Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Dep jatyr 33787 145 pikir 24 Qyrkýiek, 2018 saghat 15:22

Jarqyn Jeti - qandastar arasyndaghy uahhabiylik baghyttyng kósemi

Abai.kz aqparattyq portaly - ashyq pikirler alany. Belgili dintanushy, ghalym Zikiriya Jandarbekting elimizge "Jarqyn Jeti" degen janama atpen belgili qoghamdyq belsendi Serikjan Bilәshqa qatysty maqalasyn oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz. Serikjan bauyrymyzdyng qarsy aitar uәji bolsa, oghan da portal betinen minber beretinimizdi eskertemiz. 

Abai.kz aqparattyq portaly

Býgingi kýni qazaq halqy óz tarihyndaghy eng auyr kezenderdin  birin basynan keshirip jatyr desek artyq aitqandyq emes. "Ertengi kýni qazaq halqy tarih sahnasynda qalady ma, joq pa?" – degen súraqtyng kýn tәrtibine engenine de biraz jyldyng jýzi boldy. Mýmkin búghan kópshilik sene de qoymas. "Qarnymyz toq, kóilegimiz kók. Búdan artyq ne kerek?" - aitatyndar da tabylar. Degenmen, qazaqtyng qazirgi jaghdayy kisi ayarlyq desem, artyq aitqandyq emes. Búrynghy ghasyrlarda qazaq qanshama dýrbelendi basynan ótkerse de, jaugershilikti basynan keshirse de, dәl múnday ala-auyzdyqty, ruhany tútastyghynan aiyrylyp, toz-toz bolghanyn basynan ótkermepti. Eldikten aiyrlyp, ózgege bodan bolghan shaghymyz da  da qazaq qoghamynda dәl osy qazirgi kezendegidey auyzbirlikting ketken kezi bolghan emes. Qazirgi qazaq qoghamynyng basyn biriktirip túrghan til ghana. Áytpese, býgingi qazaq dinine, tiline, sayasy ústanymyna qaray jiktelip otyr. Biri – Batysshyl, biri – Shyghysshyl, biri -  orysshyl, biri – qytayshyl t.b. bolyp kete beredi. Osylardyng saldarynan  qazaq dinine qaray uahhabi, salafi, sopy, iyegovashy, krishnait t.b. din aghymdar jeteginde jýr. Mәdeny ústanymdaryna keletin bolsaq, qazaqy bolmystan týgelimen ajyradyq desek bolady. Bar azghyndyq qazaq qoghamyna tәn bolyp otyr.  Jezókshelik deysing be, geyler deysing be qazirgi kýni qazaqta bәri bar. Múnyng barlyghy ainalyp kelgende Tәuelsiz Qazaq memleketining  últtyq iydeologiyasynyng bolmauy, aqparattyq kenistikti ózgelerding qolyna ústatuymen baylanysty ekenin eshkim joqqa shyghara almaydy. Preziydentting «Ruhany janghyru» baghdarlamasy ýmit otyn jaqqanday bolyp edi. Ol baghdarlamany iske asyrushylardyng sauatsyzdyghynan әzirge ong nәtiyje berip jatqan joq. Kerisinshe, ghylym, bilim salasy sheteldik jahandanu ýderisin jýrgizushilerding jeteginde ketip, qazaqtyng bolashaghyn qúrdymgha bastap barady. Osynday qiyn kezende qazaqtyng dәstýrli dini men mәdeniyeti shettegi qazaqtarda saqtalyp qalar degen ýmit bolatyn. Ókinishke oray, olardyng basynda qara búlt ýiirle bastady. Ásirese, Qytaydaghy qazaqtardyng jaghdayy eki jyldyng jýzi boldy auyrlap ketti. Oghan kinәli  aldymen Qytay ýkimeti emes, ózimizding qazaq arasynan shyqqan «әsire dinshilder» ekendigin kórgende tang qalmasqa sharang qalmaydy. Bilim salasynyng maman bolghan song qol astynda tәrbiyelenip jatqan jastardyng ruhany bolmysyna, tәrbiyesine mәn bere qaraysyn. Mysaly, 2010 jylgha deyingi Qytaydan kelgen qazaq jastarynyng últtyq ruhy myqty, qazaq dese janyp túratyn. Al, 2015 jyldan bastap, Qytaydan kelgen jastar arasynan uahhabiyliktik tanymdaghylardyng kóbeygenine tandanyp jýrdim. Olarmen sóilesip, keri qaytarmaq bolghan әreketimnen nәtiyje shyqpady. Qatyp qalghan. Osynyng sebebin ótken jyly Qytaydaghy zobalang tuyndaghanda baryp týsine bastadym. Uahhabizm olardyng arasyna da óz uytyn jayyp ýlgeripti. Aqparattyq qúraldardyng habarynan mәselening dinge qatysty tuyndap otyrghany belgili boldy. Qytaydaghy qazaqtar taghdyryna alandaghan halyq, qogham belsendileri ar jaqtaghy qazaqtyng múnyn Qazaqstan ýkimetining basshylyghyna, Qytay biyligine jetkizu jolynda biraz enbektendi. Olargha sonynan әlemdik aqparat ta Qytaydaghy qazaq mәselesine alandaushylyq bildire bastady. Halyqaralyq úiymdar da  qalys qalghan joq. Alayda, búl maqalanyng maqsaty - olardyng barlyghyna taldau jasap, kim ne istegenin kórsetu emes, osy qytay qazaqtarynyng jaghdayynyng ushyghuyna yqpal etken negizgi faktordy anyqtau bolghandyqtan sózdi ary sozbastan negizgi taqyrypqa kóshkenimiz dúrys.

