قازاقستان قوعامىنىڭ قازىرگى جاعدايى رۋحاني كەلىسىم مەن ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ ورىن الۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول حالىقارالىق دەڭگەيدە دە مويىندالىپ وتىر. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ IV سەزىن وتكىزۋگە بايلانىس­تى دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XVII سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە ن.ءا.نازارباەۆ: «مەن ەلىمىزدەگى ءدىني ىستەر تۋرالى ەرەكشە ايتقىم كەلەدى» دەدى. ەلباسى دىنارالىق قاتىناستاردىڭ وتە نازىكتىگىنە اسا نازار اۋداردى. ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. ەلىمىزدەگى كونفەسسياارالىق قاتىناستار كۇردەلىلىگىمەن جانە قايشىلىقتارىمەن، پىكىرتالاستار تۋعىزاتىن ءارتۇرلى تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ماسەلەلەرمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى - زايىرلى مەملەكەتتىڭ سيپاتى.

1. زايىرلى مەملەكەت اتەيستىك مەملەكەت ەمەس

قازاقستان قوعامىنىڭ قازىرگى جاعدايى رۋحاني كەلىسىم مەن ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ ورىن الۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول حالىقارالىق دەڭگەيدە دە مويىندالىپ وتىر. قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ IV سەزىن وتكىزۋگە بايلانىس­تى دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XVII سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە ن.ءا.نازارباەۆ: «مەن ەلىمىزدەگى ءدىني ىستەر تۋرالى ەرەكشە ايتقىم كەلەدى» دەدى. ەلباسى دىنارالىق قاتىناستاردىڭ وتە نازىكتىگىنە اسا نازار اۋداردى. ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. ەلىمىزدەگى كونفەسسياارالىق قاتىناستار كۇردەلىلىگىمەن جانە قايشىلىقتارىمەن، پىكىرتالاستار تۋعىزاتىن ءارتۇرلى تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ماسەلەلەرمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى - زايىرلى مەملەكەتتىڭ سيپاتى.

1. زايىرلى مەملەكەت اتەيستىك مەملەكەت ەمەس

زايىرلى قوعامداعى ءدىننىڭ الاتىن ورنى قانداي؟ ءدىني بىرلەستىكتەر قانداي قىزمەت اتقارىپ جاتىر جانە ولار الەۋمەتتىك، رۋحاني ماسەلەلەردى شەشۋگە ىقپال ەتە الا ما؟ دىندەردىڭ ومىرگە ارالاسۋىنىڭ ولشەمى، شەگى قانداي دارەجەدە بولۋى كەرەك؟ سونداي-اق مەملەكەتتىڭ دە دىندەر ىسىنە ارالاسۋىنىڭ جاي-جاپسارى قانداي؟ نەگە رۇقسات، نەنى ءتيىمسىز دەپ قاراۋىمىز كەرەك؟ - دەگەن سياقتى ساۋالدار بۇگىن قازاقستان ازاماتتارىن، سونداي-اق پوستسوتسياليستىك مەملەكەتتەر ازاماتتارىن دا تولعاندىرىپ وتىر.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەلەگاتسيا قۇرامىندا 2003 جىلى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنا بارعان ساپارىمىزدا ءبىر توپ دەپۋتاتتاردى ماسكەۋدىڭ م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، اكادەميك ۆ.ا.سادوۆنيچي قابىلداپ، ستۋدەنتتەردىڭ رۋحاني تاربيەسىنە بايلانىستى ماسەلەلەرمەن تانىستىردى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جانىندا «پراۆوسلاۆيە مادەنيەتى ينستيتۋتى» اشىلىپ، الداعى ۋاقىتتا يسلام مادەني ينستيتۋتى اشىلاتىنىن، جاستاردى وسى ارقىلى جات دىندەردەن ءداستۇرلى دىنگە قاراي بەت بۇرۋعا ارەكەت جاساپ جاتقاندارىن ءسوز ەتتى. ارتىنشا رەسەيدە «پراۆوسلاۆيە مادەنيەتى نەگىزدەرى» ءپانى مەكتەپتەردە، باسقا دا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەنگىزىلە باستاعاندا، ءبىر توپ رەسەيلىك اكادەميك-اتەيستەر، بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا اشۋ-ىزامەن بۇل قادامنىڭ كونستيتۋتسياعا قارسى ەكەندىگىن العا تارتتى. ءدىننىڭ ءاۋ باستان مەملەكەتتەن بولىنگەندىگىنە باسا نازار اۋداردى. سوندىقتان دىنگە سەنەتىندەردىڭ دىنگە دەگەن بەلسەندىلىگىن قولداۋ، وقۋ ورىندارىنداعى فاكۋلتاتيۆتىك بولسا دا كۋرس اشۋ قوعامدا ءدىننىڭ ۇستەمدىگىنە اكەلەدى دەپ رەسەي پرەزيدەنتىنە ۇندەۋ دە جاريالادى.
زايىرلى مەملەكەتتەر ءدىننىڭ ۇستەمدىگىنە دە، ءدىندى مانسۇقتاۋعا دا زاڭ بويىنشا جول بەرمەيدى. دەگەنمەن زايىرلى مەملەكەت پەن اتەيستىك مەملەكەتتىڭ اراسىن اجىراتا المايتىن جاعداي تمد ەلدەرىندە، قازاقستان قوعامىندا دا ءجيى كەزدەسەدى. توركىنىمىز كەڭەس ۇكىمەتى ۇلت دەسە «ۇلتشىل» دەپ ايىپتاۋعا دا­يىن تۇراتىن ەدى. ەندى بۇگىن ءدىن دەسە، اسىرەسە، يسلام ءدىنى تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ول ءدىندى ۇستانۋشىلارعا «ەكسترەميست»، «تەرروريست»، «ۆاحاببيست» دەيتىندەر كوبەيدى. بۇل، بىرىنشىدەن، كورشى سلاۆيان ەلدە­رىنىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بار­لىق پالەنى مۇسىلمانداردان كورىپ، ولاردى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ، وزدەرىن اقتاۋعا تىرىسۋشىلىعىنان تۋىپ وتىر. بۇل، اسىرەسە، شەشەنستانداعى سوعىس كەزىندە ءجيى كورىنىس بەردى.
