاراۋسىز قالعان. جابايى وسكەن تەرەكتەر مەن تەمىر شارباقتاردىڭ تاساسىنان كورىنبەيدى.
ءبىز بىلەتىن دينا نۇرپەيىسوۆا قازاقستان ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن «حح عاسىر ادامى» اتانعان. وسىناۋ اتاقتى العان ادامنىڭ ءبىرى - دينا نۇرپەيىسوۆا، ءبىرى - اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ.
عاسىر ادامى اتانعان دينا نۇرپەيىسو­ۆا­نىڭ بەيىتى وسىنشاما تومەندەپ، مىناداي مۇشكىل حالگە جەتۋگە ءتيىستى ەمەس. كۇي­شىنىڭ وسىناۋ مەرەيتويىن نەگە يۋنەسكو دەڭگەيىندە وتكىزبەسكە. جالپى، ءسوز رە­تى كەلگەن سوڭ ايتالىق، قۇرمانعازىنىڭ، داۋلەت­كەرەيدىڭ، دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ مەرەيتويلارى ءالى كۇنگە يۋنەسكو كولەمىندە وتكىزىلگەن جوق. بىزدىڭشە، وسىنىڭ ءبارى - سالعىرتتىقتىڭ سالدارى.
ماڭگىلىككە الماتىدا تىنىستاپ جاتقان قازاقتىڭ كۇي اناسىنا قالا ورتالىعىنان لايىقتى كوشە بەرۋ كەرەك. دينا اجەي - كوزى تىرىسىندە قۇرمانعازىنى دا، جىر الىبى جامبىلدى دا كورگەن ادام، ديدارلاسقان، ونەر جارىستىرعان تۇلعالار. دەمەك، دينا نۇرپەيىسوۆا كوشەسى وسى ەكى الىپ تۇلعانىڭ جانىندا بولۋ كەرەك.

***

سەيتەك ورازالىۇلىنىڭ تۋعان جەرى وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن «سەيتەك اۋىلى» اتانىپ كەلگەن. ول قازىرگى بقو وردا اۋدانىنىڭ حان ورداسىنان وڭتۇستىك-باتىسىنا قاراي وتىز شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان. 1947 جىلى رەسەي جەرىنەن باستالاتىن «كاپۋستين يار» پوليگون ايماعىنا ەنىپ، ءجيى-ءجيى بومبا استىنا الىندى. سول اۋىل كەيىنىرەك بومبالاردان پايدا بولعان، تۇبىندە راديواكتيۆتىك سۋى بار شۇڭقىرلاردىڭ اتىمەن «بەس اپان» اتانعان.
سەيتەك كۇيشى قانداي ادام بولعان دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەسەك، اكادەميك ا.جۇبانوۆ اعامىزدىڭ جازبالارى بويىنشا مۇراعاتتان تاپقان دەرەگىندە 1888 جىلى 15 مارتتا سەيتەككە ىزدەۋ سالعان ءبىر ستارشىن ونى بىلاي سۋرەتتەيدى: «ءجۇزى قارا تورى، ورتا بويلى، تۇكسيگەن قالىڭ قاباقتى، قارا كوزدى، قارا مۇرت، قارا شاشتى، ساقال قويماعان، كەڭ ماڭدايلى، جيىرما جەتى جاستاعى جىگىت» دەگەن. ال 1894 جىلى سەيتەككە شىعارىلعان ءبىر ۇكىمدە ونىڭ جاسى 33-تە دەلىنگەن. وسى ەكى قۇجاتقا قاراپ وتىرساق، سەيتەك 1861 جىلى تۋعان بوپ شىعادى.
سەيتەك جاستايىنان بىربەتكەي، ايتقانىنان قايتپايتىن، ارتىق سوزگە جوق، شارت مىنەزدى بالا بولادى. ەل اۋزىندا مىناداي ءبىر اڭگىمە بولعان سىڭايلى، ونىڭ اناسى ءباتيما سەيتەككە جۇكتى بولعاندا، قاسقىردىڭ جۇرەگىنە قاتتى جەرىك بوپتى. سونى قوياردا-قويماي ىزدەتتىرگەن. اقىرىندا، قاسقىر اۋلايتىن نوعايباي مەن باتىربەكتەگى اڭشى قاينىلارىنا قولقا سالىپ العىزعان، ءسويتىپ، جەرىگى قايتقان دەسەدى. سەيتەكتىڭ قايسار مىنەزى سودان دا بولسا كەرەك.
