جۇما, 3 مامىر 2024
جاڭالىقتار 5584 0 پىكىر 3 مامىر, 2011 ساعات 07:14

بولشوي درۋگ كازاحسكوگو نارودا. گريگوري پوتانين – ۋچەنىي، ەتنوگراف، گۋمانيست

پروشلوي وسەنيۋ وبششەستۆەننوست ناشەي سترانى شيروكو وتمەتيلا 175-لەتيە سو دنيا روجدەنيا گريگوريا پوتانينا - بولشوگو درۋگا كازاحسكوگو نارودا، ۋچەنوگو-ەتنوگرافا، وريەنتاليستا، كرۋپنوگو ۆوستوكوۆەدا-پۋتەشەستۆەننيكا، زناتوكا تيۋركسكيح يازىكوۆ، ۆ توم چيسلە ۆ سوۆەرشەنستۆە ۆلادەۆشەگو كازاحسكيم. مەروپرياتيە بىلو ورگانيزوۆانو مينيستەرستۆوم كۋلتۋرى رەسپۋبليكي س ۋچاستيەم گلاۆى ۆەدومستۆا مۋحتارا كۋل-مۋحاممەدا.

يميا ۋروجەنتسا سەلا يامىشەۆو نىنەشنەي پاۆلودارسكوي وبلاستي گريگوريا پوتانينا نەرازرىۆنو سۆيازانو س يمەنەم ۆىدايۋششەگوسيا كازاحسكوگو ۋچەنوگو-پروسۆەتيتەليا چوكانا ۆاليحانوۆا. وني ۆمەستە يزۋچالي يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكوە ناسلەديە كازاحسكوگو نارودا ۆ ومسكوم وبلاستنوم ارحيۆە. پوتانين ۆنەس وگرومنىي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە چوكانوۆەدەنيا، سوبراۆ ي وپۋبليكوۆاۆ منوگوگراننىە ي بەستسەننىە ترۋدى پوسلە ەگو سمەرتي.

زدەس ۋمەستنو پريۆەستي سلوۆا گ. پوتانينا، سكازاننىە يم نا تورجەستۆەننوم سوبراني زاپادنوسيبيرسكوگو وتدەلا گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا: "ومسك - ەتو مويا دۋحوۆنايا رودينا، زدەس يا كوگدا-تو س مويم پوكوينىم درۋگوم چوكانوم ۆاليحانوۆىم ۆپەرۆىە ناچال مەچتات و تەح ترۋداح، ۆىپولنيت كوتورىە پريشلوس منە ودنومۋ، تاك كاك بەدنىي درۋگ موي سكورو ۋمەر، نو يا ۋۆەرەن، چتو پري يسپولنەني تەح زاداچ، كوتورىە مى سەبە نامەچالي، ون موگ بى سوزدات سەبە گرومادنوە يميا. چتو كاساەتسيا مەنيا، يا سدەلال ۆسە، چتو موگ، نە وتستۋپايا وت تەح پرەدناچەرتاني، كوتورىە مى سەبە كوگدا-تو ۆمەستە سوستاۆيلي".

پروشلوي وسەنيۋ وبششەستۆەننوست ناشەي سترانى شيروكو وتمەتيلا 175-لەتيە سو دنيا روجدەنيا گريگوريا پوتانينا - بولشوگو درۋگا كازاحسكوگو نارودا، ۋچەنوگو-ەتنوگرافا، وريەنتاليستا، كرۋپنوگو ۆوستوكوۆەدا-پۋتەشەستۆەننيكا، زناتوكا تيۋركسكيح يازىكوۆ، ۆ توم چيسلە ۆ سوۆەرشەنستۆە ۆلادەۆشەگو كازاحسكيم. مەروپرياتيە بىلو ورگانيزوۆانو مينيستەرستۆوم كۋلتۋرى رەسپۋبليكي س ۋچاستيەم گلاۆى ۆەدومستۆا مۋحتارا كۋل-مۋحاممەدا.