Songhy bir jyldyng kóleminde Qytay qazaqtarynyng taghdyryna alandap, solar ýshin jan pidalyq jasap jýrgen jigitterding ishinde Jarqyn Jeti degenning aty jii esitile bastady. Ózi belsendi, sheshen. Aytqan sózi mirding oghynday. Nysanagha dóp tiyedi. «Atajúrt» úiymy arqyly Qytayda qughyngha týsken aghayyndargha jәrdem qolyn sozyp, materialdyq kómek kórsetip jýrgenin BAQ qúraldarynan oqyp, sýisinip jýrdik. Sóitip jýrgende «Abai.kz» saytyna «Jarqyn jeti degen kim? Aghartushy ma, әlde arandatushy ma?» maqala shyghyp biraz mәselening betin ashty. Sodan beri tirnektep biraz material jinadym.

Jarqyn Jetining shyn aty Serikjan Bilәsh eken. Jinaqtaghan materialdarym birtindep Jarqyn Jetining kim ekenin anyqtaugha mýmkindik berdi. Onyng «Myng bir sapar» atty shygharmasynda jariyalanghan materialdary onyng naghyz uahhabiylik baghytty Qytaydaghy qazaqtar arasyna taratushy, basty uaghyzshy bolghanyna kózim jetti. Endi sol «Myng bir sapar» atty shygharmasynan qysqa bir ýzindi keltirip kóreyik. "Baqsysy joq, qúmalaqshysy joq qazaqtyng әuleti bar ma eken osy? Týgen әuliye, týgen kóripkelding ataghyn esitkende tayly-tayaghy qalmay shúbyratyn qazaqty shaytan iyektemey qaytsin?! Baqsysy men balgerine, qúmalaqshysyna qúdayday úiyghan qazaq adaspay kim adassyn! Baqsysy men balgerine nanghan qotyr tayynshasyn tabu ýshin Allanyng qarghysy tiygen baqsygha jýginetin, Allanyng eng jek kóretin kýnәsin isteuden qoryqpaytyn qazaq, Allagha serik qosudan qoryqpaytyn qazaq qúrymay, kim qúrysyn?!

