Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى - اشىق پىكىرلەر الاڭى. بەلگىلى ءدىنتانۋشى، عالىم زىكىريا جانداربەكتىڭ ەلىمىزگە "جارقىن جەتى" دەگەن جاناما اتپەن بەلگىلى قوعامدىق بەلسەندى سەرىكجان بىلاشقا قاتىستى ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. سەرىكجان باۋىرىمىزدىڭ قارسى ايتار ءۋاجى بولسا، وعان دا پورتال بەتىنەن مىنبەر بەرەتىنىمىزدى ەسكەرتەمىز. 

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى ءوز تاريحىنداعى ەڭ اۋىر كەزەڭدەردىڭ  ءبىرىن باسىنان كەشىرىپ جاتىر دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. "ەرتەڭگى كۇنى قازاق حالقى تاريح ساحناسىندا قالادى ما، جوق پا؟" – دەگەن سۇراقتىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگەنىنە دە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. مۇمكىن بۇعان كوپشىلىك سەنە دە قويماس. "قارنىمىز توق، كويلەگىمىز كوك. بۇدان ارتىق نە كەرەك؟" - ايتاتىندار دا تابىلار. دەگەنمەن، قازاقتىڭ قازىرگى جاعدايى كىسى ايارلىق دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بۇرىنعى عاسىرلاردا قازاق قانشاما دۇربەلەڭدى باسىنان وتكەرسە دە، جاۋگەرشىلىكتى باسىنان كەشىرسە دە، ءدال مۇنداي الا-اۋىزدىقتى، رۋحاني تۇتاستىعىنان ايىرىلىپ، توز-توز بولعانىن باسىنان وتكەرمەپتى. ەلدىكتەن ايىرلىپ، وزگەگە بودان بولعان شاعىمىز دا  دا قازاق قوعامىندا ءدال وسى قازىرگى كەزەڭدەگىدەي اۋىزبىرلىكتىڭ كەتكەن كەزى بولعان ەمەس. قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ تۇرعان ءتىل عانا. ايتپەسە، بۇگىنگى قازاق دىنىنە، تىلىنە، ساياسي ۇستانىمىنا قاراي جىكتەلىپ وتىر. ءبىرى – باتىسشىل، ءبىرى – شىعىسشىل، ءبىرى -  ورىسشىل، ءبىرى – قىتايشىل ت.ب. بولىپ كەتە بەرەدى. وسىلاردىڭ سالدارىنان  قازاق دىنىنە قاراي ۋاححابي، سالافي، سوپى، يەگوۆاشى، كريشنايت ت.ب. ءدىن اعىمدار جەتەگىندە ءجۇر. مادەني ۇستانىمدارىنا كەلەتىن بولساق، قازاقى بولمىستان تۇگەلىمەن اجىرادىق دەسەك بولادى. بار ازعىندىق قازاق قوعامىنا ءتان بولىپ وتىر.  جەزوكشەلىك دەيسىڭ بە، گەيلەر دەيسىڭ بە قازىرگى كۇنى قازاقتا ءبارى بار. مۇنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ  ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ بولماۋى، اقپاراتتىق كەڭىستىكتى وزگەلەردىڭ قولىنا ۇستاتۋىمەن بايلانىستى ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. پرەزيدەنتتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى ءۇمىت وتىن جاققانداي بولىپ ەدى. ول باعدارلامانى ىسكە اسىرۋشىلاردىڭ ساۋاتسىزدىعىنان ازىرگە وڭ ناتيجە بەرىپ جاتقان جوق. كەرىسىنشە، عىلىم، ءبىلىم سالاسى شەتەلدىك جاھاندانۋ ۇدەرىسىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ جەتەگىندە كەتىپ، قازاقتىڭ بولاشاعىن قۇردىمعا باستاپ بارادى. وسىنداي قيىن كەزەڭدە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتى شەتتەگى قازاقتاردا ساقتالىپ قالار دەگەن ءۇمىت بولاتىن. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ باسىندا قارا بۇلت ۇيىرلە باستادى. اسىرەسە، قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى اۋىرلاپ كەتتى. وعان كىنالى  الدىمەن قىتاي ۇكىمەتى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاق اراسىنان شىققان «اسىرە دىنشىلدەر» ەكەندىگىن كورگەندە تاڭ قالماسقا شاراڭ قالمايدى. ءبىلىم سالاسىنىڭ مامان بولعان سوڭ قول استىڭدا تاربيەلەنىپ جاتقان جاستاردىڭ رۋحاني بولمىسىنا، تاربيەسىنە ءمان بەرە قارايسىڭ. مىسالى، 2010 جىلعا دەيىنگى قىتايدان كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق رۋحى مىقتى، قازاق دەسە جانىپ تۇراتىن. ال، 2015 جىلدان باستاپ، قىتايدان كەلگەن جاستار اراسىنان ۋاححابيلىكتىك تانىمداعىلاردىڭ كوبەيگەنىنە تاڭدانىپ ءجۇردىم. ولارمەن سويلەسىپ، كەرى قايتارماق بولعان ارەكەتىمنەن ناتيجە شىقپادى. قاتىپ قالعان. وسىنىڭ سەبەبىن وتكەن جىلى قىتايداعى زوبالاڭ تۋىنداعاندا بارىپ تۇسىنە باستادىم. ۋاححابيزم ولاردىڭ اراسىنا دا ءوز ۋىتىن جايىپ ۇلگەرىپتى. اقپاراتتىق قۇرالداردىڭ حابارىنان ماسەلەنىڭ دىنگە قاتىستى تۋىنداپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى. قىتايداعى قازاقتار تاعدىرىنا الاڭداعان حالىق، قوعام بەلسەندىلەرى ار جاقتاعى قازاقتىڭ مۇڭىن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا، قىتاي بيلىگىنە جەتكىزۋ جولىندا ءبىراز ەڭبەكتەندى. ولارعا سوڭىنان الەمدىك اقپارات تا قىتايداعى قازاق ماسەلەسىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرە باستادى. حالىقارالىق ۇيىمدار دا  قالىس قالعان جوق. الايدا، بۇل ماقالانىڭ ماقساتى - ولاردىڭ بارلىعىنا تالداۋ جاساپ، كىم نە ىستەگەنىن كورسەتۋ ەمەس، وسى قىتاي قازاقتارىنىڭ جاعدايىنىڭ ۋشىعۋىنا ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتوردى انىقتاۋ بولعاندىقتان ءسوزدى ارى سوزباستان نەگىزگى تاقىرىپقا كوشكەنىمىز دۇرىس.