يميا ۋروجەنتسا سەلا يامىشەۆو نىنەشنەي پاۆلودارسكوي وبلاستي گريگوريا پوتانينا نەرازرىۆنو سۆيازانو س يمەنەم ۆىدايۋششەگوسيا كازاحسكوگو ۋچەنوگو-پروسۆەتيتەليا چوكانا ۆاليحانوۆا. وني ۆمەستە يزۋچالي يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكوە ناسلەديە كازاحسكوگو نارودا ۆ ومسكوم وبلاستنوم ارحيۆە. پوتانين ۆنەس وگرومنىي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە چوكانوۆەدەنيا، سوبراۆ ي وپۋبليكوۆاۆ منوگوگراننىە ي بەستسەننىە ترۋدى پوسلە ەگو سمەرتي.

زدەس ۋمەستنو پريۆەستي سلوۆا گ. پوتانينا، سكازاننىە يم نا تورجەستۆەننوم سوبراني زاپادنوسيبيرسكوگو وتدەلا گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا: "ومسك - ەتو مويا دۋحوۆنايا رودينا، زدەس يا كوگدا-تو س مويم پوكوينىم درۋگوم چوكانوم ۆاليحانوۆىم ۆپەرۆىە ناچال مەچتات و تەح ترۋداح، ۆىپولنيت كوتورىە پريشلوس منە ودنومۋ، تاك كاك بەدنىي درۋگ موي سكورو ۋمەر، نو يا ۋۆەرەن، چتو پري يسپولنەني تەح زاداچ، كوتورىە مى سەبە نامەچالي، ون موگ بى سوزدات سەبە گرومادنوە يميا. چتو كاساەتسيا مەنيا، يا سدەلال ۆسە، چتو موگ، نە وتستۋپايا وت تەح پرەدناچەرتاني، كوتورىە مى سەبە كوگدا-تو ۆمەستە سوستاۆيلي".

س 1876 گودا گ. پوتانين پرينيماەت اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆ ريادە ناۋچنىح ەكسپەديتسي س تسەليۋ سبورا ماتەريالوۆ پو گەوگرافي مالويزۋچەننىح رەگيونوۆ روسسيسكوي يمپەري، ۆ توم چيسلە يح ەتنوگرافي، فولكلورا، بوتانيكي ي ەكونوميكي.

ۆ حودە ەكسپەديتسي سوبرال بەستسەننىي ماتەريال و جيتەلياح مونگولي، بولشوگو حينگانا، زابايكاليا، التايا ي كازاحسكوي ستەپي - باياناۋلا، سىرىمبەتا، زايسانا، تارباگاتايا. يزۋچەنيە كازاحسكيح لەگەند ي سكازوك، زاپيساننىح كاك نا يازىكە وريگينالا، تاك ي ۆ پەرەۆودە نا رۋسسكي يازىك، پولۋچيلو وتراجەنيە ۆ ناۋچنىح ترۋداح.

ۆ ەتوم بلاگورودنوم دەلە ۋچەنىي-ەتنوگراف تەسنو سوترۋدنيچال س تاكيمي يزۆەستنىمي پروسۆەتيتەليامي، كاك اباي كۋنانباەۆ، مۋسا ي سادۆاكاس چورمانوۆى، يمانتاي ساتپاەۆ (وتەتس اكادەميكا كانىشا ساتپاەۆا), اليحان بۋكەيحانوۆ، احمەت بايتۋرسىنوۆ، ميرجاكىپ دۋلاتوۆ، اليحان ەرمەكوۆ، جاكىپ اكباەۆ ي درۋگيە.

اۆتور وكولو 240 فۋندامەنتالنىح ترۋدوۆ گ. پوتانين زا رابوتۋ ناد "لەگەندامي ي سكازكامي كازاحوۆ ي التايسكيح تيۋركوۆ" ۆ 1886 گودۋ بىل ۋدوستوەن بولشوي كونستانتينوۆسكوي مەدالي يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. بىل ودنيم يز وسنوۆاتەلەي سيبيرسكوگو وبلاستنيچەستۆا، ۆىدۆيگال يدەيۋ رازۆيتيا سيبيرسكوگو رەگيونا.

ۆ 1915 گودۋ ۆ ناۋچنىح كرۋگاح وتمەچالي 80-لەتيە گريگوريا پوتانينا. ۆىكازىۆايا وسوبوە ۋۆاجەنيە، سپەتسيالنو ك ەتومۋ سوبىتيۋ ەگو ۋچەنيكي ي سوراتنيكي ۆىپۋستيلي سبورنيكي ترۋدوۆ سيبيرسكوگو يسسلەدوۆاتەليا. نە وستاليس ۆ ستورونە ي كازاحسكيە دەموكراتى - اليحان بۋكەيحانوۆ، احمەت بايتۋرسىنوۆ، مۋسا شورمانوۆ، اليمحان ەرمەكوۆ، جاكىپ اكپاەۆ ي ميرجاكىپ دۋلاتوۆ.

ۆ كاچەستۆە پوداركا احمەت بايتۋرسىنوۆ گوتوۆيت ك يزدانيۋ زاپيساننۋيۋ پوتانينىم پولنۋيۋ ۆەرسيۋ پوەمى-جىر "ەر سايىن", كوتورايا پو ستەچەنيۋ وبستوياتەلستۆ بىلا يزدانا تولكو ۆ 1923 گودۋ ۆ ۆوستوچنوم يزداتەلستۆە نارودنوگو كوميسسارياتا ناتسيونالنوستەي، رەداكتوروم كازاحسكوگو وتدەلا (وتۆەتستۆەننىم زا ۆىپۋسك) كوتوروگو ۆ تو ۆرەميا بىل قىر بالاسى (سىن ستەپي) - اليحان بۋكەيحانوۆ.

كنيگا وتكرىۆاەتسيا ەششە نيگدە نە وپۋبليكوۆاننىم ستيحوتۆورەنيەم احمەتا بايتۋرسىنوۆا، كوتوروە بىلو پوسۆياششەنو 80-لەتيۋ سيبيرسكوگو اكساكالا - گىرەكەڭا (گلۋبوكوۋۆاجاەموگو گريگوريا نيكولاەۆيچا) نا كازاحسكوم يازىكە، - "ۆ دار گ. ن. پوتانينۋ". مى پرەدلاگاەم يز نەگو وترىۆوك، پەرەۆەدەننىي نامي نا رۋسسكي يازىك.

نەۆزگودى ي ليشەنيا

بەسچيسلەننىح دوروگ

توبويۋ پرويدەنى زا دولگي

جيزني سروك.

چەرەز دوجدي، مەتەلي، سنەگ، جارۋ

تى شەل دوروگوي ۆەرنوي،

بلاگورودنوي، درۋگ.

نە ۆوسحۆالەنە ەتو:

دوكازاتەلستۆو تومۋ

نا بلاگو رودينى تۆوي

كروپوتليۆىي ترۋد.

تاكوە ۆرەميا ۆىپالو ۆسەم نام:

بەزبرەجنوي نيششەتوي ۆوينا،

وبرەكشايا كرەستيان.

الاشا سكرومنىي دار پريمي

وت ناس -

نە كون سكلونياەت گولوۆۋ

پەرەد توبوي،

نە شۋبوي، وتوروچەننوي مەحامي

س شەلكوم،

تى سلوۆو دوبروە ۆزامەن

بوگاتستۆ پريمي.

احمەت بايتۋرسىنوۆ پودپيسىۆاەت ستيحوتۆورەنيە "ا. ب. 1915 گ.". پوسلە پولنوگو تەكستا پوەمى-جىر "ەر سايىن" اليحان بۋكەيحانوۆ داەت بيوگرافيچەسكي ماتەريال پود زاگولوۆكوم "گريگوري نيكولاەۆيچ پوتانين". ەتوي ستاتە 96 لەت، نو، نەسموتريا نا داۆنوست، ونا نە ۋتراتيلا سۆوەي پوزناۆاتەلنوي ي ۆوسپيتاتەلنوي تسەننوستي.

مى پوسچيتالي ۆاجنىم پرەدستاۆيت چيتاتەليام گازەتى ناسلەديە، وستاۆلەننوە نام ا. بۋكەيحانوۆىم.

"گ. ن. پوتانين - سىن سيبيرسكوگو كازاكا ۋەزدا كىزىلجار. ەگو وتەتس پراۆيل سوتنەي رۋسسكيح كازاكوۆ ۆ سەلە سۋيۋنديك باياناۋلسكوگو رايونا. 4 وكتيابريا 1835 گودا ۆ گورودە يامىشەۆسكوە، كازاحسكوە ەگو نازۆانيە بىلو تۇزدى قالا (سولەنىي گورود), روديلسيا گ. ن. پوتانين. پوسلە توگو، كاك مالچيكۋ يسپولنيلوس تري مەسياتسا، ەگو وتەتس پەرەەحال ۆ ۋەزد كىزىلجار. پريەحاۆ نا ستانتسيۋ، وتەتس وبنارۋجيل پروپاجۋ سىنا: رەبەنوك ۆىپال يز سانەي.

گريگوري نيكولاەۆيچ شۋتيل: "منە ۆ ترەحمەسياچنوم ۆوزراستە زاحوتەلوس پوپۋتەشەستۆوۆات پو ميرۋ، يا ۆىپال يز سانەي، زاتەم مەنيا ناشلي. ۋجە ۆ تو ۆرەميا يا پروياۆيل جەلانيە يزۋچيت مير".

گريگوري نيكولاەۆيچ ۋچيلسيا ۆمەستە س پوتومكوم حانا چوكانوم ۆ كادەتسكوم كورپۋسە ۆ ومسكە. وني بىلي ۆەرنىمي درۋزيامي. نا پروتياجەني پوچتي سوروكا لەت ون پىتالسيا، ا ۆ رەزۋلتاتە ۆ 1904 گودۋ ۆسە جە يزدال دۆە كنيگي چوكانا ۆاليحانوۆا. پوسلە وكونچانيا كورپۋسا ۆ 1855 گودۋ ۆ كاچەستۆە رۋكوۆوديتەليا رۋسسكيح كازاكوۆ پوبىۆال نا سەميرەچە، گريگوري نيكولاەۆيچ بىل وسنوۆنىم يدەينىم ۆدوحنوۆيتەلەم سترويتەلستۆا گورودا الماتى. ۆ 1859 گودۋ پ. پ. سەمەنوۆ، پروزۆاننىي تيان-شانسكيم، ۆوزۆراششاياس يز تۋركەستانا، ۆ ومسكە ۆسترەتيلسيا س گ. ن. ي چوكانوم. ون پوچۋۆستۆوۆال، چتو ۆ ەتيح دۆۋح مولودىح وفيتسەراح ەست چتو-تو وسوبەننوە. "چەم زدەس پۋتاتسيا پود نوگامي، ەزجايتە ۆ پەتەربۋرگ، ۆىۋچيتەس ۆ ۋنيۆەرسيتەتە", - پوسوۆەتوۆال ون گ. ن. ي چوكانۋ. مولودىە ليۋدي تاك ي سدەلالي: وني پوستۋپيلي ۆ ۋنيۆەرسيتەت ۆ پەتەربۋرگە. گ. ن. ۆ ۋنيۆەرسيتەتە حوروشو وسۆويل بوتانيكۋ - راستەنيەۆودستۆو، ليتەراتۋرۋ ي كۋلتۋرۋ رازنىح نارودوۆ، گەوگرافيۋ.

ۆ 1863 گودۋ ون بىل ۆ سوستاۆە كوميسسي، وبوزناچيۆشەي گرانيتسۋ مەجدۋ روسسيەي ي كيتاەم; يزۋچيۆ كازاحسكۋيۋ پيسمەننوست، پروۆەل سراۆنيتەلنىي اناليز كازاحسكوي ليتەراتۋرى س ليتەراتۋروي التايسكيح تيۋركوۆ; ون ۆنەس زناچيتەلنىي ۆكلاد ۆ يستوريۋ رازۆيتيا چەلوۆەچەستۆا.

