جاڭادان قۇرىلعان ءدىن ىستەرى بويىنشا اگەنتتىكتىڭ توراعاسى قايرات لاما ءشاريفتىڭ ايتۋىنشا قازاقستاندا "قالىپتى يسلامدى" ("ۋمەرەننىي يسلام") دامىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسى جاسالماق.

جاڭادان قۇرىلعان ءدىن ىستەرى بويىنشا اگەنتتىكتىڭ توراعاسى قايرات لاما ءشاريفتىڭ ايتۋىنشا قازاقستاندا "قالىپتى يسلامدى" ("ۋمەرەننىي يسلام") دامىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسى جاسالماق.

بۇل جونىندە قايرات لاما شاريف ماۋسىمنىڭ 17-ءى جاڭادان قۇرىلعان ءدىن ىستەرى بويىنشا اگەنتتىكتىڭ توراعاسى رەتىندە وتكىزگەن العاشقى ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا مالىمدەدى. قازاق باسىلىمدارىندا ونىڭ «ۋمەرەننىي يسلام» دەگەن ءسوزىن «بايسالدى يسلام» دەپ تە اۋدارىلىپتى.

لاما ءشاريفتىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءدىن ىستەرى بويىنشا اگەنتتىك «ءبىر ۇلت - ءبىر ءدىن» دەگەن يدەياعا نەگىزدەپ، "باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ" كونستيتۋتسياسىندا «زايىرلى مەملەكەت» دەپ جازىلعان قازاقستاندا بەلگىلى ءبىر دىنگە باسىمدىق بەرۋدى ءجون كورەدى.

ازاتتىق راديوسى ءوزىنىڭ كەزەكتى دوڭگەلەك ۇستەلىن وسى ماسەلەگە ارنادى. دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسقاندار: قازاقستان مۇسىلماندارى وداعىنىڭ توراعاسى مۇرات تەلىبەكوۆ, فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، تۇركىستان قالاسىنداعى تۇركولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى دوساي كەنجەتاي, «قازاقستان قاجىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ» توراعاسى باقتىباي قاجى اينابەكوۆ, ساياساتتانۋشى، «اباي-اقپارات» قوعامدىق قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ايدوس سارىم.

پىكىرتالاسقا ءدىن ىستەرى بويىنشا اگەنتتىك توراعاسى قايرات لاما شاريف تە شاقىرىلعان بولاتىن. الايدا ول ءوزى باسقاراتىن اگەنتتىكتىڭ ەندى عانا قۇرىلا باستاعانىن ايتىپ، بۇل جولى قاتىسا المايتىنىن جەتكىزدى.

دوڭگەلەك ۇستەلگە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنان دا وكىل شاقىرىلدى. ءدىني باسقارمانىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى وڭعار قاجى ومىربەك ەڭبەك دەمالىسىندا جۇرگەنىن ايتتى. ونىڭ ۇسىنعان وكىلى - باسقارمانىڭ ءدىني ۋاعىز جانە عالامتور ءبولىمىنىڭ باس مامانى التىنبەك ۇتىسحانۇلى ءدال سول كەزدە "جۇمىسباستى" بولىپ شىعا كەلدى.

جۇرگىزۋشى:

- قازاقستاندا مەملەكەتتىك مەكەمە ارقىلى «قالىپتى يسلامدى دامىتۋ» تۇجىرىمداماسىن جاساۋ يدەياسىنا نە تۇرتكى بولۋى مۇمكىن؟ مۇنداي تۇجىرىمداما جاساۋ - مەملەكەتتەن بولىنگەن دىنگە، ءدىن ىستەرىنە ارالاسۋ ەمەس پە؟

ايدوس سارىم:

- مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا ءدىن اگەنتتىگىنىڭ قۇرىلۋى، جالپى ءدىن ماسەلەسىنىڭ سوڭعى كەزدە ۋشىعىپ كەتۋى كوڭىل اۋداراتىن ماسەلە. الايدا وسى جەردە كونستيتۋتسيامەن قايشىلىق بار ەكەنى دە انىق. ويتكەنى كونستيتۋتسيا بويىنشا ءدىن مەملەكەتتەن بولەك. دەگەنمەن، ءار ەلدە، ءار مەملەكەتتە ونداي جاعداي جوق. مەملەكەت قالاي بولعاندا دا ءوزىنىڭ شارۋالارىن ىستەۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ قۇزىرەتىن اتقارۋ ءۇشىن ءدىن ىسىنە ارالاساتىنى انىق. سوندىقتان ءدىن اگەنتتىگىنىڭ بۇنداي باستاماسى دۇرىس.