Biz Allanyng kitaby boyynsha taldau jasap kórelikshi. Janaghy sóz jaqpaytyn dýngen men úighyr, sizding aituynyz boyynsha bolghanda, sizding jinaghan aqparatynyz boyynsha bolghanda, kýndiz meshitine baryp, keshke kórshisining tauyghyn úrlady delik. Al, qazekeng toyyna jarty baylyghyn shashyp tastap, jomart bolyp, bay bolyp, jasap, eshkimning ala jibin attamay tek qana, joghalghan qotyr tayy ýshin baqsygha shauyp bardy delik. Tarazygha salyp ólshendershi. Qaysysynyng kýnәsi auyr eken? Kórshining ghazabyna qalu degenin, Allanyng azabyna qaludyng qasynda eshtene emes. Assa tapqan saubynan, jighan imanynan qayyrar. Al Allanyng shektegen, tyighan, Allanyng eng jek kóretin kýnәli isin istegen janaghy baqsyshyl qazaqtyng hәli ol dýniyede qiyn bolmaq! Áriyne búl degenimiz janaghy tauyq úrlaghannyng kýnәsin aqtaghanymyz emes. Ekeui de kýnә. Biraq, baqsyshyldyn, mýshiriktin, Allagha serik qosushynyng kýnәsi keshirilmeytin kýnә! Meyli janaghy bay, aqkónil qazaq, jomart qazaq, ózining býkil úlyn, tuys-tughanyn jalghyz ózi asyrap otyrsyn! Úly ghana emes, kýlli adamzatty, jer betindegi jeti milliard adamdy jalghyz ózi asyrap, baqsa da, baqsygha sengeni úshin, qúmalaqshygha barghany ýshin, aspan men jerding arasyn toltyrarday sauapty enbegi bolsa da, baratyn jeri tozaq bolmaq! Osynday kýnәdan qash qazaghym. Allanyng azabyna qaldyratyn kýnәdan aryl qazaghym!.

Mine osy berilgen ýzindining ózi Jarqyn Jeti - Serikjan Bilәshting kim ekenin, Qytayda qazaqtar arasynda qanday baghytty uaghyzdaghanyn kórsetip túr. Qazaqtyng әdet-ghúryp, salt-dәstýri, dәstýrli dini tolyghymen joqqa shygharylyp, uahhaby bolmasan, tozaqqa barasyng dep uaghyzdauda.  Jarqyn Jeti osy baghyttaghy uaghyzy 2009 jyldyng kýzinen bastap aitylyp kelipti. «Sen qazaq», «Kýltegin» siyaqty sayttardy jaulap alyp, Shynjandy mekendegen bar qazaqtyng sanasyn ulaydy. Osy Jarqyn Jeti uaghyzdarynyng kesirinen ol sayttar jabylyp tynady. Qobda, Jemeney audandarynda «Vitchat» jelisin paydalana otyryp, «Jamaghat» atty top qúryp, sol arqyly diny uaghyzdar jýrgizedi. Al, ol uaghyzdardyng nәtiyjesin qanday bolghanyn myna bir mysaldardan kóre alamyz. Sauan audanynda shashlyq satatyn bir jigit payda bolyp, uahhabiylikti ashyq uaghyzday bastaydy. Ony jaqtaushylardyng sany kóbeyip, 200-de asady. Olar odan jaylaugha shyghyp, Halifat tuyn kóterip, kәpirlermen soghysqa shyghatynyn ashyq mәlimdeydi. Saqshy oryndarynan barghandarmen qaqtyghysqa týsip, olardy quyp shyghady. Qazir ol audan jabyq audandar qataryna enipti.