سوڭعى ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە قىتاي قازاقتارىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، سولار ءۇشىن جان پيدالىق جاساپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ىشىندە جارقىن جەتى دەگەننىڭ اتى ءجيى ەسىتىلە باستادى. ءوزى بەلسەندى، شەشەن. ايتقان ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي. نىساناعا ءدوپ تيەدى. «اتاجۇرت» ۇيىمى ارقىلى قىتايدا قۋعىنعا تۇسكەن اعايىندارعا جاردەم قولىن سوزىپ، ماتەريالدىق كومەك كورسەتىپ جۇرگەنىن باق قۇرالدارىنان وقىپ، ءسۇيسىنىپ جۇردىك. ءسويتىپ جۇرگەندە «Abai.kz» سايتىنا «جارقىن جەتى دەگەن كىم؟ اعارتۋشى ما، الدە ارانداتۋشى ما؟» ماقالا شىعىپ ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتىن اشتى. سودان بەرى تىرنەكتەپ ءبىراز ماتەريال جينادىم.

جارقىن جەتىنىڭ شىن اتى سەرىكجان ءبىلاش ەكەن. جيناقتاعان ماتەريالدارىم بىرتىندەپ جارقىن جەتىنىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ «مىڭ ءبىر ساپار» اتتى شىعارماسىندا جاريالانعان ماتەريالدارى ونىڭ ناعىز ۋاححابيلىك باعىتتى قىتايداعى قازاقتار اراسىنا تاراتۋشى، باستى ۋاعىزشى بولعانىنا كوزىم جەتتى. ەندى سول «مىڭ ءبىر ساپار» اتتى شىعارماسىنان قىسقا ءبىر ءۇزىندى كەلتىرىپ كورەيىك. "باقسىسى جوق، قۇمالاقشىسى جوق قازاقتىڭ اۋلەتى بار ما ەكەن وسى؟ تۇگەن اۋليە، تۇگەن كورىپكەلدىڭ اتاعىن ەسىتكەندە تايلى-تاياعى قالماي شۇبىراتىن قازاقتى شايتان يەكتەمەي قايتسىن؟! باقسىسى مەن بالگەرىنە، قۇمالاقشىسىنا قۇدايداي ۇيىعان قازاق اداسپاي كىم اداسسىن! باقسىسى مەن بالگەرىنە نانعان قوتىر تايىنشاسىن تابۋ ءۇشىن اللانىڭ قارعىسى تيگەن باقسىعا جۇگىنەتىن، اللانىڭ ەڭ جەك كورەتىن كۇناسىن ىستەۋدەن قورىقپايتىن قازاق، اللاعا سەرىك قوسۋدان قورىقپايتىن قازاق قۇرىماي، كىم قۇرىسىن؟!