سەيتەكتىڭ دومبىراعا دەگەن اۋەستىگى دە تىم ەرتە باستالادى. وعان دومبىرا ۇيرەتكەن، تاربيەلەگەن اعاسى شوشاق بولعان. اعاسى سەيتەكتى قاتاردان قالدىرماي، ءوز جانىنان تاستاماي الىپ جۇرگەن. سوندىقتان دا بولار، سەيتەك جاستايىنان اسەرشىل بولادى. ءتۇرلى ءان-كۇي، اڭگىمەلەردى جالىقپاي تىڭدايتىن، كوپشىلىك جەردە كۇيشىلەردىڭ كۇي تۋرالى ايتقاندارىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن بولعان.
ول كۇيلەردى تىڭداپ قانا قويماي، ءوزى دە كۇي شىعارۋعا ەرتە تالپىنا باستايدى. وزىنە ۇستاز كورەتىن داۋلەتكەرەيدىڭ، الكەي، تۇرىپ، سالاۋاتكەرەيدەي كۇيشى­لەردەن داۋلەتكەرەيدىڭ دە كۇيلەرىن ۇيرەنەدى. سەيتەك ءحىح عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ ورتا شەنىندە ءوز ونەرىن ناعاشىسى داۋلەتيارعا كورسەتپەك بولىپ جاياۋ بارا جاتقان ساپارىندا، ويدا-جوقتا، اتى اڭىزعا اينالعان قۇرمانعازىمەن كەزدەسۋ ءساتى تۇسكەن. داۋىل­پاز كۇيشىنىڭ كۇيلەرى مەن دومبىرا تارتۋ مانەرىنە ءتانتى بولعان سەيتەك ءومىرى ۇمى­تىلماستاي اسەر الادى. قۇرمانعازىنىڭ قۇي­قىلجىعان كۇيلەرى مەن ونەگەلى سوزدەرى ەلىك­تىرەدى، ونى قاناتتاندىرادى. سەيتەك قۇر­مانعازى قولىنان ونىڭ «قايران شە­شەم»، «قىزىل قايىڭ»، «كىشكەنتاي»، «سارىارقا»، «بايجۇما» كۇيلەرىن ۇيرەنەدى. ەستىگەنىن سول ورىندا قاعىپ الاتىن سەيتەكتىڭ قابىلەتىنە ريزا بولعان قۇرمانعازى ماڭدايىنان سيپاپ، قوشتاساردا اق باتاسىن بەرەدى.
ال ناعاشىسى داۋلەتيار جيەنىنىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ، تۋىسقان-كورشىلەرىن شاقىرىپ قوناق ەتەدى. ولار كۇي شالدىرىپ، جيەننىڭ قولىنا قارايدى. كۇيدى تىڭداي دا قادىرلەي بىلەتىندەردىڭ بايقاۋىنشا، بالانىڭ باعىتى جاقسى. قولى شالىمدى، اسىقپايدى، شالىقپايدى دا، قۇرمانعازىنىڭ داۋىلدى، ەكپىندى كۇيلەرىنە ونشا كوپ قۇلقى جوق. داۋلەتكەرەيدىڭ سەزىمگە تولى، تولىقسىعان ليريكالارىنا دا كوپ بارا قويمايدى. سول توكپە كۇيدىڭ تابيعاتىنان اۋىتقىماي، وعان ءوز ورنەگىن ەنگىزۋگە تىرىسقان كوڭىل كۇي اۋەندەرى بارشىلىق جانە ءار شىعارمانى ورىنداعاندا بەلگىلى ءبىر ويدى ءتۇيىپ-ءتۇيىپ تاستاعاندى ۇناتادى.
«تۋعان ۇيىڭە تۇلىمشاعىڭ جەلپىلدەپ جاياۋ قايتپاي، اق تايلاق ءمىنىپ قايت!» - دەپ جيە­نىن ريزا ەتىپ، شىعارىپ سالادى. بىراق قاي­تار جولدا كوڭىلى تاسىپ، قۋانىشى اسىپ اندە­تىپ كەلە جاتقان جاس بالانى جەر استىنان شىققانداي، قارسى الدىنان ءتورت اتتىلى شىعىپ، قۇم-شاعىل اراسىندا توقتاتادى. ور­تاعا الادى. سۇراقتارى: «ولەڭىڭدى ايتىپ، كو­ڭىلىڭ تاسىپ، قايدان كەلە جاتقان بالاسىڭ، با­عىتىڭ قايدا، ارتىڭدا كىمىڭ بار؟» - بولادى.