Ekinshi bir osyghan úqsas oqigha Tola audanynda bolghan. Kenje degen jigit 20-30 jigitten top qúryp, úiymdasady. 2012 jyly Astanagha kelip, Saduaqas Ghylmany meshitindegi uahhabiylermen kezdesip, sol jerden Siriyagha attanady. Áli kýnge Siriyada jýrgen kórinedi. Jalpy Shynjan qazaqtarynan Siriyagha onnan asa jigit ketti degen habar bar. Osylay memlekettik jýiege ashyq qarsylyq jasalyp, sayasy kýreske ainalu yqtimaldyghy kýsheyip bara jatqanyn kórip otyrghan Qytay ókimeti tynysh otyrady degenge kim senedi? Onyng ýstine ózderindegi uahhabiylerding qazaqstandyq uahhabiylermen aradaghy baylanysyn baqylap otyrghan Qytay ókimeti qatal sharalargha bardy. Sonyng sebebinen bolsa kerek, Qytay Qazaqstandy ózderine qauipti elderding qataryna jatqyzypty. Oghan eshkim aralasa almaydy. Shynjandaghy qazaqtyng bar qasireti osynda. Oghan aldymen Jarqyn Jeti - Serikjan Bilәsh bastaghan «әsiredinshilder» kinәli dep tújyrym jasaugha tolyq negiz bar.

Jarqyn Jetining búl әreketinen kim útty? Kim útyldy? Útylghan qazaq qana. Ózining ata qonysynda otyryp, taghdyr tәlkegimen Qytaygha bodan bolghan halyq kýni keshege deyin ózining ruhani, mәdeny derbestigin saqtap kelip edi. Qytay ekonomikalyq reformalardan keyin shetki aimaqtardy iygerudi, ol jerdegi halyqtardy birtindep qytaylandyru sayasatyn jýrgize bastady. Biraq, ashyq, óktem týrde emes, asyqpay jýrgizudi bastaghan bolatyn. Al, Shynjan qazaqtary arasynda diniy-radikaldy toptardyng payda boluy qytay ókimet oryndaryna qytaylandyru sayasatyn ashyq jýrgizuge mýmkindik berdi. Kýni keshe Qytaygha baryp kelgen Rasul Júmalynyng maqalasynda osy mәsele kóterilipti. "Sonda búl Jarqyn Jeti kimge qyzmet  istep jýr?" degen zandy súraq tuyndaydy. Oghan negiz de joq emes.

Mysaly, «Feysbukte» Zanghar Altay óz paraqshasynda mynaday derekterdi jariyalady. «2015 jyldary qytaydaghy Yuýnnan-Gýiju-Tayland baghytyndaghy migranttyq jol talqandalghan song song Jarqyn Jeti Qytaydyng әleumettik jelisi bolyp sanalatyn wechat jelisinde 500 adamdyq ondaghan jabyq toptar qúryp, «Qytay Qazaqtaryn Qazaqstangha kóshuge ýgitteymin» –dep is jýzinde kóptegen últyn sýietin qazaq jastaryn ózine tartty. Olar Jarqyn Jetige imanday sendi. Biraq Jarqyn Jeti qytay Qazaqtaryna kóshi-qon jayly emes, qayta qytay sayasattaryna qarsy ýgit-nasihat taratyp, «Qytay ýkimeti Qazaqtary Amerikadaghy ýndister siyaqty qyryp jatyr, joyyp jatyr!» dep taghy da Qytay qúqyq qorghau oryndarynyng kózine týsti. Alayda búl Qazaqstanda jatqandyqtan Qytay qúqyq qorghau oryndary Jarqyn Jetining audio ýndeulerin taratqany, saqtaghany ýshin qarapayym halyqty ústay bastady. Onyng sony aqyry 2017 jylghy jappay tútqyndaugha alyp keldi. Búryn «Jarqyn Jetimen» kezdesken, onyng jazghan maqalalaryn taratqan, oqyghan, әleumettik jelide bólisken múghalimder, studentter jappay tútqyndaldy. Tipti sot ýkimi shyghyp 10 jәne 7 jylgha sottalghandar da bar degen aqparat shyqty (Dýisen Baghdal, Sarqytjan, Núrjan qatarly múghalimder).