راسسكاجۋ نەمنوگو ي و حاراكتەرە گ. ن. زا سۆويۋ دولگۋيۋ جيزن (ون سكونچالسيا لەتوم 1920 گ. ۆ تومسكە) ون نيكوگدا نيكوگو نە وبيدەل سلوۆوم، نيكوگدا نە گوۆوريل و ليۋدياح پلوحو. گريگوريا نيكولاەۆيچا موجنو نازۆات "بلاگوۆوسپيتاننوي دەۆۋشكوي", ي ەتو نە بۋدەت پرەۋۆەليچەنيەم. ۆ اۆگۋستە 1904 گودا يا گوستيل ۆ دومە گ. ن. ۆ تومسكە. نەوجيداننو ۆوشلي دۆە دەۆوچكي لەت 10-12 ي گوۆوريات: "مى پوستۋپيلي ۆ گيمنازيۋ، نام تەپەر نەوبحوديمى دەنگي نا وبۋچەنيە، كنيگي، بۋماگۋ، رۋچكي، كارانداشي، ودەجدۋ". "حوروشو، ۋ ۆاس ۆسە بۋدەت. پريحوديتە زاۆترا ۆ 10 چاسوۆ، كۋپيم ۆسە نەوبحوديموە", - سكازال گ. ن. دەۆوچكي وت رادوستي پوبەجالي، پرىگايا، سلوۆنو كوزوچكي. يا سپروسيل ۋ گ. ن.: "كتو وني؟" ون س ۋلىبكوي وتۆەتيل: "سام نە زنايۋ. ەتيم لەتوم وني پريشلي كو منە ي سكازالي، چتو حوتيات ۋچيتسيا، ودناكو روديتەلي جيۆۋت بەدنو، ي نەت سرەدستۆ نا وبۋچەنيە، پريشلي پروسيت مەنيا و پوموششي. نا چتو يا يم سكازال: "حوروشو، يا بۋدۋ ۆاس وبۋچات. وسەنيۋ پوستۋپيتە ۆ گيمنازيۋ، ا تام پوسموتريم". ۆسە لەتو يا زانيمالسيا س نيمي، ي ۆوت وني پوستۋپيلي ۆ گيمنازيۋ", - زاسمەيالسيا گ. ن.

ۆ 1915 گودۋ گ. ن. يسپولنيلوس 80 لەت. منوگيە ەگو ۋچەنيكي ۆ ەگو چەست يزدالي ەگو ترۋدى. كازاحسكايا مولودەج تاكجە پوجەلالا يزدات پەسني، ستيحي، پوسلوۆيتسى كازاحسكوگو نارودا ۆ كاچەستۆە پوداركا. ي ستيحوتۆورەنيە احمەتا "ۆ دار پوتانينۋ", ي پوەما "ەر سايىن" دولجنى بىلي ۆويتي ۆ ەتوت سبورنيك. ۆوستوچنوە يزداتەلستۆو ۆ چەست گ. ن. تاكجە سوبيرالوس يزدات سبورنيك پود نازۆانيەم "تىسياچا ي ودنا پوسلوۆيتسا"... قىر بالاسى". ("ەر سايىن". موسكۆا، 1923, 86-91 س.).

تاك پروسۆەتيتەلي-دەموكراتى احمەت بايتۋرسىنوۆ ي اليحان بۋكەيحانوۆ حوتەلي پوكازات ۆىسوكيە چەلوۆەچەسكيە كاچەستۆا ودنوگو يز ۆيدنىح پرەدستاۆيتەلەي رۋسسكوگو نارودا - گريگوريا پوتانينا، كوتورىي ياۆلياەتسيا يارچايشيم پريمەروم زابوتى و ناشەم نارودە. نا پريمەرە تاكيح بلاگورودنىح پوستۋپكوۆ ۆەليكيح ليۋدەي مى وبيازانى ۆوسپيتات ناشۋ مولودەج. ەتو وسوبەننو اكتۋالنو سەيچاس، كوگدا پونياتيام درۋجبى ي سوليدارنوستي نارودوۆ ۋدەلياەتسيا وگرومنوە ۆنيمانيە ۆ ناشەي منوگوناتسيونالنوي سترانە. مى دولجنى راسسكازىۆات پودراستايۋششەمۋ پوكولەنيۋ و دەلاح، يدەياح، چيستوتە پومىسلوۆ، ششەدروستي دۋشي، وتكرىتوم سەردتسە تاكيح ليۋدەي، كاك گريگوري پوتانين، الەكساندر زاتاە­ۆيچ، ۆاسيلي رادلوۆ ي درۋگيە، يبو وني ياۆليايۋتسيا يستيننىم پريمەروم يسكرەننەي درۋجبى مەجدۋ ناشيمي نارودامي.

باحتيار سمانوۆ،

پروفەسسور كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو پەداگوگيچەسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا يم. ابايا
№ 144-145 (26565-26566) 30.04.2011

يستوچنيك - كازاحستانسكايا پراۆدا

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 662
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 454
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 401
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 403