سەيتەك ويىندا ەش بوتەن سىرى جوق، بار شىنىن ايتىپ سالادى. وسى توڭىرەكتەگى ورازالى مارقۇمنىڭ ەكىنشى ۇلى، ناعاشىسىنا قىدىرىپ بارىپ، قايتىپ كەلەدى. استىنداعى سىيلىعى - ناعاشى مىنگىزگەن سىيى دەگەندەي. سول كەزدە تورتەۋدىڭ ءبىرى سارىباي دەگەن ءالدىنىڭ بالاسى:
- سەنىڭ اكەڭ كەزىندە بىزدەن ءبىر قىسقا مىنۋگە دەپ اتىمىزدى الىپ، ارام ولتىرگەن. ارتىنشا سەنىڭ اكەڭ دە ءولىپ، مال دا جوق، ءىزىن تاپپاي قالدىق. مىناۋ سونىڭ وتەۋى بولادى، - دەپ جاس بالانى تايلاعىنان اۋدارىپ، قىل قامشىنىڭ استىنا الادى. ال جازىعى جوق جاس بالا مۇڭىن ايتىپ جالبارىنادى. بىراق قۇلاق اسار ءبىرى جوق.
اقىرى، دويىر وتكەن دەنەسىن ارەڭ الىپ، اۋىلىنا جاياۋ قايتادى. سوڭىنان جىلدار ءوتىپ، سەيتەك ەرجەتىپ، حان بازارىندا جىلىنا ەكى رەت وتەتىن جارمەڭكەلەردەن قالماي ونەرىن كورسەتەدى. سول كەزدە اتى شىققان قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، الىكەي، مانار، سالاۋاتكەرەي، دينا، تۇرىپ سىندى تالاي كۇيشىلەرمەن كەزدەسىپ، باعىن سىنايدى، باعاسىن الادى. كەيىننەن ءوزى دە كۇي شىعارا باستايدى.
بىراق سەيتەكتىڭ سۇيەگىنە باتقان سو ءبىر تاڭبا ەندى وشىگىن ۇلعايتادى. حان بازارى­نان قايتىپ كەلە جاتقان سەيتەك سارىبايدىڭ ار­قا سۇيەر اكىمى ارىسلانگەرەيدىڭ جىلقىسى­نىڭ ۇستىنەن شىعادى. باياعى تايلاقتىڭ قۇنى ەندى كەم دەگەندە ەكى بيەنىڭ قۇنىنان اسىپ تۇسپەسە كەم ەمەس دەپ، ۇيىردەن قوس بيەنى قۋىپ كەتەدى. ۇيىنە كەپ: «مىناۋ - مەنىڭ جارمەڭكە­دەن اكەل­گەن بازارلىعىم» دەپ كورشى-قولاڭ­عا ءبولىپ بەرەدى. بىراق بۇنىڭ ارتى سەيتەك ءىستى بولىپ، وردا تۇرمەسىنە تۇسەدى. بۇل كەزدە ول ارىستانبەكپەن بولعان قاقتىعىسقا ارناپ «ارپالىس» كۇيىن شىعارعان ەدى. تۇرمەدە جان سەرىگى دومبىرانى ەرمەك ەتەدى. قاسىنداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامدار قولۇشىن، بەرەدى. سولاردىڭ ءبىرى - تۇرمە قىزمەتكەرى ءشاريپا اتتى ايەل. سوڭىنان «ءشاريپا» كۇيىن شىعارادى.
وردا تۇرمەسىنەن كەيىن ءوز دوستارىمەن جۇزدەسىپ، كۇي تارتادى. ارادا ەكى اي وتكەندە ناقاق جابىلعان جالادان دوسى بوتا تۇرمەگە تۇسەدى. سەيتەك بوتانىڭ اكە-شەشەسىن اياپ، اۋىرتپالىق پەن جالانى موينىنا الىپ، ءوزى وتىرادى. كوپتەن سەيتەكتىڭ ارتىنا تۇسكەندەرگە كەرەگى سول ەدى. ولار سەيتەكتى 1882 جىلى ۇركىت تۇرمەسىنە ايداتادى. ول جەردە سەيتەك تۇرمەدەن قاشىپ شىعۋدى ويلاستىرىپ، تاڭ الدىندا قاراۋىلدى ۇرىپ، بوي تاسالايدى.