Býkil Qazaqstandy shulatqan "Sayragýl Sauytpay sotynda" Sayragýl sot aldynda « Qytayda Jarqyn Jeti tobyna ergen adamdardy ólim jazasyna,nemese ómir boyy bas bostandyghynan aiyruda!" dep resmy týrde mәlim etti. https://www.youtube.com/watch?v=kimmSqdi0DQ

Olay bolsa ol jaqtaghy Qazaqtardyng sottaluy ýshin Qytay qyzyl ýkimetine syltau tauyp berip, Qytaydaghy Qazaqtardyng últshyldaryn su betine shygharyp, Qytaygha kórsetip berip otyrghan Serikjan Bilash emes pe?
Qazirge deyin Serikjan Bilash Qazaqstanda Qytaygha qarsy qansha jerden aighay salyp, ýndeu jariyalap jatsa da onyng tughan apkesi Fatima Bilash Altayda óz qyzmetin istep jatyr degen sóz bar. Jәne Serikjan Bilashtyng búrynghy әieli Sayradan bir qyzy bar. Qazir Ýrimji qalasynda túrady. Olargha Qytay ýkimeti nege qysym kórsetpeydi? Ózi aitqan "Konslager-ge" nege qamamayly? Eger qamaghan bolsa ózi nege Qytay ýkimetinen tuystaryn,(búrynghy әielin bosatudy talap etpese de) bauyr eti balasyn bosatudy nege talap etip, ózgelerge ýiretken siyaqty nege «Viydeo aryz» jasamaydy? Osy derekterdi salystyra kele Jarqyn Jeti, yaghny Serikjan Bilash "Qytaydyng Qytaydaghy qazaqtar ýshin qúrghan qaqpany ýshin qyzmet etip jýrgen oiynshysy emes pe?" degen oigha keledi. Sebebi: osy kezge deyin osynday adamdar arqyly el ishindegi Qytaygha qarsy últshyldardy, dinshilderdi ashyqqa shygharyp, sonynda jappay tútqyndaghan әdisterdi Qytaydyng komunistik partiyasy tiybette, úighyrlarda qoldanyp kórgen tәjiriybe bar. Sheteldegi úighyr úiymdary men úighyr toparynyng biraz bóligin «Qytay qarjylandyrady!» degen boljamdar Germaniyada, Týrkiyada naqty dәlel-faktpen anyqtalghan bolatyn. Tipti Týrkiya ýkimeti biraz úighyr úiymdaryn tekserip,tútqyndaular jasady. Búryn Qytaygha qarsy kýsh retinde sanalatyn úighyr kýshi qazirgi kezde «Qytay kýshi» retinde baghalana bastauy sony aighaqtaydy".