بىراق بۇل جەردە ول قالاي اتقارىلادى دەگەن سۇراق تۋادى. ەگەر بۇنى مەملەكەتتىك ورگاننىڭ ءوزى جاساپ، ءوزى بەكىتىپ، ءوزى ارى قاراي دامىتاتىن بولسا، ارينە، ونىڭ ەشقانداي پايداسى دا، قۇزىرى دا بولمايدى. ياعني بۇل جەردە بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمى بىرىگىپ وتىرىپ، ۇلكەن جينالىستار وتكىزىپ، تالقىعا سالىپ، ساياساتتانۋشىلار بولسىن، مادەنيەتتانۋشىلار بولسىن، تەولوگ عالىمدار بولسىن - ءبارىنىڭ قوسىلىپ ءبىر مامىلەگە كەلۋى ارقىلى جاسالسا - جاقسى يشارا. بىراق گاپ - ونىڭ قالاي اتقارىلاتىنى جايىندا. قازاقستاندا «ءوزىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر تۇسىنىگىمىز بار، قازاقي يسلام جولىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ەلمىز» دەيتىندەي تۇسىنىك بولسا، ول - جاقسىلىق. بىراق ونى تاعى دا كىم ىسكە اتقارادى دەگەن اڭگىمە كۇمان تۋدىرادى.

جۇرگىزۋشى:

- «قالىپتى يسلامدى دامىتۋ» تۇجىرىمداماسى كەزىندە كوپ داۋ تۋدىرعان «ۇلت بىرلىگى دوكتريناسىن» ەسكە تۇسىرمەي مە؟

مۇرات تەلىبەكوۆ:

- مەنىڭ ويىمشا، بۇل - ويلانباي جاسالىنعان ءىس. مۇنداي باتىل قادامدارعا بارماي تۇرىپ، مۇنداي تۇجىرىمدامالاردى كوتەرمەي تۇرىپ، ەڭ الدىمەن بەلگىلى ساياساتكەرلەرمەن، فيلوسوفتارمەن، تەولوگ عالىمدارمەن اقىلداسىپ، كونفەرەنتسيالار وتكىزۋ كەرەك ەدى. مەملەكەتتىك ساياساتتى ويىنشىققا اينالدىرۋعا بولمايدى.

جۇرگىزۋشى:

- باقتىباي قاجى، ءسىز وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن ءدىن ىستەرى بويىنشا ارنايى اگەنتتىك قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ اتىنا حات جولداپسىز. سول كەزدە ءسىز ۇسىنعان اگەنتتىك پەن قازىر قۇرىلعان اگەنتتىكتىڭ ايىرماشىلىعى بار ما؟

باقتىباي اينابەكوۆ:

- بيسسميللاھي-ر-راحماني-ر-راحيم! اگەنتتىك وتە قاجەت. مەن وسىدان 11 جىل بۇرىن ۇكىمەتتىڭ جانىنداعى ءدىن ىستەرى جونىندەگى حاتشىلىقتا قىزمەت جاسادىم. سول كەزدە ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ باستىعى جانە توراعانىڭ ورىنباسارى ساۋرانبەكوۆتىڭ اتىنان حات جولداپ، ول حاتتى جاقىندا «اباي.كz» سايتىندا جاريالادىم. ونىڭ الدىندا ءبىر جارىم اي بۇرىن نازارباەۆقا اشىق حات جاريالادىم، «ەلباسىنا حات جازام، قۇلاعدار بول، جاماعات!» دەپ.