ءبىز اللانىڭ كىتابى بويىنشا تالداۋ جاساپ كورەلىكشى. جاڭاعى ءسوز جاقپايتىن دۇنگەن مەن ۇيعىر، ءسىزدىڭ ايتۋىڭىز بويىنشا بولعاندا، ءسىزدىڭ جيناعان اقپاراتىڭىز بويىنشا بولعاندا، كۇندىز مەشىتىنە بارىپ، كەشكە كورشىسىنىڭ تاۋىعىن ۇرلادى دەلىك. ال، قازەكەڭ تويىنا جارتى بايلىعىن شاشىپ تاستاپ، جومارت بولىپ، باي بولىپ، جاساپ، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماي تەك قانا، جوعالعان قوتىر تايى ءۇشىن باقسىعا شاۋىپ باردى دەلىك. تارازىعا سالىپ ولشەڭدەرشى. قايسىسىنىڭ كۇناسى اۋىر ەكەن؟ كورشىنىڭ عازابىنا قالۋ دەگەنىڭ، اللانىڭ ازابىنا قالۋدىڭ قاسىندا ەشتەڭە ەمەس. اسسا تاپقان ساۋبىنان، جيعان يمانىنان قايىرار. ال اللانىڭ شەكتەگەن، تىيعان، اللانىڭ ەڭ جەك كورەتىن كۇنالى ءىسىن ىستەگەن جاڭاعى باقسىشىل قازاقتىڭ ءحالى ول دۇنيەدە قيىن بولماق! ارينە بۇل دەگەنىمىز جاڭاعى تاۋىق ۇرلاعاننىڭ كۇناسىن اقتاعانىمىز ەمەس. ەكەۋى دە كۇنا. بىراق، باقسىشىلدىڭ، مۇشىرىكتىڭ، اللاعا سەرىك قوسۋشىنىڭ كۇناسى كەشىرىلمەيتىن كۇنا! مەيلى جاڭاعى باي، اقكوڭىل قازاق، جومارت قازاق، ءوزىنىڭ بۇكىل ۇلىن، تۋىس-تۋعانىن جالعىز ءوزى اسىراپ وتىرسىن! ۇلى عانا ەمەس، كۇللى ادامزاتتى، جەر بەتىندەگى جەتى ميلليارد ادامدى جالعىز ءوزى اسىراپ، باقسا دا، باقسىعا سەنگەنى ءۇشىن، قۇمالاقشىعا بارعانى ءۇشىن، اسپان مەن جەردىڭ اراسىن تولتىرارداي ساۋاپتى ەڭبەگى بولسا دا، باراتىن جەرى توزاق بولماق! وسىنداي كۇنادان قاش قازاعىم. اللانىڭ ازابىنا قالدىراتىن كۇنادان ارىل قازاعىم!.

مىنە وسى بەرىلگەن ءۇزىندىنىڭ ءوزى جارقىن جەتى - سەرىكجان ءبىلاشتىڭ كىم ەكەنىن، قىتايدا قازاقتار اراسىندا قانداي باعىتتى ۋاعىزداعانىن كورسەتىپ تۇر. قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى، ءداستۇرلى ءدىنى تولىعىمەن جوققا شىعارىلىپ، ۋاححابي بولماساڭ، توزاققا باراسىڭ دەپ ۋاعىزداۋدا.  جارقىن جەتى وسى باعىتتاعى ۋاعىزى 2009 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ ايتىلىپ كەلىپتى. «سەن قازاق»، «كۇلتەگىن» سياقتى سايتتاردى جاۋلاپ الىپ، شىڭجاندى مەكەندەگەن بار قازاقتىڭ ساناسىن ۋلايدى. وسى جارقىن جەتى ۋاعىزدارىنىڭ كەسىرىنەن ول سايتتار جابىلىپ تىنادى. قوبدا، جەمەنەي اۋداندارىندا «ۆيتچات» جەلىسىن پايدالانا وتىرىپ، «جاماعات» اتتى توپ قۇرىپ، سول ارقىلى ءدىني ۋاعىزدار جۇرگىزەدى. ال، ول ۋاعىزداردىڭ ناتيجەسىن قانداي بولعانىن مىنا ءبىر مىسالداردان كورە الامىز. ساۋان اۋدانىندا شاشلىق ساتاتىن ءبىر جىگىت پايدا بولىپ، ۋاححابيلىكتى اشىق ۋاعىزداي باستايدى. ونى جاقتاۋشىلاردىڭ سانى كوبەيىپ، 200-دە اسادى. ولار ودان جايلاۋعا شىعىپ، حاليفات تۋىن كوتەرىپ، كاپىرلەرمەن سوعىسقا شىعاتىنىن اشىق مالىمدەيدى. ساقشى ورىندارىنان بارعاندارمەن قاقتىعىسقا ءتۇسىپ، ولاردى قۋىپ شىعادى. قازىر ول اۋدان جابىق اۋداندار قاتارىنا ەنىپتى.

ەكىنشى ءبىر وسىعان ۇقساس وقيعا تولا اۋدانىندا بولعان. كەنجە دەگەن جىگىت 20-30 جىگىتتەن توپ قۇرىپ، ۇيىمداسادى. 2012 جىلى استاناعا كەلىپ، سادۋاقاس عىلماني مەشىتىندەگى ۋاححابيلەرمەن كەزدەسىپ، سول جەردەن سيرياعا اتتانادى. ءالى كۇنگە سيريادا جۇرگەن كورىنەدى. جالپى شىڭجان قازاقتارىنان سيرياعا وننان اسا جىگىت كەتتى دەگەن حابار بار. وسىلاي مەملەكەتتىك جۇيەگە اشىق قارسىلىق جاسالىپ، ساياسي كۇرەسكە اينالۋ ىقتيمالدىعى كۇشەيىپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىرعان قىتاي وكىمەتى تىنىش وتىرادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ ونىڭ ۇستىنە وزدەرىندەگى ۋاححابيلەردىڭ قازاقستاندىق ۋاححابيلەرمەن اراداعى بايلانىسىن باقىلاپ وتىرعان قىتاي وكىمەتى قاتال شارالارعا باردى. سونىڭ سەبەبىنەن بولسا كەرەك، قىتاي قازاقستاندى وزدەرىنە قاۋىپتى ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپتى. وعان ەشكىم ارالاسا المايدى. شىڭجانداعى قازاقتىڭ بار قاسىرەتى وسىندا. وعان الدىمەن جارقىن جەتى - سەرىكجان ءبىلاش باستاعان «اسىرەدىنشىلدەر» كىنالى دەپ تۇجىرىم جاساۋعا تولىق نەگىز بار.