بوستاندىققا شىققان سەيتەك جول ساپارىندا تسەرەن اتتى بۋريات ازاماتىمەن تانىسىپ، جولعا مول ازىق دايىندايدى. تسەرەن ازامات وعان ات مىنگىزەدى. سەيتەك جەلە-جورتىپ، جولداعى سارىارقا قازاقتارىنا قونا تۇستەنىپ، اڭساعان ورداعا ەكى جۇما ءجۇرىپ، «ورتپا» دەگەن كۇيىن شىعارادى.
...سول كەزەڭدەردە سۇيگەن قىزى زابيرامەن شاڭىراق كوتەرۋگە ءسوز بايلاسادى. ءوزى ەل ىشىندە كۇيشى سازگەر بوپ تانىلادى. استراحان، ورال، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ قازاقتارى ۇلكەن جيىن-تويلارعا سەيتەكتى ارنايى شاقىرتىپ، كۇيلەرىن تىڭدايدى. سونداي جيىن-تويدىڭ بىرىندە كاريم دەگەن قۇيماقۇلاق جىرشىدان تۇرىكمەن ماقامدارىن ۇيرەنەدى. تۇرىكمەن اۋەنىندە قولداناتىن باس پەرنەنى قازاق دومبىراسىنا ەنگىزگەن وسى سەيتەك بولاتىن. ونى مۋزىكا ماماندارى «سەيتەك پەرنە» دەپ اتايدى. كەيىنىرەك سەيتەك استراحاننان ارىرەكتە قالماق قىرىنا بارىپ، ولاردىڭ اندەرىن تىڭداپ قىزىقتايدى. ول قالماق، بۋريات حالىقتارىنىڭ سوزدەرىنەن، داستۇرلەرىنەن ۇقساستىق تاۋىپ، قالماقتاردى تاڭعالدىرا­دى. نانىم-سەنىمدەگى ءبىر ۇقساستىق - بۋرياتتار سياقتى قالماقتار دا تاماق ىشەردە، اسقا نەمەسە ىشىمدىككە ساۋساقتارىن باتىرىپ، «قۇداي سىباعاسى» دەپ اۋاعا سىلكىلەي­تىنىن بايقايدى. بۇل - عاسىرلاردان كەلە جات­قان بۋددا دىنىندەگى حالىقتاردىڭ ءداس­تۇرى. كورسەتىلگەن دەرەكتەر سەيتەكتىڭ قال­ماقتارمەن جاقىنداسۋىنا اسەر ەتەدى. ءبىر توي­دا سەيتەك ورىنداعان كۇيلەرگە اسەرلەن­گەن ءبىر­نەشە قىز بيلەگىسى كەلەتىندەرىن ايتىپ، تىلەك بىلدىرەدى. كەيىن سەيتەك وسىعان ارناپ «بەس قىز» كۇيىن شىعارادى، ال بۇنى ەل اراسىنا قۇبىلتىپ «بەس قىزدىڭ بەل شەشپەگى» دەپ تە اتايدى.
ەندى ءبىر تويدا ايشا دەگەن قىز «مۇڭدى قىز» كۇيىن تارتادى. قىزدىڭ كۇيىنە ريزا بولعان سەيتەك سول جەردە «بۇلبۇل ايشا» كۇيىن شىعارادى. ەندى بىردە ءجۇنىس دەگەن باي سۇلۋلىعىنا قىزىعىپ، قالىڭ مال بەرىپ، سەيتەكتىڭ قالىڭدىعى ءزابيرانى العالى جاتىر ەكەن. سەيتەك پەن ءزابيرا ىمداسىپ، تۇندەلەتىپ قالماق قىرىنا قاشىپ، تاپتىرتپاي كەتەدى. وسىنداي ساپاردان ورالعان سەيتەك قارابايلى تۇرمەسىنە تۇسەدى. ودان دا قاشىپ شىعىپ، اۋىلعا كوڭىلى كوتەرىڭكى ورالعان سەيتەك «اق ەدىل» كۇيىن شىعارادى.