نازارباەۆ ءبىر جارىم جىل بۇرىن ءدىني اگەنتتىك قۇرۋ تۋرالى ەلگە ءوزىنىڭ جولداۋىندا ايتقان ەدى. بىراق وعان ۇكىمەت تاعى قۇلاق اسپادى. سونى مەن حاتىمدا ايتقانمىن، «ايتۋىن ايتتىڭىز، راحمەت، بىراق ءدىني كوميتەتتە

سونى قابىلدادى ما، ءوزىنىڭ تاجىريبەسىنەن الدى ما - ايتەۋىر اياق استىنان اگەنتتىك قۇرىلدى.

وتىرعاندار ازاندا بارادى، كەشكە ايلىعىن الادى دا كەتەدى، ول جەردە دىنگە قاتىسى جوق ادامدار وتىر، سوندىقتان دا سول ماسەلەنى قايتا كوتەرگەنىڭىز دۇرىس» دەپ ەدىم. سونى قابىلدادى ما، ءوزىنىڭ تاجىريبەسىنەن الدى ما - ايتەۋىر اياق استىنان اگەنتتىك قۇرىلدى. وعان دەيىن دايىندىق تا بولعان جوق. بۇرىن بۇنداي مينيسترلىك قۇرىلاتىن بولسا، الدىن-الا دايىندالادى، شتاتى بەلگىلەنەدى، بىردەن باستىعى تاعايىندالاتىن. مۇنداي جاعدايدىڭ تۋعانىنا، ءبىر جاعىنان، حاتتىڭ دا سەبەبى بولۋى مۇمكىن.

ەكىنشى جاعىنان، ەلدەگى قازىرگى جاعداي وسىعان سوقتىرىپ وتىر. قازاقستاننىڭ سىرتقى الەمدەگى ابىرويى جوعارى بولعانمەن، ىشكى ءدىني احۋالى ابىرويدان جۇرداي. ويتكەنى قازىر اعىمدار كوبەيىپ كەتتى. ءدىندى ءدىن عانا توقتاتادى. سوندىقتان دا ۇكىمەتتىڭ ارالاسقانى دۇرىس. بىراق ۇكىمەت ارالاسۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ مەحانيزمىن قالىپتاستىرۋ كەرەك ەدى. قازىر قانشا تالپىنعانمەن، ول جۇمىستى جۇزەگە اسىرا المايدى. بايىپتى يسلامدى قۇرۋدان بۇرىن، اگەنتتىكتىڭ نەگىزگى ماقساتى - ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ ۇستايتىن ءدىنى بولۋى كەرەك. مۇنداي ءدىن بولۋ ءۇشىن اتا زاڭىمىزداعى «مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى» دەگەن جەرگە مىندەتتى تۇردە «ءدىنى - يسلام، ال قالعان الەمدىك بەس ءدىن مويىندالادى» دەپ ەنگىزۋ كەرەك. اگەنتتىكتىڭ نەگىزگى جۇمىسى سول بولۋ كەرەك. ەگەر سولاي دەپ زاڭعا جازىلمايتىن بولسا، بۇل اگەنتتىكتىڭ ايتقان ءسوزى دالادا قالادى.

سودان كەيىن، «باتىستان ۇيرەنەمىز» دەيدى. باتىستان ۇيرەنەتىن ەشتەڭە دە جوق. ءبىز - الەم مويىنداعان وزىندىك ءداستۇرى بار ۇلتتىق مەملەكەتپىز. اعىمداردىڭ كوبەيىپ كەتكەنىنە ون-اق جىل بولدى. اعىمداردى ەشكىم توقتاتا المايدى، ۇكىمەت ءدىندى تىركەيدى دە وتىرا بەرەدى. 10-15 ادام بارىپ، «تىركە» دەسە، تىركەي بەرەدى. ال ءدىن، ءمۇفتيات كۇشەيسە، يسلام كۇشەيەتىن بولسا، ءدىني احۋال جاقسارعان بولار ەدى. ول ءۇشىن ءدىني باسقارمانى باسقا ءدىندار ادامنىڭ قولىنا بەرۋ كەرەك. ءدىني باسقارما كۇشەيمەسە، ەشتەڭە ونبەيدى. ءدىني باسقارما - ورىنداۋشى ورىن. سونىڭ جانىنداعى ءمۇفتياتتا دىنگە جاناشىر ادامداردىڭ پىكىرى بولۋى ءتيىس. ولاردىڭ اراسىنان باس ءمۇفتي سايلانۋى كەرەك. باس ءمۇفتي ورتاق پىكىرگە كەلىپ جۇمىس ىستەسە عانا اعىمداردى توقتاتۋعا بولادى. باس ءمۇفتيدىڭ ءبىلىمى، دارەجەسى جوق بولسا، ناماز وقىماسا، بۇرىنعى كوممۋنيست بولسا - ودان ءۇمىت جوق.