جارقىن جەتىنىڭ بۇل ارەكەتىنەن كىم ۇتتى؟ كىم ۇتىلدى؟ ۇتىلعان قازاق قانا. ءوزىنىڭ اتا قونىسىندا وتىرىپ، تاعدىر تالكەگىمەن قىتايعا بودان بولعان حالىق كۇنى كەشەگە دەيىن ءوزىنىڭ رۋحاني، مادەني دەربەستىگىن ساقتاپ كەلىپ ەدى. قىتاي ەكونوميكالىق رەفورمالاردان كەيىن شەتكى ايماقتاردى يگەرۋدى، ول جەردەگى حالىقتاردى بىرتىندەپ قىتايلاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزە باستادى. بىراق، اشىق، وكتەم تۇردە ەمەس، اسىقپاي جۇرگىزۋدى باستاعان بولاتىن. ال، شىڭجان قازاقتارى اراسىندا ءدىني-راديكالدى توپتاردىڭ پايدا بولۋى قىتاي وكىمەت ورىندارىنا قىتايلاندىرۋ ساياساتىن اشىق جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. كۇنى كەشە قىتايعا بارىپ كەلگەن راسۋل جۇمالىنىڭ ماقالاسىندا وسى ماسەلە كوتەرىلىپتى. "سوندا بۇل جارقىن جەتى كىمگە قىزمەت  ىستەپ ءجۇر؟" دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. وعان نەگىز دە جوق ەمەس.

مىسالى، «فەيسبۋكتە» زاڭعار التاي ءوز پاراقشاسىندا مىناداي دەرەكتەردى جاريالادى. «2015 جىلدارى قىتايداعى ءيۋۇننان-گۇيجۋ-تايلاند باعىتىنداعى ميگرانتتىق جول تالقاندالعان سوڭ سوڭ جارقىن جەتى قىتايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىسى بولىپ سانالاتىن wechat جەلىسىندە 500 ادامدىق ونداعان جابىق توپتار قۇرىپ، «قىتاي قازاقتارىن قازاقستانعا كوشۋگە ۇگىتتەيمىن» –دەپ ءىس جۇزىندە كوپتەگەن ۇلتىن سۇيەتىن قازاق جاستارىن وزىنە تارتتى. ولار جارقىن جەتىگە يمانداي سەندى. بىراق جارقىن جەتى قىتاي قازاقتارىنا كوشى-قون جايلى ەمەس، قايتا قىتاي ساياساتتارىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات تاراتىپ، «قىتاي ۇكىمەتى قازاقتارى امەريكاداعى ۇندىستەر سياقتى قىرىپ جاتىر، جويىپ جاتىر!» دەپ تاعى دا قىتاي قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنىڭ كوزىنە ءتۇستى. الايدا بۇل قازاقستاندا جاتقاندىقتان قىتاي قۇقىق قورعاۋ ورىندارى جارقىن جەتىنىڭ اۋديو ۇندەۋلەرىن تاراتقانى، ساقتاعانى ءۇشىن قاراپايىم حالىقتى ۇستاي باستادى. ونىڭ سوڭى اقىرى 2017 جىلعى جاپپاي تۇتقىنداۋعا الىپ كەلدى. بۇرىن «جارقىن جەتىمەن» كەزدەسكەن، ونىڭ جازعان ماقالالارىن تاراتقان، وقىعان، الەۋمەتتىك جەلىدە بولىسكەن مۇعالىمدەر، ستۋدەنتتەر جاپپاي تۇتقىندالدى. ءتىپتى سوت ۇكىمى شىعىپ 10 جانە 7 جىلعا سوتتالعاندار دا بار دەگەن اقپارات شىقتى (دۇيسەن باعدال، سارقىتجان، نۇرجان قاتارلى مۇعالىمدەر).