وسى كەزدە پاتشا ۇكىمەتى ەزىلگەن تاپتىڭ جوعىن جوقتاۋشى كۇرەسكەرلەردى حالىق اراسىنا ىرىتكى سالۋشىلار دەپ اتاپ، ادامى جوق الىس ايماقتارعا ايداۋ ۇكىمىن شىعارادى.
سونداي اسا قاۋىپتى، قايراتتى وجەتتەردىڭ ەسەبىندە سەيتەك تە بىرنەشە اداممەن 1894 جىلدىڭ جازىندا كەنەتتەن قۇپيا جاعدايدا ماسكەۋ تۇرمەسىنە جونەلتىلدى. سەكسەن تۇتقىندى جان-جاعىنا قاراتپاي كەمە تريۋمىنە قاماتتى. سودان بۇلاردى كەمەمەن كۇنشىعىسقا ايداپ، قاقاعان قىستا ساحالينگە جەتتى. وندا بوي ۇيرەتۋ وڭايعا تۇسپەگەن. دەگەنمەن سەيتەك سىندى تالاي تارلاندار قاھارلى سۋىققا بىرتىندەپ داعدىلانا باس­تايدى. تۇرمە تاماعىنا ۇيرەنگەن سەيتەك سول جەردە دە جان ازىعىن ىزدەيدى. سىڭسىعان ورمان ىشىندە ءجۇرىپ دومبىرا جاساۋعا جارايتىن تومار اعاشتى تاڭدايدى. ال دومبىرانىڭ ەڭ باستى نەگىزگى ىشەگى ءوز قولىندا ەكەن. ونى ءزابيرا كويلەگىنىڭ ەتەگىنە جاعالاي قاباتتاپ وتكىزىپ بەرگەن. ەندىگىسى - ورماننان اعاش تاڭداۋ...
اۋىر جۇمىستان كەيىن، تىنىعىپ جاتقان جىگىتتەر العاش رەت قاسيەتتى دومبىرانىڭ ءۇنى توگىلىپ، كۇمبىرلەي جونەلگەندە ەنتەلەپ ءبارى وتىرىسا قالادى. جۇمىستان كەيىنگى ۋاقىتتا ءبارىنىڭ ەرمەگى دومبىرا بولدى. سەيتەكتى جانىنداعىلار بۇرىن دا سىيلايتىن، ەندى ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن بولدى. تاعدىرلاستار، اسىرەسە، كەشتەردە كەزەكتەسىپ، سازگەردىڭ دومبىرا ويناۋىن سۇراپ وتىنەدى. سەيتەك ءوز تۋىندىلارىمەن بىرگە قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي كۇيلەرىن دە قۇيقىلجىتاتىن.
وسى جەردە سەيتەك «ايداۋ»، «ءتۇڭىل­دىم»، «ارمان» كۇيلەرىن شىعارادى...
كۇتپەگەن جەردەن ورىس-جاپون سوعىسى باستالادى. بۇل - 1905 جىل...
سەيتەك كۇيشى وسى كەزدە ارىپ-اشىپ ەلگە ورالادى. سەيتەك سۇيىكتى اناسى مەن عازيز اتتى ۇلىنىڭ قايعىلى قازاسىن ەستيدى. ولارعا ارناپ «عازيز»، «ارمان» اتتى كۇيلەرىن شىعارادى. «عازيزدە» سەيتەك ۇلىن جوقتاپ جىلاسا، «ارماندا» سوردان كوزى اشىلماعان حالقىنىڭ بولاشاعىن، جاقسى كۇندى ارمان ەتە تەبىرەنەدى.
...سازگەردىڭ سوڭعى شىعارعان كۇيلەرىنىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك، كۇيزەلىس پەن كۇڭگىرت بولاشاعى، ءۇمىت پەن ارمان استاسقان فيلوسوفيالىق تەبىرەنىسكە تولى - «زامان-اي» كۇيى ەدى. «قاناتىم»، «كوكالا ات» كۇيلەرىن قينالعاندا وزىنە كولىك بولىپ جاراعان، ەر قاناتى جىلقىلارعا ارنايدى. «ون التىنشى جىل»، «جىگەر»، «ون جەتىنشى جىل»، «ەركىندىك»، «قاراشاش»، «سەكسەن ەر»، «تويباستار» كۇيلەرى بار.