ەكىنشىدەن، دىنشىلدىكتى - «فاناتيزم»، راديكالدىق ءىس-ارەكەتتەرمەن بايلانىستىراتىن پسيحولوگيا ءوز ىشىمىزدە ءالى دە كورىنىس الىپ وتىر. ءدىن اتا-بابالارىمىزدىڭ قۇندىلىعى­نىڭ نەگىزى دەگەنىمىزبەن، ءالى ونىڭ پارقىنا بارا الماي ءجۇرمىز. ورىس اقىنى ا.ۆوزنەسەنسكي ايتقانداي، «مى نەكرەششەننىە دەتي سوۆەتسكوي يمپەري» دەپ، بۇگىنگى قازاقتاردىڭ دا كىندىگىن نەگىزىنەن اتەيستەر كەسكەن، رۋحاني تاربيە الماي، ەندى كوپ دۇنيەنى وي ەلەگىنەن وتكىزۋدەمىز. سوندىقتان دا زايىرلى مەملەكەتتىڭ نە ەكەنىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەي، اتەيستىك مەملەكەتكە تەڭەيدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا «ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن» دەلىن­بەگەن. «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى زاڭىنىڭ 4-ءشى بابىندا «ءدىني بىرلەستىكتەر مەملەكەتتەن بولىنگەن» دەلىن­گەن. ال كونستيتۋتسيا زاڭىنىڭ ءبىرىنشى بابىندا قازاقستان «زايىرلى مەملەكەت» دەپ جاريالانعان.
دەموكراتيالىق قوعامدا ءدىن مىندەتتى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە ەمەس، بىراق ونىڭ ءوز ورنى بار. كونستيتۋتسيامىزدىڭ 5-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا يدەولوگيالىق جانە ساياسي ءار الۋاندىلىق تانىلادى» دەلىنگەن. ءدىن تەك يدەولوگيا عانا ەمەس، دەگەنمەن كونستيتۋتسيانىڭ بۇل تۇجىرىمى دۇنيەگە دەگەن ءارتۇرلى كوزقاراستىڭ (يدەولوگيانىڭ) زاڭ الدىندا تەڭدىگىن، بىراق ەشقايسىسىنىڭ انىق مىندەتتى ەمەستىگىن كورسەتەدى. كونستيتۋتسيانىڭ بۇل بابىنان ەكسترەميستىك، راديكالدىق ەمەس، يدەولوگيادان باسقالار، ءدىني دە، اتەيستىك تە كوزقاراستار مادەني ومىرىمىزدە، بۇقارالىق اقپارات، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ قالاۋىنا بايلانىستى مەنشىك تۇرىنە قاراماستان وقۋ ورىندارىندا ۋاعىزدالۋى مۇمكىن. ارينە، بۇگىن كونستيتۋتسيا بەرگەن بۇل مۇمكىندىكتى تولىق پايدالانا الماي وتىرمىز. قازاقستاندا ءدىنتانۋ ءپانى فاكۋلتاتيۆتىك نەگىزدە نەمەسە مىندەتتى ەمەس ءپان رەتىندە ەنگىزىلە باستادى، ال جوعارى وقۋ ورىندارىندا تەك اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا بارلىق ماماندارعا مىندەتتى ءپان رەتىندە ەنگىزىلدى.
مەملەكەتىمىزدە ىشتەي اتەيزمنىڭ ءالى تۇعىرى بەرىك. سىرتتان تاڭىلىپ جاتقان پىكىردى قولداي جونەلىپ، مەشىتتەر تىم كوبەيىپ كەتتى، قالالاردا ءدىني رامىزدەر باسىم، بۇل زايىرلى مەملەكەتكە سايكەس ەمەس دەۋشىلەر كەزدەسەدى. وسىلاي مەملەكەتىمىز كلەريكالدانىپ نەمەسە دىنگە بويۇسىنىپ بارا جاتىر دەپ تە ايتۋشىلار بار. ەلىن، رۋحاني ءداستۇرىن سىيلايتىن زايىرلى مەملەكەتتەردە مۇنداي سوزدەردى اشىق ايتۋعا بارمايدى، ونى ادەپسىزدىككە سانايدى، ال ول ەلدەردە ءدىني عيباداتحانالار، اي مەن كرەستەر دە بارشىلىق.
كونستيتۋتسيانىڭ 22-بابى «اركىمنىڭ ار-وجدان بوستاندىعىنا قۇقىعى بار»، 14-بابى «دىنگە كوزقاراسىنا» بايلانىستى «ەشكىمدى كەمسىتۋگە بولمايدى» دەگەن قاعيدالارىنا سايكەس مەملەكەت:
- ازاماتتاردىڭ دىنگە قاتىناسىنا، ءدىن تاڭداۋىنا، بالالارىنىڭ دا ءدىن تاڭداۋىنا ارالاسپايدى;
- مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىن ءدىني بىرلەستىكتەرگە جۇكتەمەيدى;
- ءدىني بىرلەستىكتەردى قارجىلان­دىر­مايدى;
- ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ جۇمىسىنا، ەگەر ول زاڭعا قايشى بولماسا، ارالاسپايدى;
- ءارتۇرلى دىندەگى نەمەسە دىنگە سەنبەيتىن ادامداردىڭ، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءوزارا سىيلاستىقتا، توزىمدىلىكتە بولۋىنا ىقپال ەتەدى.
ال ءدىني بىرلەستىكتەر:
- مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قىزمەتىن اتقارمايدى جانە مەملەكتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىنا ارالاسپايدى;
- ساياسي پارتيالاردىڭ جۇمىسىنا قا­تىس­پايدى، ولارعا قارجىلاي قولداۋ كور­سەتپەيدى;
- مەملەكەتتىڭ زاڭناما تالاپتارى مەن قۇقىق ءتارتىبىن ساقتاۋعا مىندەتتى.