بۇكىل قازاقستاندى شۋلاتقان "سايراگۇل ساۋىتپاي سوتىندا" سايراگۇل سوت الدىندا « قىتايدا جارقىن جەتى توبىنا ەرگەن ادامداردى ءولىم جازاسىنا،نەمەسە ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋدا!" دەپ رەسمي تۇردە ءمالىم ەتتى. https://www.youtube.com/watch?v=kimmSqdi0DQ

ولاي بولسا ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ سوتتالۋى ءۇشىن قىتاي قىزىل ۇكىمەتىنە سىلتاۋ تاۋىپ بەرىپ، قىتايداعى قازاقتاردىڭ ۇلتشىلدارىن سۋ بەتىنە شىعارىپ، قىتايعا كورسەتىپ بەرىپ وتىرعان سەرىكجان ءبىلاش ەمەس پە؟
قازىرگە دەيىن سەرىكجان ءبىلاش قازاقستاندا قىتايعا قارسى قانشا جەردەن ايعاي سالىپ، ۇندەۋ جاريالاپ جاتسا دا ونىڭ تۋعان اپكەسى فاتيما ءبىلاش التايدا ءوز قىزمەتىن ىستەپ جاتىر دەگەن ءسوز بار. جانە سەرىكجان ءبىلاشتىڭ بۇرىنعى ايەلى سايرادان ءبىر قىزى بار. قازىر ءۇرىمجى قالاسىندا تۇرادى. ولارعا قىتاي ۇكىمەتى نەگە قىسىم كورسەتپەيدى؟ ءوزى ايتقان "كونسلاگەر-گە" نەگە قامامايلى؟ ەگەر قاماعان بولسا ءوزى نەگە قىتاي ۇكىمەتىنەن تۋىستارىن،(بۇرىنعى ايەلىن بوساتۋدى تالاپ ەتپەسە دە) باۋىر ەتى بالاسىن بوساتۋدى نەگە تالاپ ەتىپ، وزگەلەرگە ۇيرەتكەن سياقتى نەگە «ۆيدەو ارىز» جاسامايدى؟ وسى دەرەكتەردى سالىستىرا كەلە جارقىن جەتى، ياعني سەرىكجان ءبىلاش "قىتايدىڭ قىتايداعى قازاقتار ءۇشىن قۇرعان قاقپانى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ويىنشىسى ەمەس پە؟" دەگەن ويعا كەلەدى. سەبەبى: وسى كەزگە دەيىن وسىنداي ادامدار ارقىلى ەل ىشىندەگى قىتايعا قارسى ۇلتشىلداردى، دىنشىلدەردى اشىققا شىعارىپ، سوڭىندا جاپپاي تۇتقىنداعان ادىستەردى قىتايدىڭ كومۋنيستىك پارتياسى تيبەتتە، ۇيعىرلاردا قولدانىپ كورگەن تاجىريبە بار. شەتەلدەگى ۇيعىر ۇيىمدارى مەن ۇيعىر توپارىنىڭ ءبىراز بولىگىن «قىتاي قارجىلاندىرادى!» دەگەن بولجامدار گەرمانيادا، تۇركيادا ناقتى دالەل-فاكتپەن انىقتالعان بولاتىن. ءتىپتى تۇركيا ۇكىمەتى ءبىراز ۇيعىر ۇيىمدارىن تەكسەرىپ،تۇتقىنداۋلار جاسادى. بۇرىن قىتايعا قارسى كۇش رەتىندە سانالاتىن ۇيعىر كۇشى قازىرگى كەزدە «قىتاي كۇشى» رەتىندە باعالانا باستاۋى سونى ايعاقتايدى".