سەيتەك 1917 جىلى رەۆوليۋتسيانى قۋانا قارسى الادى. ەزىلگەن تاپتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن، ونداعان جىل ءومىرىن تۇرمەدە وتكىزگەن سەيتەك بۇل رەۆوليۋتسياعا ۇلكەن ءۇمىت ارتادى. اركىم - ءوزىن قورشاعان ورتانىڭ جەمىسى. سەيتەكتىڭ جاسىنان اڭسا­­­­­­­عانى - تەڭدىك، ادىلەت. ول 1918 جىلى كەدەيلەر كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى. 1923 جىلى ماسكەۋدىڭ بۇكىلوداقتىق اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسىنە بىرنەشە ەڭبەك ارداگەرلەرىمەن اتتانىپ، ءوز ونەرىن كورسەتەدى...

سوڭعى كەزدەسۋ

كۇتپەگەن، ويدا-جوقتا سەيتەكتىڭ كەلە قالۋى ديناعا ۇلكەن قوزعاۋ سالدى. سويتسە، سەيتەك استراحان جاعىنان كەلە جاتىپ، دينا اۋىلىن ارنايى ىزدەپ، ءوزىنىڭ سوڭعى ءبىر قۋانىشىمەن بولىسۋگە كەلگەن-ءدى.
كۇن ەڭكەيگەن كەز. ەڭگەزەردەي، ۇزىن بويلى، كەڭ يىقتى، ەگدە تارتقان قارا سۇر كىسى دينا ءۇيىنىڭ سىرتىنا توقتايدى.
دينا سىرتقا شىقتى.
- جانىم-اۋ، سەيتەكسىڭ بە، ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ - دەدى دينا ات جانىنا كەپ.
- ءوڭىم دەسەڭ - ءوڭ، ءتۇسىم دەسەڭ - ءتۇس. مەنىڭ سەيتەك ەكەنىم راس. كورمەگەلى كوپ جىل بولدى. اينىماي، بىردەن تانىعانىڭا قاراعاندا ءالى دە قۋاتتى كورىنەسىڭ.
- ال اتتان ءتۇس!
- الىستان ارنايى كەلگەندە اتتان تۇسپەگەندە شە!
دينا ءوزى باستاپ ۇيگە كىردى، الما-كەزەك قاعىسا سويلەسىپ جاي سۇراستى، اماندىق ءبىلىستى. ءۇي يەسى اس ازىرلەگەنشە، قوناق تىنىعىپ، ءتور الدىندا مىزعىپ كەتتى.
اڭگىمە كەشكى استان كەيىن باستالدى. ايتۋشى - قوناق، تىڭداۋشى - ءۇي يەسى، ءۇنسىز، سابىرمەن تىڭدادى.
- ە، دينا، ەكەۋمىز ءبىر جىلدا تۋعان، تۇيدەي قۇرداس ەدىك. ونىڭ ۇستىنە ونەرىمىز، قۋعان جولىمىز ءبىر، زامانداس، تۇزداس-دامدەس ەدىك، دەمەك، مۇڭداس ەدىك. بىراق يلان-يلانبا - ءوز ەركىڭ، سىرتتان سۇراۋلاس، تىلەكتەس بوپ جۇرگەنىم راس. ءبىز كورىسپەگەلى، كەزدەسپەگەلى كوپ ۋاقىت ءوتتى. ءبىر-بىرىمىزگە قولۇشىن بەرۋگە مۇرشا بولماي كەتتى. ءيا، ديناجان، ءبىزدىڭ دۇربەلەڭ جاس كەزىمىز اۋمالى-توكپەلى زاماندا ارپالىسپەن، نامازدىگەر-نامازشام اراسىندا، اپاق-ساپاقتا ءوتىپ كەتكەندەي. سونىڭ قايسىبىرىن ساعان مۇڭ ەتىپ شاعىنا بەرەيىن. باسىما تاۋداي پالە ءتۇسىپ، اباقتىعا قامالدىم. ودان كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس الىسقا، مۇحيت اسىپ ساحالينگە باردىم. سول جەردەن ورىس دوستارىمنىڭ كومەگىمەن، بىرگە قاشتىم. ءتورت جىل بويى جولدا قاشقىن ازابىن تارتتىم. تۋعان جەرگە قايتا ورالدىم.
- بۇل جايىڭا قانىقپىن.
- قانىق بولار دەپ قىسقا ايتتىم. بۇعان دا شۇكىرلىك. ەلگە كەلگەندە الدىمنان جىگىت بولعان بالام شىقتى... سەيىت دەگەن ءبىر ازامات ادام ەكەن، بالاما قامقورلىق كورسەتىپ، ولىمنەن الىپ قالىپتى.
وقىتىپتى، ورىسشا وقىتىپتى.
- مۇنى دا ەستىگەم.
- مۇنى ەستىسەڭ، ءالى دە ايتارىم كوپ. كەشەگى توڭكەرىستەن سوڭ، بۇك ءتۇسىپ ۇيدە جاتتىم. سويتسەم، بۇنىم بەكەر ەكەن. ويلاپ قاراسام، ونەر كۇنى ەندى تۋعان ەكەن. ماسكەۋدەن شاقىرتۋ قاعاز كەلدى. وندا ءبىر ۇلكەن مەرەكە بوپ جاتىر ەكەن. سول مەرەكەنى كورۋگە جەر-جەردەن ونەرپازدار، ءانشى-كۇيشىلەر، بيشىلەر شاقىرىلعان. ولار مەرەكەگە كەلگەندەرگە ويىن-ساۋىق كورسەتەدى ەكەن.
- مىنە، ۇلكەن جاڭالىق وسى عوي. باياعىدان بەرى وسىنىڭدى ايتساڭشى!
- جەر-جەردەن سان قيلى ونەرپاز... مىنە، مەن وسىنىڭ ءبارىن كوردىم. ماعان دا كەزەك كەلدى. قىسقا-قىسقا بىرنەشە كۇي تارتتىم. ماسكەۋ حالقى مەن تارتقان كۇيلەردى ۇناتىپ، ۇلكەن قوشەمەتپەن تىڭدادى. ورىستىڭ تالاي اۋەندەرىن ورىندادىم. جۇرت تاڭعالدى. مىناداي ەكى ىشەكتى دومبىرادان ءوز سازدارىن ەستىگەندە حالىق ءدان ريزا بولدى. ءسويتىپ، مەن نە كورمەدىم، ساحالين مەن ماسكەۋدى دە كوردىم.
- سەن، سەيتەك، ماسكەۋ بارعانىڭنىڭ ءوزىن ايتتىڭ دا، سىرىن ايتپادىڭ عوي.
- نە سىرى بولۋشى ەدى. ەلدىڭ ءبىر-ەكى بۇزىقتارى، مەندەگى كەگى بارلاردىڭ كورسەتۋىمەن وسىعان قورلىق كورسەتە بەرەيىكشى دەپ، مەنى اباقتىعا تاعى جاپتى. سودان ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ بىرەۋ كەلدى دە، «شىق» دەدى. شىقتىم. باستىعىنا اكەلدى. ول ماعان باياعىداي ەمەس، جايدارى قاراپ:
- ماسكەۋ باراسىڭ! - دەدى. مەن سەنبەدىم. ول كۇلدى. قولىما «قىلمىسى جوق، اقتالدى» دەگەن قاعاز بەردى. بيلەت اكەلدى. ارتىنان ءبارى راس بولدى. باردىم، ونەر كورسەتتىم. بايقايمىن، مەنىڭ اباقتىعا جاتقانىمدى بىلمەي، ونەر كورسەتۋگە شاقىرعان باياعى سەيىت كورىنەدى. ول وسى كۇنى ۇلكەن قىزمەت ىستەيدى ەكەن.
(بۇل - الاشتىڭ بەلگىلى ازاماتى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ بولاتىن - ل.ق.).
دينا سەيتەك اڭگىمەسىنەن ونەر كۇنى تۋعانىن ۇقتى، بىراق وعان دا ورالارىن سەنگەن جوق... سەيتەك ازعانا كۇن بوپ، بارلىق كۇيلەرىن ديناعا تىڭداتتى. وسىنداي ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇستىندە سەيتەك ءوزىنىڭ باسىندا جۇرگەن ءبىر كۇدىكتى ويىن انىقتاماق بولدى...