Zanghar Altaydyng búl derekteri kez-kelgen adamgha oy salady. Jarqyn Jeti qazaqtargha qarsy paydalanyp otyrghan qytaydyng óz adamy emes pe? Onyng ýstine Serikjan Bilәshting Qytay firmalarynyng Qazaqstan naryghyna kiruge jaghday jasap, ortada deldal bolghan kezderi bolghanyn jogharyda biz silteme jasaghan materialda jýr. Sondyqtan, Jarqyn Jetining Qytaydyng óz adamy bolu yqtimaldyghyn eshkim joqqa shygharmaydy.  Oghan qosa, "Jarqyn Jetining ekinshi bir kýshterge de qyzmet jasap jýrgen joq pa?" degen zandy súraq tuyndaydy. Ol – Jarqyn Jetining uahhabiylik-salafiylik iydeologiyany taratu baghytyndaghy belsendiligi. Búl baghyt qazirgi kýni ózining tәuelsiz sayasatyn jýrgizbek bolghan músylman elderine qarsy qoldanylatyn AQSh bastaghan Batys elderining basty iydeologiyalyq qaruyna ainaldy. Biz ony «Arab kóktemi» mysalynda kóre alamyz. Tunis pen Liviya, Mysyr elderi basynan keshirgen oqighalardyng negizgi qozghaushy kýshi osy uahhabiylik-salafiylik baghyttyng ókilderi bolatyn. Ol sayasattyn  jalghasy Siriyada әli halyqty qangha bóktirip jatqanyna ózimiz kuәmiz. Búl diny baghyttyng Ortalyq Aziya elderining barlyghyna tarap ýlgergenin jәne belgili dәrejede búl elderde de qauipti qozghalys tudyrghany belgili. Tәjikstanda osy aghymnyng saldarynan birneshe jylgha sozylghan azamat soghysy oryn alsa, Ózbekstan qatang sharalardyng arqasynda ghana múnday qyrghynnan aman qaldy. Qyrghyzstandaghy jaghday da kýrdeli. Osydan ýsh jyl búryn Bishkek meshitterining birindegi imam óz uaghyzynda júma namazyna jinalghandargha «Siriyagha baryp ne qylasyndar? Soghyssandar osy jerde jetedi ghoy, - dep uaghyz aitqanyna kuә bolghanyn shәkirtimiz aitty. Al, elimizdegi diny ahualdy qanday ekenin tәptishtep jatudyng qajeti joq. 2011-2016 jyldar arasynda eldi dýrliktirgen terraktiler oryn aldy. Búl uahhabiylik-salafiylik baghyttyng әreketi songhy jyly birshama belsendiligin bәsendetkendey bolghanymen, júmysyn toqtatty degenge kelmeydi. Belsendiligin búrynghyday jariya jýrgizbegenimen, astyrtyn әreketin toqtatqan joq. Ásirese, shaghyn jәne orta biznes arasynda olardyng ýlesi qomaqty. Demek, qoghamda uahhabiylik salafiylik baghyttyng óz jaqtastary bar jәne olardyng qarjylyq mýmkindikteri jetkilikti. Esesine olardyng júmystaryn ashyq meshit imamdary jýrgizude. Uahhabiylerding basty ústanymy bolyp tabylatyn «Allagha serik qosu» degen taqyryp, meshit imamdarynyng uaghyzynda aitylatyn basty taqyryp dese bolady. Ol qazaqtyng dәstýrli dinindegi ruhtyng mәngiligi turaly úghymdy joqqa shygharady. Jәne búl uaghyzdyng nәtiyjesi aitarlyqtay dese bolady. Mysaly, Kenes ókimeti jyldary, Tәuelsizdikti alghashqy on jylynda ait namazdaryna meshitke jinalghan adamdarydyng barlyghy derlik Qoja Ahmet Yasauy kesenesine baryp, dúgha jasap ketetin bolsa, qazirgi kýni namazgha barushylar sany eselep artqanymen, Qoja Ahmet Yasauy kesenesine baryp, dúgha jasaushylar sany 100-200-den aspay qaldy. Búl uahhabiylik-salafiyik yqpalynyng músylmandar sanasyn qanshalyqty ózgertkenine dәlel bola alady. Múnyng bәrin aityp, saraptap shyghudaghy maqsat, kez-kelgen uaqytta búl diny faktor Ortalyq Aziyany otqa oraytyn negizgi sebepke ainalu yqtimaldyghy bar. Álemdi qayta bóliske saludy kózdeytin alyp derjavalardyng geosasy tike-tiresinde biz siyaqty az halyqtardyng shahmat taqtasyndaghy peshka siyaqty qúrbandyqqa shalynuymyz mýmkin. Songhy jyldary Resey men Qytay, Iran bir jaq, AQSh pen Batys elderi bir jaq bolyp tike-tiresip túr. Múnyng sony 3-dýniyejýzilik soghysqa ainalyp ketu qaupi kýn sanap kýsheyip keledi. Songhy eki jyl kóleminde AQSh pen NATO-nyng Siriyadan shegingen DAISh jasaqtaryn Aughanystannyng soltýstik aimaqtaryna әkelip ornalastyryp jatqanyn, olardyng kópshiligi tәjik, ózbek, qyrghyz jәne orys tilinde sóileytinder ekenin, jergilikti Aughan әskerlerining olargha qarsy túrugha shamasy kelmeytinin jergilikti biylik ókilderi mәlimdegenin «Fergana.ru» sayty jazdy.  Sol sayttyng tilshisine bergen súhbatynda Aughan mәjilisining deputaty Hadj Zahir Qadir bylay deydi: «Ya y moy druziya neodnokratno stanovilisi sviydetelyamy perebrosok inostrannyh naemnikov DAISh na vertoletah bez opoznavatelinyh znakov, kotorye iz uezda Achin provinsiy Nangarhar perebrasyvaly v severnyy region strany, – skazal on. – Takje my viydeli, chto vertolety vremya ot vremeny perevozyat bolishie yashiky to ly s orujiyem, to ly s proviziey, a takje novye motosikly dlya inostrannyh naemnikov DAIYSh.».