زاڭعار التايدىڭ بۇل دەرەكتەرى كەز-كەلگەن ادامعا وي سالادى. جارقىن جەتى قازاقتارعا قارسى پايدالانىپ وتىرعان قىتايدىڭ ءوز ادامى ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە سەرىكجان ءبىلاشتىڭ قىتاي فيرمالارىنىڭ قازاقستان نارىعىنا كىرۋگە جاعداي جاساپ، ورتادا دەلدال بولعان كەزدەرى بولعانىن جوعارىدا ءبىز سىلتەمە جاساعان ماتەريالدا ءجۇر. سوندىقتان، جارقىن جەتىنىڭ قىتايدىڭ ءوز ادامى بولۋ ىقتيمالدىعىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى.  وعان قوسا، "جارقىن جەتىنىڭ ەكىنشى ءبىر كۇشتەرگە دە قىزمەت جاساپ جۇرگەن جوق پا؟" دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ول – جارقىن جەتىنىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگيانى تاراتۋ باعىتىنداعى بەلسەندىلىگى. بۇل باعىت قازىرگى كۇنى ءوزىنىڭ تاۋەلسىز ساياساتىن جۇرگىزبەك بولعان مۇسىلمان ەلدەرىنە قارسى قولدانىلاتىن اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ باستى يدەولوگيالىق قارۋىنا اينالدى. ءبىز ونى «اراب كوكتەمى» مىسالىندا كورە الامىز. تۋنيس پەن ليۆيا، مىسىر ەلدەرى باسىنان كەشىرگەن وقيعالاردىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى وسى ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتىڭ وكىلدەرى بولاتىن. ول ساياساتتىڭ  جالعاسى سيريادا ءالى حالىقتى قانعا بوكتىرىپ جاتقانىنا ءوزىمىز كۋامىز. بۇل ءدىني باعىتتىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بارلىعىنا تاراپ ۇلگەرگەنىن جانە بەلگىلى دارەجەدە بۇل ەلدەردە دە قاۋىپتى قوزعالىس تۋدىرعانى بەلگىلى. تاجىكستاندا وسى اعىمنىڭ سالدارىنان بىرنەشە جىلعا سوزىلعان ازامات سوعىسى ورىن السا، وزبەكستان قاتاڭ شارالاردىڭ ارقاسىندا عانا مۇنداي قىرعىننان امان قالدى. قىرعىزستانداعى جاعداي دا كۇردەلى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بىشكەك مەشىتتەرىنىڭ بىرىندەگى يمام ءوز ۋاعىزىندا جۇما نامازىنا جينالعاندارعا «سيرياعا بارىپ نە قىلاسىڭدار؟ سوعىسساڭدار وسى جەردە جەتەدى عوي، - دەپ ۋاعىز ايتقانىنا كۋا بولعانىن شاكىرتىمىز ايتتى. ال، ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدى قانداي ەكەنىن تاپتىشتەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. 2011-2016 جىلدار اراسىندا ەلدى دۇرلىكتىرگەن تەرراكتىلەر ورىن الدى. بۇل ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتىڭ ارەكەتى سوڭعى جىلى ءبىرشاما بەلسەندىلىگىن باسەڭدەتكەندەي بولعانىمەن، جۇمىسىن توقتاتتى دەگەنگە كەلمەيدى. بەلسەندىلىگىن بۇرىنعىداي جاريا جۇرگىزبەگەنىمەن، استىرتىن ارەكەتىن توقتاتقان جوق. اسىرەسە، شاعىن جانە ورتا بيزنەس اراسىندا ولاردىڭ ۇلەسى قوماقتى. دەمەك، قوعامدا ۋاححابيلىك سالافيلىك باعىتتىڭ ءوز جاقتاستارى بار جانە ولاردىڭ قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى جەتكىلىكتى. ەسەسىنە ولاردىڭ جۇمىستارىن اشىق مەشىت يمامدارى جۇرگىزۋدە. ۋاححابيلەردىڭ باستى ۇستانىمى بولىپ تابىلاتىن «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەگەن تاقىرىپ، مەشىت يمامدارىنىڭ ۋاعىزىندا ايتىلاتىن باستى تاقىرىپ دەسە بولادى. ول قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىندەگى رۋحتىڭ ماڭگىلىگى تۋرالى ۇعىمدى جوققا شىعارادى. جانە بۇل ۋاعىزدىڭ ناتيجەسى ايتارلىقتاي دەسە بولادى. مىسالى، كەڭەس وكىمەتى جىلدارى، تاۋەلسىزدىكتى العاشقى ون جىلىندا ايت نامازدارىنا مەشىتكە جينالعان ادامدارىدىڭ بارلىعى دەرلىك قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە بارىپ، دۇعا جاساپ كەتەتىن بولسا، قازىرگى كۇنى نامازعا بارۋشىلار سانى ەسەلەپ ارتقانىمەن، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە بارىپ، دۇعا جاساۋشىلار سانى 100-200-دەن اسپاي قالدى. بۇل ۋاححابيلىك-سالافيىك ىقپالىنىڭ مۇسىلماندار ساناسىن قانشالىقتى وزگەرتكەنىنە دالەل بولا الادى. مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ، ساراپتاپ شىعۋداعى ماقسات، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا بۇل ءدىني فاكتور ورتالىق ازيانى وتقا ورايتىن نەگىزگى سەبەپكە اينالۋ ىقتيمالدىعى بار. الەمدى قايتا بولىسكە سالۋدى كوزدەيتىن الىپ دەرجاۆالاردىڭ گەوساسي تىكە-تىرەسىندە ءبىز سياقتى از حالىقتاردىڭ شاحمات تاقتاسىنداعى پەشكا سياقتى قۇرباندىققا شالىنۋىمىز مۇمكىن. سوڭعى جىلدارى رەسەي مەن قىتاي، يران ءبىر جاق، اقش پەن باتىس ەلدەرى ءبىر جاق بولىپ تىكە-تىرەسىپ تۇر. مۇنىڭ سوڭى 3-دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اينالىپ كەتۋ قاۋپى كۇن ساناپ كۇشەيىپ كەلەدى. سوڭعى ەكى جىل كولەمىندە اقش پەن ناتو-نىڭ سيريادان شەگىنگەن دايش جاساقتارىن اۋعانىستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنا اكەلىپ ورنالاستىرىپ جاتقانىن، ولاردىڭ كوپشىلىگى تاجىك، وزبەك، قىرعىز جانە ورىس تىلىندە سويلەيتىندەر ەكەنىن، جەرگىلىكتى اۋعان اسكەرلەرىنىڭ ولارعا قارسى تۇرۋعا شاماسى كەلمەيتىنىن جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى مالىمدەگەنىن «فەرگانا.رۋ» سايتى جازدى.  سول سايتتىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا اۋعان ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى حادج زاحير قادير بىلاي دەيدى: «يا ي موي درۋزيا نەودنوكراتنو ستانوۆيليس سۆيدەتەليامي پەرەبروسوك ينوستراننىح ناەمنيكوۆ دايش نا ۆەرتولەتاح بەز وپوزناۆاتەلنىح زناكوۆ، كوتورىە يز ۋەزدا اچين پروۆينتسي نانگارحار پەرەبراسىۆالي ۆ سەۆەرنىي رەگيون سترانى، – سكازال ون. – تاكجە مى ۆيدەلي، چتو ۆەرتولەتى ۆرەميا وت ۆرەمەني پەرەۆوزيات بولشيە ياششيكي تو لي س ورۋجيەم، تو لي س پروۆيزيەي، ا تاكجە نوۆىە موتوتسيكلى دليا ينوستراننىح ناەمنيكوۆ دايش.».