جۇرگىزۋشى:

- پروفەسسور كەنجەتاي مىرزا، نەلىكتەن مەملەكەت تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ءدىني كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا ارالاسادى؟ مۇنداي باستامالاردى كوتەرۋ كەزىندە بيلىك باتىس ەلدەرىنىڭ «ۇزدىك تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ وتىرعانىن» مىندەتتى تۇردە قوسا كەتەدى. تەولوگيا سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە، زايىرلى مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن جاسالاتىن ءدىني تۇجىرىمدامالار مەن قۇرىلىمداردىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى نە ايتا الاسىز؟

دوساي كەنجەتاي:

- زايىرلىلىق دەگەن ۇستانىمدى ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاريحي ارناسىنا قاراي جاسايدى. بىزدە بۇگىنگە دەيىن زايىرلىلىق ۇستانىمىنا قازاقستاننىڭ تاريحى، وركەنيەتتىك، ءدىني تاجىريبەلەر نەگىزىندە تالداۋلار جاسالىنعان جوق. جالپى قازاقستاندا كونستيتۋتسيادا قارالعان زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ مازمۇنى اشىلماعان. مىسالى، ول كورسەتكىش بويىنشا فرانتسيانىڭ مەن قازاقستاننىڭ اراسى - جەر مەن كوكتەي. ەشقاشان «بيلىك بولەك، ءدىن بولەك» دەمەي، تۇتاستىق نەگىزىندە قاراستىرىلۋى كەرەك.

بىزدە ءبىرىنشى زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ مازمۇنى اشىلىپ، سودان كەيىن عانا "قازاقستاندا قانداي يسلام؟" دەگەن سۇراق كەلۋ كەرەك ەدى. مەنىڭ ويىمشا بۇل ساۋاتسىز سۇراق بولادى، سەبەبى يسلام - بىرەۋ-اق. بىراق تانىمدارى كوپ، مۇسىلماندىق دەپ اتايمىز ونى. «اناۋ - قازاقتىڭ يسلامى»، «مىناۋ - وزبەكتىڭ يسلامى» دەيتىن بولساق، يسلام بىرىكتىرۋشى ەمەس، جەكە ءبولۋشى ءدىن رەتىندە تانىلادى. سوندىقتان يسلامدى ءوز تەگىمىزدىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ قاينارى رەتىندە قاراپ، يسلامعا ساياسي يدەولوگيالىق كۇشتەردىڭ باعالانۋىمەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ نەگىزىن قالايتىن قۇندىلىقتار جۇيەسى رەتىندە قاراۋعا تىرىسىپ، وياۋ بولۋىمىز كەرەك.

قازاقستاندا ەڭ الدىمەن مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قاتىناس ناقتىلانۋى ءتيىس. بۇل قاتىناس زايىرلى تۇردە ناقتىلانعانمەن، مەملەكەتتىڭ دىنگە دەگەن تاراپسىزدىعى عانا، ءدىن ىسىنە ارالاسپايتىندىعى عانا پاش ەتىلگەن. ءدىن فەنومەنى مەن مەملەكەت اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق. ال سەكۋلياريزم زايىرلى ۇستانىمىنداعى عىلىمي اتەيزمدى نەگىزگە العان كەشەگى سوۆەتتىك جۇيەنىڭ زاڭى ءۇشىن ءدىن جەكە فەنومەن رەتىندە قارالعان جوق، قابىلدانعان دا جوق. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى كونستيتۋتسيانىڭ زايىرلىلىق ۇستانىمى - سونىڭ كوشىرمەسى. ولار تەك قوعامداعى ءدىني كورىنىستەردى، مىنەز-قۇلىقتى عانا ەسەپكە الادى. ءبىزدىڭ بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن زاڭىمىز دا - كەشەگى سوۆەتتىك جۇيەدەن قالعان ميراس. سونى ايتا-ايتا 20 جىلدا قۇلاققا ءىلىندى ايتەۋىر.

قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىندە قازاق مادەنيەتى جاتىر، قازاق مادەنيەتىنىڭ نەگىزى - ءتىلى دەيتىن بولساق، وندا قازاقستان تاريحي-انتولولگيالىق، بولمىستىق تۇرعىدان يسلام دىنىندەگى مەملەكەت ەكەنىن كورسەتىپ، باسقا الەمدىك دىندەردى دە قۇرمەتتەيتىنىن ەنگىزۋى كەرەك. ال بۇل - زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ رەتتەۋشىلىك قىزمەتىن زاڭداستىرادى. ءبىز - ءداستۇرلى مەملەكەتپىز، تاريحىمىز بار، بىراق ساياسي ەركىندىكتەن اجىراپ قالعانبىز. سوندىقتاندا زايىرلىلىقتىڭ رەتتەۋشىلىك قىزمەتىن جۇكتەپ، قازاق ەلىنىڭ باياندىلىعىنىڭ كەپىلىن ناقتىلاۋىمىز كەرەك. سوندا عانا قاپتاعان ميسسيونەرلەردىڭ قارقىنى ازايادى.

جۇرگىزۋشى:

- ءدىن ىستەرى بويىنشا اگەنتتىكتىڭ «ءبىر ۇلت - ءبىر ءدىن» باستاماسى قازاقستانداعى وزگە دە ءدىني توپتار مەن ازشىلىقتاردى شەتقاقپايعا ۇشىراتىپ، ولاردىڭ نارازىلىعىن تۋعىزباي ما؟

مۇرات تەلىبەكوۆ:

- ءبىز كونفەسسيونالدىق الەمدە ءومىر سۇرۋگە داعدىلانۋىمىز قاجەت. قازىر بار الەم سولاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ءداستۇرىمىزدى ساقتاۋ كەرەك، بىراق باسقا سەنىمدەردى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. جىل سايىن قازاقستان الەمدىك دىندەردىڭ باسشىلارىن جيناپ، سەزد وتكىزەدى. مۇنىڭ ءوزى سول باعىتقا قادام باسقانىن دالەلدەيدى. ەگەر ءبىز باسقا ساياسات جۇرگىزەتىن بولساق، الەمدىك قوعام ءبىزدى تۇسىنبەيدى. يسلام - قۋاتتى ءدىن جانە باسقا دا ءىس-ارەكەتتەرمەن ءوز دارەجەسىن كوتەرۋگە تاۋەلدى ەمەس.

باقتىباي اينابەكوۆ:

- قازاقستاندا شەتەلدەن قارجىلاندىرىلاتىن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ جەتەكشىسى الدىمەن قازاقستانداعى ءدىندى ايتپايدى، الەمدىك ءدىننىڭ ىنتىماعىن ايتادى. ءدىني ەكسترەميستەردىڭ قازىر ەل ىشىندە قانشاما دۇربەلەڭ سالىپ جاتقانى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ، تۇرمەلەردىڭ ىشىندە، قالانىڭ قاق ورتاسىندا جارىلىس جاساپ جاتقانى، وسىنىڭ ءبارى - ءوزىمىزدىڭ دىنگە جاناشىرلىقپەن قاراماۋىمىزدىڭ سەبەبى. ءدىن ىشىنەن ءدىني اعىمدار ءبولىنىپ شىعىپ، كەيىن ولار قولدارىنا قارۋ الىپ قاقتىعىسسا، ەلدە قانتوگىس بوپ كەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن توقتاتۋ ءۇشىن ءبىر ءدىن، ءبىر مەملەكەت كەرەك. ءبىز باسقا دىنگە ءتيىسىپ جاتقانىمىز جوق، الەمدىك ءدىندى مويىندايمىز. بىراق ۇلتىمىزدىڭ ۇستاناتىن ءدىنى يسلام ەكەنىن كورسەتۋىمىز كەرەك.

دوساي كەنجەتاي:

- ۇلت دەگەن كاتەگوريانىڭ مازمۇنىن انىقتاپ العاننان كەيىن، ونىڭ ءبارى شەشىلەدى. مەنىڭ ويىمشا، «ۇلت» دەگەن ماسەلەدە «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن يدەيا جاتقان جوق. بۇل - ءدىني تاجىريبەنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماسەلە. ونى مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى جانداندىرۋ ماسەلەسىن قولدايمىن. سوندىقتان قازاقتىڭ ءبىر ۇلت نەگىزىندە، ءبىر ءدىن نەگىزىندە قايتادان ءوز بولمىسىن جاڭعىرتۋ يدەياسى ناعىز كەرەك نارسە. باسقا حالىقتار ەشقاشان قازاق ۇلتى بولا المايدى، ولارعا دا ءبىز كونستيتۋتسيا نەگىزىندە كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر بەرگەنبىز.

جۇرگىزۋشى:

- ءدىن ىستەرى بويىنشا قۇرىلعان اگەنتتىكتىڭ العاشقى قادامدارىن كورىپ وتىرىپ، «رەسمي بيلىك ءدىن ىستەرىن ساياسيلاندىرىپ بارا جاتقان جوق پا» دەپ ويلامايسىز با؟

ايدوس سارىم:

- مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، يسلام و باستان ساياساتپەن ەتەنە جاقىن ءدىن بولىپ قالىپتاسقان. سوندا يسلامنىڭ ساياسيلانۋى بۇگىنگى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ايتىپ وتىرعانى ەمەس، جالپى ءدىننىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان اڭگىمەلەرگە پارا-پار. كەيبىر توپتاردىڭ قازاقستاندا شاريعات زاڭىنا وتكىزۋ دەگەن سياقتى ۇرانداۋى، ت.ب. ۇسىنىستار ايتۋىنىڭ ءوزى - ۇلكەن ساياسات. مەملەكەتتىڭ بۇل ىسپەن اينالىسۋى دۇرىس. ءتىپتى 10 جىل بۇرىن ارالاسۋى كەرەك ەدى.

بۇرىن يسلام وركەنيەتىندە ءومىر سۇرگەنىمىز انىق، سول سياقتى بۇگىندە سوعان قايتىپ كەلە جاتىرمىز. «قايتىپ كەلگەنىمىز قالاي بولادى، ونىڭ ارتىندا نە بار، قانداي قوزعالىستار بولادى؟»، «ۇلتتىق ءجۇرىس-تۇرىسىمىزدى وزگەرتە مە، وزگەرتپەي مە، وزگەرتسە - قاي جاعىنا قاراي وزگەرتەدى؟»، «وسى وزگەرىستەر ءتۇبى مەملەكەتتىگىمىزدەن ايىرۋعا الىپ كەلمەي مە؟» دەگەن كوپتەگەن ساياسي، فيلوسوفيالىق سۇراقتار جاتىر. ولارعا جاۋاپ بەرمەي

ەڭ باستى مىندەت - قانداي مەملەكەت ەكەنىمىزدى ايقىنداپ الۋ. ەكىنشى - الەمدە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرۋ.

تۇرىپ، ەشقانداي وزگەرىستەرگە جەتە المايمىز. ەگەر ۇلتتىڭ باسىم كوپشىلىگى «ءبىز وسىنداي ۇلتپىز، وسىنداي باعىتپەن جۇرەمىز» دەيتىن سياقتى ناقتى تۇجىرىمعا كەلەتىن بولسا، وندا بۇل مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا اينالۋى ءتيىس.

ەڭ باستى مىندەت - قانداي مەملەكەت ەكەنىمىزدى ايقىنداپ الۋ. ەكىنشى - الەمدە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرۋ. وسى ەكى باعىتتى سالىستىرا وتىرىپ ءوزىمىزدىڭ باعىتىمىزبەن ءجۇرۋ كەرەك، باسقا مەملەكەتتەردىڭ ايتقانىنا قاراماي، مۇمكىندىگىمىزشە ءوز ۇلتىمىزدىڭ شارۋاسىن جاساۋ كەرەك. تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاندىقتان تاۋەلسىز ساياساتىمىزدى جۇرگىزۋىمىز قاجەت.

جۇرگىزۋشى:

- «قالىپتى يسلام» تۇجىرىمداماسى ءدىندى مەملەكەتتەن بولەك دەپ، ال قازاقستاندى «زايىرلى مەملەكەت» دەپ جاريالاعان كونستيتۋتسياعا قايشى كەلمەي مە؟ ءدىني ەكسترەميزم مەن مامىر ايىنداعى ەكى بىردەي تەررورلىق جارىلىستان سەسكەنگەن قازاقستان بيلىگى، كونستيتۋتسياعا قايشى كەلسە دە، ءدىن ىستەرىنە تياناقتى كىرىسۋگە بەل بۋىپ وتىرعان جوق پا؟

ايدوس سارىم:

- مەنىڭ ويىمشا، «ءدىن مەملەكەتتەن بولەك» دەگەن - اعاتتىق. ول ءالى ەشبىر ەلدە تولىق ىسكە اسىپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان دا بۇل ماسەلەنى كوتەرە بەرگەنىمىز دۇرىس ەمەس. مەملەكەت بۇل ماسەلەنى باياعىدا شەشۋگە تىرىسۋ كەرەك ەدى جانە نازار اۋدارۋعا ءتيىس ەدى. ەندى وسىنداي قادامعا بارۋى جانە وسىنداي ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ ءوزى - جاقسى يشارات. ءبارى دۇرىس جاسالاتىن بولسا، قوعام ىشىندەگى ازاماتتاردىڭ پىكىرىنە تاۋەلدى بولسا، ءسوزسىز ونىڭ پايداسى بولادى.

ال ەگەر كەزىندەگى «ۇلت بىرلىگى دوكتريناسى» سياقتى ءبىر جاقتى عانا تالقىدان وتسە، ءبىر جاقتى عانا قابىلداناتىن قۇجات بولسا، وندا ول ۇلكەن داۋعا اينالادى. ءدىن ويىنشىق ەمەس، وعان اسا مۇقيات بولۋ كەرەك. ءدىن - ءبىزدىڭ باستى قوعامدىق ينستيتۋتتارىمىزدىڭ ءبىرى. قوعامدا يماندىلىقتى قالىپتاستىراتىن، دۇنيەتانىمدى، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمىزدى قالىپتاستىراتىندىقتان، بۇعان مۇراتشىلدىقپەن، بايىپپەن قاراساق عانا جەڭىستىكتەرگە جەتە الامىز.

مۇرات تەلىبەكوۆ:

- ەڭ الدىمەن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك ەدى. زاڭ تۇرعىسىنان ساراپتايتىن بولساق، «نەلىكتەن مەملەكەت ءدىن ىسىنە ارالاسادى، نەگە ءدىننىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى؟» دەگەن سۇراقتى شەشكەننەن كەيىن عانا اگەنتتىكتى قۇرۋ كەرەك ەدى.

جۇرگىزۋشى:

- وسىمەن، ازاتتىق راديوسى ءوزىنىڭ دوڭگەلەك ۇستەلىن اياقتايدى. پىكىرتالاسقا قاتىسقاندارىڭىز ءۇشىن رەداكتسيا سىزدەرگە العىس بىلدىرەدى.

«ازاتتىق راديوسى»