AQSh bastaghan Batys elderi búl әreketti bostan bosqa jasap jatpaghany belgili. Negizigi nysana Ortalyq Aziya elderi bolyp otyrghandyghy dau tudyrmaydy. Sondaghy maqsat ne? Keybir sarapshylardyng pikirinshe, Resey men Qytay arasyndaghy Ortalyq Aziya elderinde býlik shygharu arqyly, Resey men Qytaydyn  birligin әlsiretudi kózdeytinin algha tartady. Búl pikirding týbinde shyndyq jatqanyna kóz jetkizu qiyn emes. Reseyding Tәjikstan jerinde ýlken әskery kýshti ústauy men Qytaydyng jaqynda Aughanstannyng shyghysyna әsker kirgizip, әskery baza ornalastyruy bizding búl pikirimizge dәlel bolsa kerek. Óikeni, Soltýstik Badahshannyng tauly aimaqtarynda úighyrlardyng qaruly jasaqtarynyng toptasyp jatqandyghy turaly jogharyda atalghan saytta jýr. Áriyne, oqyrman Jarqyn Jeti -Serikjan Bilәshting búlargha qanshylyqty qatysy bar dep oilauy mýmkin. Qytay ýkimetining Shynjandaghy diny ýderisterdi qatang baqylaugha alyp, jazalau sharalarynyng astarynda osynday geosayasy mәseleler jatqanynda kýmәn joq. Qytay qazaqtarynyng arasyna uahhabiylik, salafiylik iydeologiyany uaghyzdap, halyq arasynda dýrbeleng tughyzghan, qanshama qazaqtyng sottalyp, qanshama qazaqtyng zardap sheguine negizgi sebepker bolghan Jarqyn Jeti  -Serikjan Bilәshting qatysy bolmauy mýmkin be? Joq. Onyng ýstine úighyrlardyng tәuelsizdigi ýshin kýresip jatqan toptarymen tyghyz baylanys ornatyp, ózining sonyna ergender әreketin sol úighyr toptarynyng әreketimen ýilestirui Jarqyn Jetining óz qimyl-әreketine halyqaralyq sipat beruge úmtylysy dep týsinu kerek. Búlargha qosa Qazaqstan men Qytay arasyn ushyqtyrugha baghyttalghan myna әreketin qalay týsinuge bolady? Áskery kiyim kiygen, úighyrlardyng qaruly jasaqtarynyng Qytaygha qarsy kýsh kórsete jasaghan viydeosynyng izimen, Jarqyn Jeti-Serikjan Bilәshtin  óz jaqtastaryn qasyna alyp, Qazaqstannyng memlekettik tuynyng astynda Qytaygha ses kórsetip, viydeogha týsirip, jariyalauy jaqsylyq nyshan emes. Egerde Serikjan Bilәshting sonyna eretin bolsaq, onda azghantay qazaqtyng jer betindegi bar halyqpen jaulasuyna tura keledi. Onyng ataqty «Myng bir sapar» shygharmasynda qara kýie jaghylmaghan halyq joq. Sonda myna qazaq ne isteui kerek? Solardyng bәrimen jaulasyp, ara qatynasty ýzu kerek pe? Álde, halyqaralyq normagha say ózgelerding ishki isine aralaspau degen prisippen jýrui kerek pe? Mine, osylardyng barlyghy qazaqty oilandyratyn jaghday.