- سول كەزدە جيىرمادان اسقان كەزىم. نارىننىڭ ءبىر كوكجال بورىسىنە سەرىك بوپ، ءار جەردەن مال الىپ جۇردىك. ءبىر كۇنى جاڭا كوشىپ كەپ ورنالاسىپ جاتقان اۋىلدىڭ 2-3 قۇلىندى بيەسىن قۋىپ كەتتىك... ويىمىز كوشكە كۇندىز ەلەۋسىز ەرىپ، قارا قاسقا اتتى الۋ ەدى. سودان بيەلەردى قۋدىق. اۋىلدان ۇزاپ شىققان كەزدە ەكى اتتى قۋعىنشى شىقتى. ۇرىمتال جەرگە كەلگەندە ءبىرىسى شاپشاڭدىق جاساپ، قولىمداعى سويىلىمدى قاعىپ ءتۇسىردى. تارالعىداعى جاۋلىعى جەرگە تۇسكەندە بارىپ بىلدىك - ونىڭ ايەل ادام ەكەنىن. مىنە، ىشتە جۇرگەن ءبىر سۇراق: بۇل ايەل كىم ەدى دەگەن؟
- بۇنى قازىر ايتىپ وتىرعانداعى ويىڭ نە؟ - دەدى دينا.
- سونداعى قاراقاسقا اتتاعى ايەل - سەن دەيدى.
- مەن بولعاندا تاڭدانار نە ءجونى بار؟ - دەپ كۇلدى دينا.
- راس دەسەڭ راس، نانباساڭ ەرىك وزىڭدە!..
سەيتەك دينانىڭ اشاڭ تارتقان سالالى ساۋساقتارىن ۇستاپ... ماڭدايىنا باستى.
- باسىمدى ءيدىم الدىڭا، انا ەكەنسىڭ، ناعىز ادام ەكەنسىڭ. اۋىل اراسى الىس، ءوزىم ايداۋدا بوپ، قادىرىڭدى بىلمەپپىن. ءبارىن كەش، دينا، قۇدىرەتى مول اناسىڭ!
سەيتەكتىڭ كوكىرەگىندە جۇرگەن ءبىر جۇمباق وسىلاي شەشىلدى. سەيتەك اتتانىپ كەتتى. اتتاناردا ءۇي سىرتىندا دينا دا ۇزاق قوشتاستى.
- نەسىن جاسىرايىن. ءبىر كەزدە ۇرلىق تا جاسادىم، بۇل كۇن كورە الماعاندىقتان ەمەس. بۇل ءوزىمشىل جاندارعا كورسەتكەن نارازىلىعىم ەدى. كەيدە قازاق قورىققانىن سىيلايدى. مەن دە ايبات شەگىپ، دۇشپانىما قارسىلىق ەتتىم... و مەنىڭ تاجىريبەسىز كەزىم، جاس كەزىم بولاتىن. ەندى بارىنەن دە ادا...
ال ەندى قايتىپ كورىسكەنشە كۇندەر جاقسى بولعاي! قوش بول! سەيتەك ات ۇستىنەن ديناعا قولىن سوزدى...
سەيتەك ءجۇرىپ كەتتى، دينا كوپكە دەيىن سوڭىنان قاراپ تۇردى. بۇل كەلىستە دينا جادىندا كوپتەگەن اسەر قالدى، اسىرەسە، سەيتەكتىڭ قاسقا قاھارلى، دوسقا جىلى، جارقىن، اشىق كەڭ مىنەزى قالدى.
دينانىڭ زامانداسى، ءوزى تۇستاس كوپتەگەن ونەرپازداردى، سوناۋ قۇرمانعازىدان باستاپ سالاۋاتكەرەيگە دەيىنگى كوپ ساڭلاقتاردىڭ كوزىن كورگەن سەيتەكپەن سوڭعى كەزدەسۋى وسى بولدى...
بۇل سەيتەكتىڭ ۇستازى قۇرمانعازى­نىڭ باسىنا ءمىناجات ەتىپ قايتقان ساپارى بولا­تىن. وسى قوشتاسۋدان كەيىن ولار ءبىرىن-ءبىرى كو­رە المادى. سەيتەك 1933 جىلى سول ەدىل ءوڭىرىن­دە قارابايلى اۋدانىنىڭ اقتوبا ەلدىمەكەنىن­دە قايتىس بولدى، ال دينا اجەي ودان كەيىن ارا­عا ءتورت-اق جىل سالىپ، 1937 جىلى الماتىعا ءبىرجولا ماڭگىلىككە اتتاندى. قۇرداستار، مۇڭداستار بولعان ونەر ساڭلاقتارىنىڭ ءومىرى وسىلاي اياقتالدى. تاعدىر دەگەن وسى دا...

ءلاتيفوللا قاپاشەۆ،
جازۋشى

http://anatili.kz/?p=6805#more-6805