اقش باستاعان باتىس ەلدەرى بۇل ارەكەتتى بوستان بوسقا جاساپ جاتپاعانى بەلگىلى. نەگىزىگى نىسانا ورتالىق ازيا ەلدەرى بولىپ وتىرعاندىعى داۋ تۋدىرمايدى. سونداعى ماقسات نە؟ كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى ورتالىق ازيا ەلدەرىندە بۇلىك شىعارۋ ارقىلى، رەسەي مەن قىتايدىڭ  بىرلىگىن السىرەتۋدى كوزدەيتىنىن العا تارتادى. بۇل پىكىردىڭ تۇبىندە شىندىق جاتقانىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. رەسەيدىڭ تاجىكستان جەرىندە ۇلكەن اسكەري كۇشتى ۇستاۋى مەن قىتايدىڭ جاقىندا اۋعانستاننىڭ شىعىسىنا اسكەر كىرگىزىپ، اسكەري بازا ورنالاستىرۋى ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزگە دالەل بولسا كەرەك. ويكەنى، سولتۇستىك باداحشاننىڭ تاۋلى ايماقتارىندا ۇيعىرلاردىڭ قارۋلى جاساقتارىنىڭ توپتاسىپ جاتقاندىعى تۋرالى جوعارىدا اتالعان سايتتا ءجۇر. ارينە، وقىرمان جارقىن جەتى -سەرىكجان ءبىلاشتىڭ بۇلارعا قانشىلىقتى قاتىسى بار دەپ ويلاۋى مۇمكىن. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ شىڭجانداعى ءدىني ۇدەرىستەردى قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، جازالاۋ شارالارىنىڭ استارىندا وسىنداي گەوساياسي ماسەلەلەر جاتقانىندا كۇمان جوق. قىتاي قازاقتارىنىڭ اراسىنا ۋاححابيلىك، سالافيلىك يدەولوگيانى ۋاعىزداپ، حالىق اراسىندا دۇربەلەڭ تۋعىزعان، قانشاما قازاقتىڭ سوتتالىپ، قانشاما قازاقتىڭ زارداپ شەگۋىنە نەگىزگى سەبەپكەر بولعان جارقىن جەتى  -سەرىكجان ءبىلاشتىڭ قاتىسى بولماۋى مۇمكىن بە؟ جوق. ونىڭ ۇستىنە ۇيعىرلاردىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان توپتارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ءوزىنىڭ سوڭىنا ەرگەندەر ارەكەتىن سول ۇيعىر توپتارىنىڭ ارەكەتىمەن ۇيلەستىرۋى جارقىن جەتىنىڭ ءوز قيمىل-ارەكەتىنە حالىقارالىق سيپات بەرۋگە ۇمتىلىسى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇلارعا قوسا قازاقستان مەن قىتاي اراسىن ۋشىقتىرۋعا باعىتتالعان مىنا ارەكەتىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ اسكەري كيىم كيگەن، ۇيعىرلاردىڭ قارۋلى جاساقتارىنىڭ قىتايعا قارسى كۇش كورسەتە جاساعان ۆيدەوسىنىڭ ىزىمەن، جارقىن جەتى-سەرىكجان ءبىلاشتىڭ  ءوز جاقتاستارىن قاسىنا الىپ، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ استىندا قىتايعا سەس كورسەتىپ، ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، جاريالاۋى جاقسىلىق نىشان ەمەس. ەگەردە سەرىكجان ءبىلاشتىڭ سوڭىنا ەرەتىن بولساق، وندا ازعانتاي قازاقتىڭ جەر بەتىندەگى بار حالىقپەن جاۋلاسۋىنا تۋرا كەلەدى. ونىڭ اتاقتى «مىڭ ءبىر ساپار» شىعارماسىندا قارا كۇيە جاعىلماعان حالىق جوق. سوندا مىنا قازاق نە ىستەۋى كەرەك؟ سولاردىڭ بارىمەن جاۋلاسىپ، ارا قاتىناستى ءۇزۋ كەرەك پە؟ الدە، حالىقارالىق نورماعا ساي وزگەلەردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋ دەگەن پريتسيپپەن ءجۇرۋى كەرەك پە؟ مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعى قازاقتى ويلاندىراتىن جاعداي.