Serikjan Bilәshting әreketi múnymen shektelip jatqan joq. Qazaqstangha kelgen song da ózining búrynghy әnine basyp, halyqty bir-birine qarsy aidap salu әreketine kóshkenin jasaghan mәlimdemelerinen kórip jýrmiz. Mysaly, Sayragýl Sauytbaydyng sotynan keyingi jasaghan mәlimdemesi, jalpy Qytaydan kelgen qazaqtardy ekige bólip tastady. "Qytaydyng qazaqtargha jasap, jatqan qylmysyn әlemge jariyalau kerek. Sayragýl bar mәseleni ashyp aituy, Qytaygha qarsy kýresui tiyis. Olay bolmasa, satqyndyq bolady. Búl jolda sheginuge bolmaydy",- dey kele, jalpy qazaq halqyn qytaygha qarsy kýresushi jәne satqyndar dep ekige bóldi. Sonyng salqyny bolsa kerek, «Qazaq ýni» saytynda Qytaydan kelgen qazaqtardy ekige bólgen maqala jariyalandy. «Qazaqtar men huachiyaular»: Qytaydan kelgen qandastar ekige jaryldy» dep atalady. Maqala avtory - Qalban Yntyhanúly. Kimning kim ekenin osy maqala taldap kórsetipti. Mening biluimshe, satqyn dep otyrghandary Serikjan Bilәshting aitqandaryn qoldamay, óz pikirinde qalghandar siyaqty. Qytaydan kelgen biraz jigitterdi bilemin. Biraq olardyng arasynan, maqalada aitylghanday, Qytaydyng mýddesin qorghap jýrgenderdi kórmedim. Esesine Qytaydaghy qazaqtardyng mәselesin sheshuding tiyimdi joldaryn aityp jýr. Sondyqtan, Qytaydan kelgen bauyrlarymyzdy Serikjan Bilәsh solay atady eken dep, adasyp jýrmeyik aghayyn.

Serikjan Bilәshting әreketi múnymen shektelmeydi. Elimizge belgili túlghalardyng da atyna kýie jaghudy bastaghan synayly. «Atajúrt» qozghalysynyn  beligi jurnalist, «qazaqtyng Aqjýnisi» atanghan Sәule Ábedinovagha qarsy әreketin basqasha týsinu mýmkin emes. Sayragýl qaryndasymyzdyng mәselesin bar qazaqqa jetkizemin dep shyryldaghan Sәulege sottan keyin qara kýie jaghyp shygha keldi. Osy maqalada aitylghandargha sengen belgili sayasatker,  oppozisiya ókili Jasaral Quanyshәlin qoldap, Sәulege shýilikti. Advokat Abzal Qúspanov inimiz shyryldap, Sәulege ara týsti. Sebebi, Sayragýlding Jarqyn Jetining yqpalymen ketpey, sabyr saqtauyn, әzirge eshqanday tirlikke aralaspauyna yqpal etken Sayragýl sotynda belsendi әreket etip, Sayragýlding bosap shyghuyna baryn salghan osy eki azamat bolatyn.

Mine, qúrmetti oqyrman, Jarqyn Jeti atanghan Serikjan Bilәsh atty azamattyng atqaryp jatqan «qyzmetteri» osynday. Qytayda jýrip, jasaghan belsendi әreketining arqasynda Qytaydaghy bar qazaq zardap shegip, aldy o dýniyelik bolyp, myndaghan adam týrmege toghytyldy. Qansha kisi sayasy týzeu lagerlerinde jatyr. Osynyng barlyghy bir ghana Jarqyn Jetining әreketining «uly jemisi». Ol ony qanaghat tútpay elimizge kelip, halyqty jikteudi bastady. Ertengi sonyng kópirme sózining jeteginde ketip, biz de bir-birimizben qyrqysyp nemese kórshi eldermen jaulasyp jýrmeymiz be? Sondyqtan saq bolghanymyz, aitylyp jatqan әngimege bayyppen qaraudy ýirengenimiz abzal, aghayyn!

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz  

145 pikir