ءدىني ۇيىمدار مەن مەملەكەتتىڭ قوعامعا ىقپالى بىردەي ەمەس. ەل تۇرعىندارى، نەگىزىنەن، مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى، ال نانىم-سەنىم جاعىنان ولار ءارتۇرلى دىنگە جاتادى، بولماسا اتەيست، دىنگە بەيجاي، سەبەبى ادامنىڭ نانىم-سەنىمى تەك دىنمەن شەكتەلمەيدى. مەملەكەتتىڭ زاڭدارىن ورىنداۋ بارلىق ازاماتتاردىڭ مىندەتى دەسەك، ال ءدىني قاۋىمداستىقتاردىڭ، ادامداردىڭ، باعىت-باعدارلارىنىڭ ورىندالۋى ازاماتتاردىڭ كالاۋىنا قاراي بولادى.
مەملەكەت پەن ءدىننىڭ قىزمەتىن انىقتاۋ، ولاردىڭ اراقاتىناسىن اجىراتۋ، زاڭ الدىندا ولاردىڭ تەڭدىگى، ولاردىڭ ورتاق مۇددەلەرى بارلىعىن جوققا شىعارمايدى. سول سەبەپتى ءدىن مەن مەملەكەت اراسىندا شەكارا جوق.
ءدىن مەن عىلىم اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارعا دا جەڭىل-جەلپى قاراۋعا نەمەسە قايشىلىقتاردى ىمىراعا كەلمەيتىن كەرەعار جاقتار دەپ تۇسىنۋگە تاعى بولمايدى.
2009 جىلدىڭ 12 اقپانىندا ەۋروپا عىلىمي قاۋىمداستىعى چارلز ءدارۆيننىڭ تۋعانىنا 200 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. دارۆينيزم تەورياسى تۋرالى ءالى دە الەمدە پىكىر قايشىلىعى بار. مۇسىلماندار ونىمەن ىمىراعا كەلمەي، جوققا شىعارسا، باسقالار جارتىلاي مويىندايدى، ۇشىنشىلەر ونى تولىقتىرۋدا. پىكىرتالاس ءالى جالعاسۋدا. كاتوليكتەر اراسىندا ءدىن مەن عىلىم اراسىندا ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ايتىس بىرتە-بىرتە مامىلەگە كەلەتىن سياقتى. بۇگىن بىرقاتار شىركەۋلەر چ.ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋتسيالىق ىلىمىنە قارسى ەمەس، ادامداردىڭ - بيولوگيالىق، فيزيولوگيالىق جاعىنان جانۋارلارمەن ورتاق ۇقساستىقتارى بارلىعى ايتىس تۋدىرمايدى، ال ونىڭ جانىن جاراتۋشى قۇداي دەگەنگە توقتايدى. ادامنىڭ ءتانى مەن جانى سياقتى، ەل حالقىنىڭ بولمىسىنا ەتەنە جاقىن، سىڭىسكەن ءدىندى مەملەكەتتەن تۇگەل اجىراتۋعا بولمايدى. وسىلاي ادامزات ەكى بيلىككە باس يەدى: دىنگە جانە زايىرلى مەملەكەتكە دەگەن قاعيدا قالىپتاسىپ كەلەدى. اتەيستەردىڭ ءجونى بولەك. مەملەكەت ادامداردىڭ ءتانىن بيلەسە، ءىشىپ-جەۋىن، تۇرمىستىق جاعدايىن، دەنساۋلىعىن رەتتەسە، جاراتۋشى ول دۇنيەدە دە، بۇل دۇنيەدە دە ادامنىڭ جانىن بيلەيدى. قازاق ويشىلدارى «جان دۇنيەگە قوناق ەكەن، دۇنيە دەگەن شولاق ەكەن» دەپ تالاي ايتقان. ءدىن ادامدار اللا الدىندا بىردەي دەسە، مەملەكەت ادامدار زاڭ الدىندا بىردەي دەيدى. مەملەكەت ءوز ادامدارىنا ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە قاراسا، ءدىن ادامدارعا اللانىڭ سۇيىكتىسى رەتىندە قارايدى. وسى تۇستا زايىرلى قوعامدا ءدىن مەن مەملەكەت، بيلىك پەن ءدىني سالت-سانا ۇيلەسىپ، قوعامدا ءدىن مەن مەملەكەت، بيلىك پەن ءدىني سالت-سانا ۇيلەسىپ جاتىر.
ءدىن مەن عىلىم، جان مەن ءتان ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە ءالى دە پىكىر الماسۋ تولاستار ەمەس، ءبىز عىلىمداعى پىكىرلەردى عانا ورتاعا سالىپ وتىرمىز.
حالىقتىڭ كۇش-قۋاتتى، جۇباتۋدى، جان جاراسىنا ەمدى دىننەن دە ىزدەيتىنى انىق. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قى­زىلاعاش­تاعى قايعىلى وقيعا تۇسىندا، سونداي-اق جەرگىلىكتى جەردەگى ۇلتارالىق قاقتى­عىستار كەزىندە ءدىنباسىلارىنىڭ ءوز ۇستانىمدارىنىڭ بولماعانىنا، ەلدى جۇباتا الماعاندىعىنا، ارازداسقانداردى تاتۋلاستىرا الماعانىنا سىن ايتادى. ول ادامدار تەك ەلدىڭ ازاماتتارى عانا ەمەس، مۇسىلماندار ەمەس پە دەگەن ءۋاج ايتىلدى. سىن ورىندى سياقتى. ال بەدەلدى سىرتتان كەلگەن ءدىني توپتار جيناعان.
بىرقاتار زايىرلى ەلدەردە ءدىني بىرلەس­تىكتەر ەلدە بولىپ جاتقان، اسىرەسە، ادام ءولى­مىنە بايلانىستى وقيعالارعا ءوز باعاسىن بەرىپ، نە سەبەپتى حريستياندار، مۇسىلماندار، باسقالار قازا تاپتى دەپ ءدىن تۇرعىسىنان بيلىكپەن پىكىر الماسىپ جاتادى. مەملەكەت تە ءدىني بىرلەستىكتەرگە بايلانىستى ءوز ۇستانىمىن اشىق بىلدىرەدى. ونداي ديالوگ زاڭدى، ال كەيدە ءتىپتى مەملەكەت پەن ءدىن اراقاتىناسىن شەشۋدە سوتقا جۇگىنۋدە ءجيى كورىنىس الادى.
سونىمەن، زايىرلى مەملەكەت اتەيستىك ەمەس. مەملەكەت ازاماتتاردى مەيىرىمدىلىك، پات­ريوتيزم، سابىرلىلىقتى ۋاعىزدايتىن ءدىننىڭ قولداۋىنا مۇقتاج. ال تاريحي قۇندى­لىقتارىمىز، ءدىنىمىز مەملەكەتتىڭ قولداۋىن قاجەت ەتەدى.

2. قازاقستانداعى ءدىني احۋال تۋرالى بىرەر ءسوز

ەجەلگى قازاق حاندىعىنىڭ مۇسىلمان مەملەكەتى، ونىڭ رەسمي ءدىنى ءارى يدەولوگياسى يسلام ءدىنى بولعاندىعى بۇگىن تالاس تۋدىرمايدى. مەملەكەتتىك ءرامىزى - جاسىل تۋ، قازاق تۇرمىسىنا نەگىزدەلگەن زاڭناماسى - «جەتى جارعى» مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق، مادەني نەگىزى بولدى. قازاق حاندارى قۇراندى ءسۇيىپ انت بەرگەن. «سەگىز قىرلى» جىگىتتىڭ ءبىر قىرى - مۇسىلمانشا ءبىلىمدى بولۋ ەدى. سوندىقتان ءبىلىمدى قازاقتار ارابشا، پارسىشا وقي بىلگەن، اراب ەلدەرىنەن ءبىلىم العان. قازاق ۇلت بولىپ مۇسىلماندىقتىڭ نەگىزىندە ۇيىعان، قازاق بولمىسى، ءداستۇرى مەن يسلام ءدىنى بىتە قايناسىپ سىڭىسكەن، يسلام ۇلتىمىزدىڭ سالتىنا بەيىمدەلگەن. ءتىل ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق ادام اتتارىنىڭ جەتپىس پايىزى - كۇنى بۇگىندە اراب، پارسى تىلدەرىنەن. يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن كىسى اتتارىندا مۇحام­مەد، قوجا، سايد (سەيىت), يبراھيم سياقتى اتتار ءجيى كەزدەسەدى. بۇقارا حالىق ءۇشىن ءدىن مەن تاۋەلسىزدىك، ءدىن مەن پاتريوتيزم - اجىراماس يدەيالار. پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەستە ءدىني ۇراندار حالىققا قۋات بەرگەن. «ات قۇيرىعىن سۇزىڭدەر، «اللالاپ» اتقا قونىڭدار!» دەپ بي، جىراۋلار باتا بەرگەن. ءدىني ادەت، ۋاعىزدار حالىقتىڭ ماقال-ماتەلدەرى مەن ناقىل سوزدەرىنە دە ەنگەن. «حالىقتان ۇيال، قۇدايدان قورىق»، «كيىمى جاماندى يت قابادى، پەيىلى جاماندى ءتاڭىرى تابادى»، تاعى باسقالار. بىراق وسىنداي مول مۇرامىزدان سوڭعى عاسىرلاردا قازاق ۇلتى ايىرىلا باستادى.
كەڭەس زامانىندا قازاقستاندى باسقا رەسپۋب­ليكالار سياقتى «اتەيزم سالتانات قۇرعان» ەلدەر دەسە، حح عاسىردىڭ اياعى مەن ححI عا­سىردىڭ باسىندا، ءبىز، كەرىسىنشە، يسلام مەم­لەكەتى بولدىق، يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا مۇشەمىز. بيىل، 2011 جىلى، سول ۇيىم­عا توراعالىق ەتەمىز. ەلىمىزدە ون ەكى ميلليونداي مۇسىلمان بار. يسلام - كۇندەلىكتى تىرشىلىك، ءومىر سالتى عانا ەمەس، ول مادەنيەت، ومىرلىك پوزيتسيا، دۇنيەتانىم، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇتاس وركەنيەت رەتىندە ەندى قايتا دامي باستادى.
ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدى ساراپتاعاندا، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانىنىڭ وسكەندىگى، كۋلتتىك ورىنداردىڭ كوبەيگەنى نازار اۋدارتادى. 2010 جىلدىڭ باسىندا ەلىمىزدە 3776 ءدىني بىرلەستىكتەر مەن 561 ءدىني توپتار تىركەلگەن. سان جاعىنان ەڭ كوبى مۇسىلمان ءدىني قاۋىمداستىقتارى مەن توپتارى - 2697. يسلام ءدىنىن ۇستاۋشىلار دا، يسلام عيباداتحانالارى دا سان جاعىنان باسىم - 2343. ال 1990 جىلى نەبارى 46 يسلام بىرلەستىكتەرى مەن 46 مەشىت بولعان.
1999 جىلعى جالپىۇلتتىق ساناقتا ءدىن تۋرالى ساۋال ەنگىزىلگەن جوق. ال 2009 جىلعى ساناق وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، ءدىن ماسەلەسىنە نازار اۋداردى. ەل حالقىنىڭ 70,2 پايىزى - يسلام، 26,2 پايىزى - حريستيان، 0,1 پايىزى بۋدديزم ءدىنىن ۇستاناتىنى انىقتالدى.
بۇگىن بىرقاتار تمد ەلدەرىندە «مەم­لەكەتتىڭ رۋحاني تۇراعى نە؟» دەگەن ساۋالعا جا­ۋاپ ىزدەۋدە. باستى تىرەكتىڭ ءبىرى ءدىن مەن مادەنيەت ەكەنى داۋسىز. وسى تۇستا، ارينە، اعا ۇرپاقتان گورى ماسەلە جاس ۇرپاقتىڭ دىندارلىعىنا، ونىڭ ءدىني يدەيالاردى، دوگماتتاردى قابىلداۋى تۋرالى بولىپ وتىر. عىلىمي ادەبيەتتە جاستاردى ءدىني سەنىمىنە قاراي بەس توپقا بولەدى:
1. ءارتۇرلى دىننەن حاباردار، بىراق ءالى ءدىني باعىت، باعدارلامالارى تولىق انىقتالماعان.
2. وزدەرىن «قازاقپىز»، سوندىقتان «مۇ­سىل­مانبىز» دەۋشىلەر، بىراق دىنگە ءالى تولىق ەن­بەگەندەر. بۇل - سان جاعىنان ەڭ باسىم توپ.
3. كەيبىر مۇسىلمان سالت-ءداستۇرىن ورىنداۋشىلار، مۇسىلمان سالتىمەن نەكە قيۋ، جا­نازانى دا قولداۋشىلار. بۇلاردىڭ سانى وسۋدە.
4. ءداستۇرلى مۇسىلماندار: ورازا ۇستاي­دى، ناماز وقيدى، مۇسىلمان پارىزدارىن ورىنداۋعا تىرىسۋشىلار.
5. باسقا ءدىندى ۇستاناتىندار، ولار كوپ ەمەس: ارالاس نەكەدەن تۋعاندار، بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەندەر، سونداي-اق تۇرمىس جاعدايىنا بايلانىستى باسقا دىنگە اۋعاندار، ءالى دە ىزدەنىس ۇستىندە جۇرگەن جاستار.
ءدىني سەنىمنىڭ تاياز ەكەنى دە راس، ول زاڭدى، ءبىز ءالى اتەيستىك مەملەكەتتىڭ ىزعارىنان ارىلعان جوقپىز. زاڭ بويىنشا ازاماتتاردىڭ اتەيست دۇنيەتانىمىن تاڭداۋعا دا قۇقى بار. ءدىندى مويىندايتىن جاستاردىڭ اراسىندا ءدىني ادەپپەن ۇيلەسپەيتىن مىنەز-قۇلىقتى قولداۋ قاتار جۇرەتىنى دە بەلگىلى. ءدىندار جاستار ۇرلىققا، تەمەكى تارتۋعا، ءتىپتى جەمقورلىققا، قۇمار ويىندارعا قارسى ەمەس. بۇل ءومىر قايشىلىقتارىنان تۋىپ وتىر. جەمقورلىق، اسىرەسە، تۇرمىستىق جەمقورلىق، ۇساق-تۇيەك پارا بەرىپ، ماسەلەنى شەشۋگە ەتىمىز ۇيرەنگەندىكتەن دە بولار. قازاقتار «ورامالىن بەرىپ، شارۋانى بىتىردىك» دەپ جاتادى.
دىنگە سەنۋ ەلىمىزدە باقسىلىق، سيقىرلى كۇشتەر، بال اشۋ، قۇمالاق سالۋشىلار، ساۋەگەيلىك جاساۋشىلارعا سەنىممەن دە قاتار جۇرۋدە. ءتىپتى تەلەديداردان «بارلىق اۋرۋدان ەمدەيمىن»، «بارلىق وتباسىلىق ماسەلەلەردى شەشەمىن» دەگەن سياقتى جۇگىرتپە جولدار ارقىلى كۇندە جارناما جاسالىپ جاتادى. بۇل بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دا تىم كوممەرتسيالانعاندىعىن كورسەتەدى. ارينە، ۆانگا سياقتى كورىپكەلدەر، حالىق مويىن­داعان بىرەن-ساران ەمشىلەردىڭ جولى بولەك.
نەگىزىنەن، جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جەمقورلىقتى، ۇرلىقتى، باسقا دا ادام­گەرشىلىك جولىنان تايعانداردى سىنايدى. ال ەندى «قانداي جاعدايدا ءسىز دىنگە جۇگىنەسىز؟» دەگەن ساۋالعا بىرقاتارى «رۋحاني قولداۋ كاجەتتىلىگىنەن» دەسە، باسقالارى «باسىما قيىندىق تۇسكەندە»، «ءدىني مەرەكەلەردە»، «نەكە قيدىرعاندا» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ال ەندى مۇسىلماندار ىشىندە «مەشىتتى قاستەرلەيمىن»، «مەشىتتى جۇرەگىمدە بولسا دەيمىن»، «قۇرانمەن تەرەڭ تانىسقىم كەلەدى»، «ناماز وقي باستادىم»، «اراب ءتىلىن مەڭگەرگىم كەلەدى» دەگەندەر دە بارشىلىق.
ەلىمىزدەگى يسلام ءدىنى تۋرالى ماسەلە بولعان تۇستا ايەلدەردىڭ باس كيىمى حيدجاب ماسەلەسى ءجيى ءسوز بولادى. بۇل - شىندىعىندا، الەمدىك ماسەلە. حيدجاب - اراب ءسوزى، «جامىلعى» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى، ايەلدەردىڭ باسىن، موينىن جاۋىپ تۇراتىن ورامال. نيكاب - ايەلدەردىڭ تەك كوزدەرىنەن باسقا بەتىن جاباتىن، ساۋد ارابياسىندا شيت مۇسىلماندار اراسىندا تاراعان باس كيىم. پارانجا - اۋعانستاندا تاراعان، بەتتى تولىق جابادى، تەك كوزدەرىنىڭ تۇسىندا ويىلعان جەرلەرى بار. بۇلار قازاق ايەلدەرىنىڭ ۇلتتىق باس كيىمدەرى ەمەس. مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ايەلدەرى دە بۇل كيىمدەردى كيە بەرمەيدى. مۇنى ءدىن ۇستاۋداعى ماڭىزدى فاكتور ەتىپ كورسەتۋدىڭ قاجەتى جوق.
الەۋمەتتانۋشى-عالىمدار حيدجاب كيۋىنە قاراي قازاق ايەلدەرىن بىرنەشە توپقا بولەدى. مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ ءبىر توبىنىڭ ساناسىندا بۇل كيىم - جاڭا ءدىني ءرامىز. ولار يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزى مەن تاريحىنا، اراب ءتىلىن مەڭگەرۋگە زور ءمان بەرگەنمەن، قازاق ءتىلىن ءتىپتى بىلمەۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان ولار ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتان گورى ءدىن باسىم.
ەكىنشى توپتىڭ ۇستانىمى وزگەشە. باعزى زاماننان بەس ۋاقىت ناماز، ءدىني مەرەكەلەر، جەرلەۋ راسىمدەرى، ورازا كەزىندە، باسقا جاعدايلاردا دا ايەلدەر ورامال كيدى. حيدجاب - دەگەنمەن قازاقتىڭ بورىك، ساۋكەلە، تاقيا، كيمەشەك-جاۋلىعى ەمەس، ونى كيۋدىڭ استارىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىم كيۋ داستۇرىنە قارسىلىق بار.
مۇسىلمان ايەلدەر اراسىنا وزىنشە ءدىني ورتا قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇل ورتادا حيدجاب كيگەن ايەل پسيحولوگيالىق جاعىنان كولداۋ تابادى، ءدىني ءبىلىم الۋعا دا مۇمكىندىگى بار. زەرتتەۋشىلەر ءدىني قاۋىمداستىق اراسىندا حيدجاب كيگەن قىز وزىنە كوزقاراسى جاقىن جۇباي دا تابادى دەگەن بولجام ايتادى، كەيدە ءتىپتى حيدجاب كيگەن ايەلگە اشىق-شاشىق جۇرگەندەرگە قاراعاندا جۇمىس تابۋ قيىن ەمەس دەگەن پىكىر ايتىلادى. «حالال ءسۇت ەمگەن جولىقسا، بولار ما ەدى ارمانىڭ» دەپ شورتانباي اقىن ايتقانداي، حيدجاب كيۋ كوڭىلىندە قۇداي بارلىعىنىڭ نىشانى سياقتى تۇسىنىك تاراپ كەلەدى.
حيدجاب توڭىرەگىندە پىكىرتالاس 1989 جىلى فرانتسيادا ايگىلى «ورامالدار ىسىنە» بايلانىستى بولدى. 1989 جىلى كرەيا قالاسىندا ورامال تارتقان ءۇش مۇسىلمان وقۋشى قىز بالا مەكتەپتەن قۋىلدى. ماسەلە ساياسي ءمان الىپ، ءدىني سەنىم بوستاندىعىنىڭ كەپىلدىگى تۋرالى ايتىس تۋدى. سونىمەن بىرگە قوعامدا مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ وزدەرى ءدىني، مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە ارنايى ءمان-ماڭىز بەرەتىندىگى بەلگىلى بولدى. وسى ساياسي-مادەني قۇبىلىستى زەرتتەگەن امەريكالىق عالىم، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى شەيلا بەنحابيب حيدجاب تارتۋ مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ جوقشىلىق، ساۋاتسىزدىق، زيالىلىعىنىڭ تومەندىگىنەن ەمەستىگىن دالەلدەدى.

3.ەۋروپاداعى دىندەر مەن مەملەكەت قارىم-قاتىناستارى

ءدىن تۇرعىسىنان بۇگىن ەۋروپانىڭ كەلبەتى وزگەرۋدە، كەيدە ءتىپتى حريستياندىقتان كەيىنگى ەۋروپا دەپ جاتادى. قازىرگى كەزدە حريستياندىق قۇندىلىقتار ءوز ءمانىن جويا باستاعان سياقتى.
2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا بەلگيا كورولدىگىنە رەسمي ساپارمەن بارعانىمىزدا، ءبىز ءۇشىن وتە ىڭعايسىز جاعدايدىڭ ۇستىنەن شىقتىق. باعدارلاماعا سايكەس ءبىزدى انتۆەرپەن قالاسىنىڭ گۋبەرناتورى قابىلدادى. قابىلداۋدان كەيىن عيماراتتىڭ ءبىر شەتىندە سالتاناتتى شارا ءوتىپ جاتقانىن بايقادىق: مۋزىكا، دۋ قول شاپالاق. بارساق، ەكى جىگىت نەكەلەسىپ، دوستارى، تۋىستارى ولاردى قۇتتىقتاپ جاتىر ەكەن. جىندىحانادا بولعان­داي اسەر الىپ سىرتقا شىقتىق. كەلەسى كەزدەسۋىمىز قالانىڭ سۆياششەننيگىمەن ەدى. ول ءبىزدى كۇتىپ وتىر ەكەن. العاشقى ساۋالىمىز ءدىننىڭ ءبىرجىنىستى نەكەگە ۇستانىمى بولدى. سۆياششەننيك «ءبىزدىڭ قوعام ازدى، جاراتۋشى بىرەۋمىزدى ەر، ەكىنشىمىزدى ايەل ەتىپ، جۇپتاسىپ، وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق وسىرۋگە بۇيىردى. ءبىز بولساق، ءبىرجىنىستى نەكەنى زاڭداستىرىپ، جاراتۋشىعا، تابيعاتقا قارسى ءىس جاساپ جاتىرمىز» دەدى. «سىزدەر» دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ول: «دەپۋتات ەكەنسىزدەر، ءبىرجىنىستى نەكەنى قولدايتىن زاڭ قابىلداماڭىزدار. ەستەرىڭىزدە بولسىن، سىزدەر قۇرمەتتەپ قارسى الىپ، قوناق قىلىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ لاۋازىمدى ادامدار، دەپۋتاتتار، مينيسترلەر، باسقالاردىڭ دا بىرقاتارى بىرجىنىستىق نەكەدە تۇرادى. سىزدەر ونى بىلمەيتىن دە شىعارسىزدار».
دەموكراتيا دەگەننىڭ ەكىنشى جاعى دا بار. ەركىندىك اكەسىنىڭ قىزىنا ۇيلەنۋىنە، بالاسىن اناسىنا ۇيلەنۋىنە، ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەل نەكەلەسۋگە، دەنەم وزىمدىكى دەپ، ونى ساتىپ جەزوكشە بولىپ، تابىس تابۋعا جاعداي تۋعىزىپ وتىر. ەۋروپادا بالالاردىڭ 30 پايىزى نەكەگە تۇرماعانداردان تۋادى. اقش-تا بالالاردىڭ تەك 50 پايىزىنىڭ نە اكەسى، نە اناسى عانا بار، جالعىزباستىلار كوبەيۋدە.
ارينە، ەۋروپادا شىنايى حريستياندىق بار، تاقۋا، قۇلىقتى، ءدىندار ازاماتتار دا كوپ. سوندىق­تان حريستيان دىنىنە دەگەن سالقىندىق­­­قا، بۇل رۋحاني داعدارىسقا ۇلكەن الاڭداۋشى­لىق ءبىلدىرىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ قازىعىن ەۋروپا دىننەن ىزدەۋدە. ەۋروپا مەملەكەتتەرى بارلىق ءدىني توپتار مەن ىنتىماقتاسۋعا ىقىلاستى، بىراق بارلىعىنا بىردەي بەيىمدى ەمەس، دىندەرگە ۇلكەن تاڭداۋ، تالعامپازدىق تانىتادى. قوعامنىڭ ىرگەلى تاريحي قۇندىلىقتارى، مادەنيەتىمەن ۇيلەسەتىن ءدىني بىرلەستىكتەر مەن جاراسىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋ باستى ماقساتقا اينالسا، باسقالارعا تەك توزىمدىلىك قانا تانىتادى، كەيدە قىسىم دا جاسايدى.
ەۋرووداق ەلدەرىندەگى مەملەكەتتەر شارتتى تۇردە زايىرلى جانە رەسمي ءدىنى بار مەملەكەت دەپ بولىنەدى. ەۋروپا جانە قازاقستاندىق عالىمدار دىندەردىڭ قۇقىق مارتەبەسىن پيراميداعا تەڭەپ جاتادى.
1. پيراميدانىڭ توبەسىندە سول رەسمي ءدىندى مەملەكەتتەر تۇر: ولار - ۇلىبريتانيا، دانيا، نورۆەگيا، گرەتسيا، بولگاريا سياقتى مەملەكەتتەر، ولاردىڭ شىركەۋلەرىن، ءداستۇرلى دىندەرىن مەملەكەت تولىق قارجىلاندىرادى.
ناقتىراق ماعلۇمات الۋ ءۇشىن نورۆەگياداعى ءدىني سەنىم جاعدايىنا توقتالايىق. نورۆەگيادا ءدىن مەن مەملەكەت بولىنبەگەن. رەسمي ءدىنى - ەۆانگەليستىك-ليۋتەراندىق شىركەۋ. نورۆەگيالىقتار ءوز ءدىنىن جارنامالاۋعا اۋەس ەمەس، ءدىني شارالارعا قاتىسۋعا اسا بەلسەندىلىك تانىتپايدى. رەسمي ءدىندى ەل حالقىنىڭ 88 پايىزى قولدايدى، بالالاردىڭ 75,7 پايىزى شىركەۋدە شوقىندىرىلادى. حالقىنىڭ 6,2 پايىزى قاي دىنگە دە بەيجاي قارايدى، ولار اتەيست تە ەمەس. ەلدە ءجۇز مىڭعا جۋىق مۇسىلماندار بار. نورۆەگيا كورولى - شىركەۋدىڭ دە باسشىسى. شىركەۋدى قارجىلاي قولداۋعا ءدىن احۋالىنا جاۋاپتى مادەنيەت جانە شىركەۋ ىستەرى جونىندەگى مينيسترلىك بار. ەپيسكوپتار مەن سۆياششەننيكتەردى وسى مينيسترلىك تاعايىندايدى. پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى دە - ەۆانگەليستىك-ليۋتەراندىق دىندەگىلەر. مەكتەپتەردە دە زاڭ بويىنشا «حريستياندىق دىندەر جانە دۇنيەتانىم» ءپانى مىندەتتى تۇردە جۇرگىزىلەدى، ساباققا وقۋشىلاردىڭ قاتىسۋى تالاپ ەتىلەدى. بۇل ءپاننىڭ ەنگىزىلۋى تۋرالى قوعامدا پىكىر ءارتۇرلى: قولداۋشىلار دا، قارسىلاستار دا بار. بىراق «ءبىلىم تۋرالى» زاڭ حريستياندىق، باسقا الەمدىك دىندەر، ءومىر فيلوسوفياسى تۋرالى جاستاردىڭ ءبىلۋىن تالاپ ەتەدى. حريستياندىق - باتىس وركەنيەتىنىڭ مادەني مۇراسى رەتىندە جوعارى باعالانادى.
2. ال گەرمانيا، فرانتسيا، يسپانيا، اۆست­ريا، يتاليا سياقتى زايىرلى ەلدەر پيراميدا­نىڭ بەل ورتاسىندا، ءداستۇرلى دىندەرىن قولداۋ ءۇشىن ءارتۇرلى كونفەسسيالاردى قاتال تۇردە جىكتەپ سارالايدى، ارتىقشىلىقتار حريستيان شىركەۋىنە بەرىلگەن. گەرمانيا، رۋمىنيا، بەلگيا، چەحيادا ونىڭ قىزمەتى قارجىلاندىرىلادى. بەلگيا مەن گەرمانيادا مەكتەپتەردە ءدىني تاربيە بەرىلەدى. يتاليا، بەلگيا، پولشا، نيدەرلاندى، اۆستريا، باسقا ەلدەردە حريستياندىق-دەموكراتيالىق پارتيالار جۇمىس جاسايدى. گەرمانيا، گرەتسيا، پولشا، يتاليادا اسكەردە ءدىني قىزمەتكەرلەر ۇستايدى. يسپانيا، چەحيا، سلوۆاكيادا شىركەۋدە تىركەلگەن نەكەنىڭ زاڭ كۇشى بار. بىرقاتار ەلدەردە ءدىني قاۋىمداستىقتار سالىقتان جەڭىلدىكتەر الادى. سونىمەن، ەۋروپانىڭ زايىرلى ەلدەرى ساياسي ومىردە، ءدىن تاربيەسىندە جانە اسكەردە ءدىندى اشىق قولداپ وتىر. سوندىقتان شىركەۋ مارتەبەسىن الۋ، ونى تىركەۋ وتە قيىن، ول ءۇشىن اۆستريادا - ون التى مىڭ، رۋمىنيادا - جيىرما مىڭ، چەحيادا - ون مىڭ مۇشەلەرى بولۋ قاجەت جانە ءدىني داستۇردەن اينىمايتىن، وسى مەملەكەتتە 10, ءتىپتى كەيبىر مەملەكەتتەردە 20 جىل ءومىر سۇرگەن، قوعامعا پايدالى، ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنا قايشى كەلمەيتىن قاۋىمداستىقتار تىركەلەدى. ال بىزدە قاۋىمداستىق ون ادام بولسا تىركەلە بەرەدى. اتالعان مەملەكەتتەردەگى جاۋاپكەرشىلىكتى وسىدان-اق باعامداي بەرىڭىز.
ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرى ۆاتيكانمەن كەلىسىم ارقىلى تۇرمەلەر مەن اۋرۋحانالاردا ءدىني سالت-جورالار وتكىزۋگە، وزدەرىنىڭ جەكە بالالار باقشالارى، مەكتەپتەر، جوعارى وقۋ ورىندارى، دەنساۋلىق مەكەمەلەرىن اشۋعا مەملەكەت ەسەبىنەن ءبىلىم مەكەمەلەرىندە ءدىن ءپانىن وقىتۋعا قۇقىق بەرەدى جانە ءدىني نەكە مەن مەملەكەتتىك نەكەنىڭ بىردەيلىگىن مويىندايدى. ايتا كەتۋ كەرەك، وسىنداي كەلىسىم ۆاتيكان مەن قازاقستان اراسىندا دا بار، ول ەلىمىزدەگى كاتوليكتەرگە جاقسى جاعداي تۋعىزىپ وتىر.
سونداي-اق ارناۋلى كوميسسيالار سەكتا­لاردىڭ قىزمەتىن قاداعالاپ، ەلدەگى جاعدايدى تالداپ، شەشىمدەر قابىلدايدى. اسىرەسە، ادامداردى تازا جولدان اداستىراتىن سەكتا­لارعا قارسى زاڭ قاتايۋدا. ءدىني سالتتار مەن داستۇرلەر قولداۋدا، نەگىزىنەن، وتباسىنا زور ءمان بەرىلەدى. بالالارعا اتا-انالارىنىڭ ءدىنىن قابىلداۋعا، جاستاردىڭ باسقا دىندەرگە وتۋىنەن ساقتاندىرادى. ءدىني داستۇرلەردى ءدارىپ­تەۋدە سالتاناتتى ءدىني مەرەكەلەردىڭ ورنى بولەك.
3. پيراميدانىڭ تابانىندا مەملەكەت قارجىلىق قولداۋ كورسەتپەيتىن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا قول جەتىمسىز، ءوز ءدىنىن مەكتەپتەردە وقىتۋعا تىيىم سالىنعان ءدىني ۇيىمدار، ولاردىڭ ىشىندە مۇسىلمان قاۋىمداستىقتارى بار، ولاردى كەيدە قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. مىسالى، نورۆەگيانىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، نەگىزىنەن، يسلام تۋرالى جاعىمسىز پىكىر قالىپتاستىرۋعا تىرىسادى. مۇسىلماندىقتى قىلمىستىلىقپەن، سونداي-اق نورۆەگيالىق ءومىر سالتىنان بوتەن دەپ سىنايدى، 2010 جىلى مۇحاممەد پايعامبارعا «Dagbladetu» گازەتىندە كاريكاتۋرا شىقتى. مەملەكەت تاراپىنان ول سىنعا الىنبادى. يسلامدى جەككورۋشىلىك ەلدە ايقىن كورىنىس الدى، ونى ەۋروپالىق كوميسسيا دا بۇگىن سىناپ وتىر.
قارا باسىنىڭ قامىن ويلايتىن ەۋرو­پالىقتار ۇرپاق ماسەلەسىنە ويلانبايدى. سوندىقتان ەۋروپانىڭ باسىن اۋىرتاتىن - دەموگرافيالىق ماسەلە. 1960 جىلى ەۋروپالىقتار الەم حالقىنىڭ تورتتەن ءبىرىن، 2000 جىلى التىدان ءبىرىن قۇراسا، بولاشاقتا وننان ءبىرىن قۇرايدى. ەۋروپادا بۇگىن 20 ملن. استام مۇسىلماندار تۇرىپ جاتىر. ولار حريستياندىققا يكەمدەلمەي، ءوز ءدىنىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن قولداۋدا، بىراق مەملەكەتتىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەن، زاڭىن ساقتايدى. ەۋروپالىقتار بولسا، ولارعا حريستيان قۇندىلىقتارىنىڭ تولىق سىڭگەنىن قالايدى. دەموگرافيالىق داعدارىسقا بايلانىستى مۇسىلمان ەلدەرىنەن كەلەتىن جۇمىس كۇشىن ەۋروپا پايدالانۋعا ءماجبۇر. ەكىنشى جاعىنان، ولاردىڭ رۋحاني تاۋەلسىز ۇستانىمىمەن كەلىسپەيدى. سوندىقتان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان ەۋروپالىق مۇسىلماندارعا دەگەن ناسىلدىك، ۇلتتىق جەككورۋشىلىك، يسلاممەن لاڭكەستىكتى، زورلىق-زومبىلىقتى بايلانىستىرۋ سياقتى كوزقاراستارعا تىيىم سالۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

جالعاسى بار

امانگەلدى ايتالى،
اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكا
ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى،
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

«انا ءتىلى» گازەتى