سەرىكجان ءبىلاشتىڭ ارەكەتى مۇنىمەن شەكتەلىپ جاتقان جوق. قازاقستانعا كەلگەن سوڭ دا ءوزىنىڭ بۇرىنعى انىنە باسىپ، حالىقتى ءبىر-بىرىنە قارسى ايداپ سالۋ ارەكەتىنە كوشكەنىن جاساعان مالىمدەمەلەرىنەن كورىپ ءجۇرمىز. مىسالى، سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ سوتىنان كەيىنگى جاساعان مالىمدەمەسى، جالپى قىتايدان كەلگەن قازاقتاردى ەكىگە ءبولىپ تاستادى. "قىتايدىڭ قازاقتارعا جاساپ، جاتقان قىلمىسىن الەمگە جاريالاۋ كەرەك. سايراگۇل بار ماسەلەنى اشىپ ايتۋى، قىتايعا قارسى كۇرەسۋى ءتيىس. ولاي بولماسا، ساتقىندىق بولادى. بۇل جولدا شەگىنۋگە بولمايدى",- دەي كەلە، جالپى قازاق حالقىن قىتايعا قارسى كۇرەسۋشى جانە ساتقىندار دەپ ەكىگە ءبولدى. سونىڭ سالقىنى بولسا كەرەك، «قازاق ءۇنى» سايتىندا قىتايدان كەلگەن قازاقتاردى ەكىگە بولگەن ماقالا جاريالاندى. «قازاقتار مەن حۋاچياۋلار»: قىتايدان كەلگەن قانداستار ەكىگە جارىلدى» دەپ اتالادى. ماقالا اۆتورى - قالبان ىنتىحانۇلى. كىمنىڭ كىم ەكەنىن وسى ماقالا تالداپ كورسەتىپتى. مەنىڭ بىلۋىمشە، ساتقىن دەپ وتىرعاندارى سەرىكجان ءبىلاشتىڭ ايتقاندارىن قولداماي، ءوز پىكىرىندە قالعاندار سياقتى. قىتايدان كەلگەن ءبىراز جىگىتتەردى بىلەمىن. بىراق ولاردىڭ اراسىنان، ماقالادا ايتىلعانداي، قىتايدىڭ مۇددەسىن قورعاپ جۇرگەندەردى كورمەدىم. ەسەسىنە قىتايداعى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ايتىپ ءجۇر. سوندىقتان، قىتايدان كەلگەن باۋىرلارىمىزدى سەرىكجان ءبىلاش سولاي اتادى ەكەن دەپ، اداسىپ جۇرمەيىك اعايىن.

سەرىكجان ءبىلاشتىڭ ارەكەتى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ەلىمىزگە بەلگىلى تۇلعالاردىڭ دا اتىنا كۇيە جاعۋدى باستاعان سىڭايلى. «اتاجۇرت» قوزعالىسىنىڭ  بەلىگى جۋرناليست، «قازاقتىڭ اقجۇنىسى» اتانعان ساۋلە ابەدينوۆاعا قارسى ارەكەتىن باسقاشا ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. سايراگۇل قارىنداسىمىزدىڭ ماسەلەسىن بار قازاققا جەتكىزەمىن دەپ شىرىلداعان ساۋلەگە سوتتان كەيىن قارا كۇيە جاعىپ شىعا كەلدى. وسى ماقالادا ايتىلعاندارعا سەنگەن بەلگىلى ساياساتكەر،  وپپوزيتسيا وكىلى جاسارال قۋانىشالين قولداپ، ساۋلەگە شۇيلىكتى. ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ ءىنىمىز شىرىلداپ، ساۋلەگە ارا ءتۇستى. سەبەبى، سايراگۇلدىڭ جارقىن جەتىنىڭ ىقپالىمەن كەتپەي، سابىر ساقتاۋىن، ازىرگە ەشقانداي تىرلىككە ارالاسپاۋىنا ىقپال ەتكەن سايراگۇل سوتىندا بەلسەندى ارەكەت ەتىپ، سايراگۇلدىڭ بوساپ شىعۋىنا بارىن سالعان وسى ەكى ازامات بولاتىن.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، جارقىن جەتى اتانعان سەرىكجان ءبىلاش اتتى ازاماتتىڭ اتقارىپ جاتقان «قىزمەتتەرى» وسىنداي. قىتايدا ءجۇرىپ، جاساعان بەلسەندى ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا قىتايداعى بار قازاق زارداپ شەگىپ، الدى و دۇنيەلىك بولىپ، مىڭداعان ادام تۇرمەگە توعىتىلدى. قانشا كىسى ساياسي تۇزەۋ لاگەرلەرىندە جاتىر. وسىنىڭ بارلىعى ءبىر عانا جارقىن جەتىنىڭ ارەكەتىنىڭ «ۋلى جەمىسى». ول ونى قاناعات تۇتپاي ەلىمىزگە كەلىپ، حالىقتى جىكتەۋدى باستادى. ەرتەڭگى سونىڭ كوپىرمە ءسوزىنىڭ جەتەگىندە كەتىپ، ءبىز دە ءبىر-بىرىمىزبەن قىرقىسىپ نەمەسە كورشى ەلدەرمەن جاۋلاسىپ جۇرمەيمىز بە؟ سوندىقتان ساق بولعانىمىز، ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەگە بايىپپەن قاراۋدى ۇيرەنگەنىمىز ابزال، اعايىن!

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz