سەنبى, 27 ءساۋىر 2024
الاشوردا 18427 14 پىكىر 17 قىركۇيەك, 2018 ساعات 11:04

قازاققا قاتىستى دەرەكتەردى ورىستار قالاي بۇرمالادى؟

اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ التىن وردا ايماعى جايلى جازعاندارى ءالى كۇنگە دەيىن اراب تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىنان قازاقشاعا دۇرىس اۋدارىلعان جوق. ونىڭ قازاقشا اۋدارماسى وزگە تىلدەگى اۋدارمالار «جەتەگىمەن» جاسالعانى بايقالادى. اتالعان قۇجاتتىڭ التىن وردا مەن ورتا ازياعا قاتىستى بولىكتەرى ورىسشاعا ءحىح عاسىردا ءۇش رەت اۋدارىلىپتى. سودان كەيىن بۇل جازبا ەشقاشان تولىق ورىسشاعا اۋدارىلماعان. تەك كەيىنگى جىلدارى وزبەكستاندىق عالىمدار جازبانىڭ ورتا ازياعا قاتىستى بولىگىن ءوز تىلدەرىنە تارجىمالاعان ەكەن.

ءبىز يبن باتۋتا ساياحاتى جايىنداعى شىندىقتى قولدا بار قازاقشا، ورىسشا اۋدارمالاردى ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ انىقتاۋعا تىرىستىق. ەڭ العاشقى اۋدارمانى «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى م.ت.كاچەنوۆسكي 1818 جىلى جاساپتى. ول سول زاماندا تابىلعان قىسقا ۇزىندىلەرىنەن اۋدارعان ەكەن (وتە قىسقا ەڭبەك، سوندىقتان ونى كوپ سارالامايمىز). ەكىنشى تولىق ورىسشاسى 1841 جىلى «رۋسسكي ۆەستنيك» جۋرنالىندا جارىق كورگەن، ول لوندوندا 1829 جىلى شىققان سامۋەل ءليدىڭ اۋدارماسى نەگىزىندە جاسالعان ەكەن. ال ءۇشىنشى ءتارجىمانى ۆ. گ.تيزەنگاۋزەن 1884 جىلى دايىنداپتى، ول كەيىنگى پاريجدىك اۋدارمالاردى ورىسشالاعان. پاريجدىك اۋدارمالار نەگىزىندە سوڭعى جىلدارى وزبەك عالىمدارى ءوز ەڭبەكتەرىن جازعانى جانە وسى زامانعى قازاقشاسى دا سول پاريجدىك اۋدارمادان ازىرلەنگەنى كورىنىپ تۇر. سوندىقتان ءبىز ولاردى شارتتى تۇردە «پاريجدىك نۇسقا» دەپ كورسەتەمىز.

ەڭ العاشقى ەۋروپالىق اۋدارما – لوندوندا جارىق كورگەن سامۋەل ءليدىڭ ەڭبەگى. ءبىز سونىڭ ورىسشا اۋدارماسىن ءوز زەرتتەۋىمىزگە باستى قۇرال ەتتىك، ونى شارتتى تۇردە «لوندوندىق نۇسقا» دەپ الامىز. ورىسشا اۋدارمالاردىڭ «لوندوندىق نۇسقاسى» مەن «پاريجدىك نۇسقاسى» اراسىندا 43 جىل بار. ەكەۋىنىڭ كەي دەرەكتەرى ءوزارا كەلىسپەيتىنى بايقالادى. سەبەبى، سوڭعىسى، ياعني «پاريجدىك نۇسقاسى» رەسەي يمپەرياسى نەمەسە فرانتسيالىق يەزۋيدتىك وردەن تاراپىنان بۇرمالاۋعا ۇشىراعان ءتارىزدى. ولار يبن باتۋتا دەرەكتەرىن ادەيى ءوزارا قايشىلىققا كەلەتىندەي ەتىپ اۋدارتقىزعان، سول ارقىلى ونى سەنىمسىز جازبا دەڭگەيىندە قالدىرۋعا تىرىسقان. يبن باتۋتا جازباسىن الەم عالىمدارى ءبىر اۋىزدان مويىنداعان، مويىندامايتىن – قىتاي مەن رەسەي وقىمىستىلارى عانا.

يبن باتۋتا جازباسى حIV عاسىردا قىتايدى بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى «مۇسىلماندار» ەكەنىن بايقاتادى. سوندىقتان قىتاي يمپەرياسى اراب ساياحاتشىسىنىڭ قىتايدا بولعانىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. يبن باتۋتا جازباسىنان حIV عاسىردا التىن وردا قۇرامىنداعى ىشكى رەسەيدە ورىس نەمەسە سلاۆيان ۇلتتارى بولعانى كورىنبەيدى، ول ايماقتى بۇلعار ەلى مەكەندەگەنى جازىلادى. ال «رۋس ەلى» دەپ قازىرگى سولتۇستىك كاۆكاز تاۋىن قونىستانعاندار كورسەتەدى. رەسەي بولسا، التىن وردا زامانىندا ىشكى رەسەيدە ورىستاردىڭ ءوز كنيازدىكتەرى بولعان دەيدى. وسى سەبەپتەن ورىس ساياساتى يبن باتۋتا جازباسىنىڭ قۇندىلىعىن جوققا شىعارۋعا تىرىستى جانە ونى ورىسشالاۋعا دا، زەرتتەۋگە دە قۇلىقسىز بولىپ كەلدى.

رەسەيلىكتەر يبن باتۋتا دەرەكتەرىن ءوز ىڭعايلارىنا بۇرىپ، كەرش پەن كيرام دەپ قازىرگى قىرىم جارتى ارالىن، بەشداگ دەپ قازىرگى پياتيگورسك اۋماعىن، بۇلعار قالاسى دەپ قازىرگى ۆولگوگراد جاعاسىن، قاراڭعى ەل دەپ تاتاريادان ارى جاتقان ايماقتى، رۋس جەرى دەپ قازىرگى ورال تاۋلى ايماعىن، التىن وردا استاناسى ساراي قالاسى دەپ قازىرگى رەسەي اۋماعىنداعى جەرلەردى، سارايشىق دەپ قازىرگى اتىراۋ قالاسى ماڭىن، حورەزم دەپ قازىرگى ۇرگەنىش تەرريتورياسىن كورسەتەدى. مۇنىسى يبن باتۋتا كورسەتكەن دەرەكتەرمەن ەش ۇيلەسپەيدى. سەبەبى تومەندەگىدەي:

يبن باتۋتا جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە ءتۇنى اسا قىسقا بۇلعار ەلى مەن بەستاۋ اراسى ون كۇندىك جەر دەپ كورسەتكەن. بۇلعار ەلى شامامەن قازىرگى موسكۆا ورنالاسقان گەوگرافيالىق بەلدەۋدە بولعانى تۇسىنىكتى، ال قازىرگى پياتيگورسك ايماعىنان ول جەرگە ون كۇندە جەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. وسى سەبەپتەن رەسەيلىك كومەنتاتور: «يبن باتۋتا بۇلعار قالاسىنا استراحان قالاسىنان بارعان» دەپ ورەسكەل بۇرمالايدى. ونىسى جالعان. ويتكەنى، پاريجدىك جانە لوندوندىق نۇسقالاردىڭ ەكەۋىندە دە يبن باتۋتانىڭ بەشتاگتان ون كۇندە بۇلعارعا بارعانى انىق كورسەتىلگەن.

2. يبن باتۋتا استراحاننان قىرىمعا بارار جولىندا كەزدەسكەن قالادان ءبىر كۇندىك جەردە رۋس ەلى بارىن جازعان. ال رەسەيلىك كومەنتاتور «رۋستەر وتىرعان تاۋلى ايماق» دەپ تۇسىندىرەتىن ورال تاۋلارى مەن استراحاننان قىرىمعا باراتىن جول اراسى ءبىر كۇندىك جەر ەمەس. ورال تاۋلارى استراحاننان الىس، سولتۇستىكتە ورنالاسقان. ياعني، ورال تاۋلارى قىرىمعا بەت العان يبن باتۋتانىڭ جارتى جولىندا كەزدەسۋى اقىلعا سيمايدى. ورال تاۋلارى ونىڭ ارتىندا قالعان دەگەن ورىندى. وسى كەمشىلىكتى جاسىرۋ نيەتىمەن ورىس اۋدارماشىسى: «بۇلعار قالاسىنا كورشى جاتقان رۋستار» دەپ بۇرمالايدى. وسىلايشا «يبن باتۋتا بۇلعار قالاسىنا بارار جولىندا رۋس ەلىن كورسەتكەن» دەگەن جالعان تۇسىنىك ورنىقتىرۋعا تىرىسادى. ال ونداي دەرەك جازبادا مۇلدە جوق ەكەنى ايدان انىق.

3. «لوندوندىق نۇسقادا» انىق كورسەتىلگەن «حاشاك ەلى» دەگەن ءسوز «پاريجدىك نۇسقادا» مۇلدە جازىلماعان. ال «قازاقشا نۇسقاداعى» «مۇسىلمان الاچي حالقى» دەگەن اتاۋ «پاريجدىك ورىسشا نۇسقادا» «مۇسىلمان اس حالقى» دەپ كەلتىرىلگەن. مىنە، بارلىعى شىم-شىتىرىق، ءتىپتى يبن باتۋتا ول ماڭدا ەش بولماعانداي كورىنەدى. كەڭەس زامانىندا «پاريجدىك نۇسقا» عانا زەرتتەلگەندىكتەن، «يبن باتۋتا التىن وردادا بولماعان ءتارىزدى، ول وزگە دەرەكتەردەن كوشىرىپ الىنعان بولۋى مۇمكىن» دەگەن پىكىرلەر باسىم بولعان. ال «لوندوندىق نۇسقاعا» زەر سالا قاراساق، بارلىعى ءوز ورنىن تابا قويادى.

ەندى ءوز زەرتەۋلەرىمىزگە جۇگىنسەك، «…وتسيۋدا وتپراۆيلسيا يا ۆ سانۋب، وبشيرنىي گورود، پرينادلەجاششي پراۆيتەليۋ كاستامۋني، سۋلەيمانۋ بادشانۋ، ي پروبىل تام نەكوتوروە ۆرەميا. وستاۆيا سيە مەستو، پەرەپلىل يا مورەم ۆ گورود ەل-كيرام، منوگو پوتەرپەۆشي وپاسنوستەي ۆ پۋتي. ناكونەتس پريبىلي مى ۆ گاۆان ەل-كيراش، پرينادلەجاششۋيۋ ك پۋستىننوي سترانە كيپچاتسكوي» – «لوندوندىق نۇسقا».

«مى دوبراليس دو گاۆاني، نازىۆاەموي كەرچيۋ، ي حوتەلي ۆويتي ۆ نەە، نو ليۋدي، ناحوديۆشيەسيا نا گورە، دالي نام زناك، چتوبى مى نە ۆحوديلي. مى پوبوياليس زا سەبيا، پودۋمالي، چتو تۋت سۋدا نەپرياتەلسكيە، ي ۆەرنۋليس، نە سموتريا نا سۋشي. كوگدا مى پودوشلي ك نەي، يا سكازال حوزياينۋ سۋدنا: «يا حوچۋ سويتي زدەس». ون سپۋستيل مەنيا نا بەرەگ» – «پاريجدىك نۇسقا».

يبن باتۋتا قازىرگى تۇركياداعى سينوپ (سانۋب) قالاسى سۇلەيمەن پاتشاعا (سۋلەيمان بادشا) تيەسىلى ەكەنىن، سول قالادان كەمەگە وتىرىپ كەرىش گاۆانىنا كەلگەنىن باياندايدى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ماڭىزدى جايت، ول زاماندا ازوۆ تەڭىزى مەن قارا تەڭىزدى قوسىپ جاتقان قازىرگى كەرىش بۇعازى بولماعان، زەرتتەۋشىلەر ەكى تەڭىز كۋبان وزەنى سالاسىمەن قوسىلعانىن ايتادى. ءال ماسۋدي جازباسىنىڭ دەرەكتەرى ح عاسىردا سولاي ەكەنىن جانە يبن باتۋتا قۇجاتتارى حIV عاسىردا سولاي بولعانىن بايقاتادى. كۋبان وزەنى جايلى رەسەيلىك دەرەككوزدەرى دە سونى ايعاقتايدى: «نە دوحوديا دو موريا وكولو 20 كم كۋبان وتدەلياەت ۆلەۆو رۋكاۆ ستارايا كۋبان، كوتورىي ۆپاداەت ۆ كيزيلتاشسكي ليمان, پريلەگايۋششي ك چيورنومۋ موريۋ. يمەننو ەتوت رۋكاۆ بىل سامىم پولنوۆودنىم ۆ XIX ۆەكە، تو ەست موجنو گوۆوريت، چتو رانەە كۋبان ۆپادالا ۆ چيورنوە مورە».

سوڭعى جىلدارى كەرىش بۇعازى ارقىلى قىرىمعا كوپىر سالىپ جاتقان رەسەيلىك قۇرىلىسشىلاردىڭ سۋ استىنان ەسكى ەلدى مەكەندەر ورنى مەن كونە قابىرلەردى تاۋىپ جاتقانىن بارشا جۇرت ەستىپ-كورىپ وتىر. وسى فاكتىلەر قازىرگى كەرىش بۇعازى ول زاماندا بولماعانىن، ەكى تەڭىز ەرتەدە كۋبان وزەنى سالاسىمەن قوسىلعانىن دالەلدەيدى جانە ونىڭ قارا تەڭىزگە قۇيار تۇسى قازىرگى نوۆوروسسيسك قالاسى ورنالاسقان پورتتا بولعانى اراب عالىمدارى ءال ماسۋدي، يبن ءال اسير جانە يبن باتۋتا جازبالارىنان بايقالادى. ياعني، يبن باتۋتا زامانىندا كەرىش بۇعازى بولماعان، ول كەمە توقتاۋعا ىڭعايلى ءسۇيىر جاعالاۋ-پورت بولعان. ورىس وقىمىستىلارى يبن باتۋتا العاش كەلىپ تۇسكەن جەر دەپ كەرىش قالاسى اۋماعىن كورسەتەدى. ال تاريحشى ول قالانىڭ تۇرعىندارى تاۋ باسىنا شىعىپ، «بىزگە جاقىنداماڭدار» دەگەن بەلگى بەرگەنىن (شىنىندا، كەرىش قالاسى جانىندا تاۋ بار), سوندىقتان كەمە كەرىش جاعالاۋىنىڭ باسقا شەتىنە توقتاعانىن جازادى. يبن باتۋتا كەمەمەن «كيراش گاۆانى جاعاسىنا» كەلىپ تۇسكەنىن كورسەتكەن، بۇل كەرچ قالاسىنا نەمەسە كەرىش بۇعازىنا دەگەن ءسوز ەمەس. كەمە قازىرگى تامان قالاسى ماڭىنداعى جاعالاۋعا توقتاعان دەگەنىمىز ءجون، ويتكەنى ول قالا كەرچ بۇعازى جاعاسىندا – قازىرگى كەرچ قالاسىنا قارسى ورنالاسقان جاعالاۋ.

قورىتىندى: يبن باتۋتا مىنگەن كەمەنىڭ كيراش جاعالاۋى پورتىنا كەلىپ توقتاعان جەرى – قازىرگى تامان قالاسى ماڭىنداعى جاعالاۋ. ول قىپشاق ەلىنە كەلگەنىن ەسكە سالادى، اراب تىلىندەگى تۇپنۇسقادا ول اتاۋ «قاشاق» بولۋى دا بەك مۇمكىن.

«نا زاۋتريە دنيا ناشەگو پريبىتيا ۆ ەتۋ گاۆان ودين يز كۋپتسوۆ، ناشيح توۆاريششەي، وتپراۆيلسيا ك تەم ۆ ەتوي ستەپي، كوتورىە پرينادلەجات ك نارودۋ، يزۆەستنومۋ پود يمەنەم كيپچاكوۆ — وني حريستيانسكوي ۆەرى — ي نانيال ۋ نيح تەلەگۋ، كوتورۋيۋ تاششيل كون. تەلەگۋ نازىۆايۋت وني ارابا. ستەپ ەتا زەلەنايا، تسۆەتۋششايا، نەت نا نەي ني دەرەۆا، ني گورى، ني حولما، ني پودەما. نەت نا نەي ي دروۆ، ا جگۋت وني تولكو پومەت، كوتورىي نازىۆايۋت تەزەك».

«نا اربۋ ستاۆيتسيا نەچتو ۆ رودە سۆودا يز پرۋتەۆ دەرەۆا، پريۆيازاننىح ودين ك درۋگومۋ تونكيمي كوجانىمي رەمنيامي. ەتو لەگكايا نوشا; ەە وبتياگيۆايۋت ۆويلوكوم يلي پوپونوي; ۆ نەي بىۆايۋت وكنا رەشەتچاتىە ي توت، كتو ۆ نەي، ۆيديت ليۋدەي، وني جە ەگو نە ۆيديات; ون پوۆوراچيۆاەتسيا ۆ نەي، كاك ۋگودنو، سپيت ي ەست، چيتاەت ي پيشەت ۆو ۆرەميا ەزدى»«پاريجدىك نۇسقا».

«يا ۆزيال سەبە ارابۋ، دليا پەرەەزدا يز گاۆاني كيراشسكوي دو ەل-كافى، گورودا پرينادلەجاششەگو مۋگاممەدۋ-ۋزبەكۋ. بولشايا چاست جيتەلەي حريستيانە، جيۆۋششيە پود ەگو پوكروۆيتەلستۆوم. وتسيۋدا پريەحال يا ۆ گورود ەل-كيرام، ودين يز وگرومنەيشيح ي پرەكراسنەيشيح، كاكيە پرينادلەجات سۋلتانۋ مۋگاممەدۋ-ۋزبەكۋ حانۋ» – «لوندوندىق نۇسقا».

رەسەيلىك كومەنتاتورلار كافى قالاسى دەپ قىرىم ايماعىنداعى قالانى ايتادى. ولار: «يبن باتۋتا قىرىم ايماعىنان شىعىپ، قازىرگى ازوۆ تەڭىزىن باتىسىنان اينالىپ ءوتىپ، ازاك قالاسىنا جەتكەن» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ولار جازباداعى «18 ستانتسيا» اتاۋىن «18 كۇن» دەپ كورسەتەدى، وسىلايشا ءوز تۇجىرىمدارىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. بىزدەر كافى قالاسى دەگەن قازىرگى كاۆكاز دەگەن پورتتى قالا دەيمىز [1]، ويتكەنى اراب جازبالارى «كاۆكاز» اتاۋىن «كاف» دەپ كورسەتەتىن. يبن باتۋتا كافى قالاسى تەڭىز جاعاسىنداعى پورتتى قالا ەكەنىن جانە ەل-كيرام قالاسى وعان جاقىن ورنالاسقانىن جازعان. قازىرگى پورتتى قالا – كاۆكاز بەن كرىمسك قالاسى [2] كورشى ورنالاسقان. دەمەك، قازىرگى پورتتى قالا كاۆكاز – يبن باتۋتا زامانىنداعى پورتتى قالا كافى, ال قازىرگى كرىمسك قالاسى – يبن باتۋتا زامانىنداعى  ەل-كيرام قالاسى.

قورىتىندى: يبن باتۋتا كەرىش جاعالاۋىنان اربامەن كافى (كاۆكاز) قالاسىنا جەتكەن. بۇل قالادان ەل-كيرام (كرىمسك) قالاسىنا بارىپ، ودان ءارى ازاك قالاسىنا جول تارتقان. تاريحشى كافى قالاسى تۇرعىندارىن «قىپشاق حريستياندار» دەيدى، وتىندارى – «تەزەك», كولىكتەرى «اربا» دەپ اتالاتىنىن ايتادى. سول ارباعا كيىز ءۇي تىگىلەتىنىن دە تاپتىشتەپ تۇسىندىرەدى. وسى دەرەكتەر قازىرگى كازاكتار ول زاماندا قازاق ءتىلدى, بىراق حريستيان ءدىندى بولعانىن دالەلدەيدى، ورىس-سلاۆيان تىلدىلەر بولسا يبن باتۋتا ولاردى «قىپشاق» دەپ كورسەتپەس ەدى.

«پروەحاۆ وت گورودا كرىما 18 ستانتسي، مى پريبىلي ك وبشيرنوي رەكە، چەرەز كوتورۋيۋ پەرەپراۆلياليس تسەلىي دەن. تاك مى ەحالي دو تەح پور، پوكا دوبراليس دو درۋگوي رەكي، چەرەز كوتورۋيۋ پەرەپراۆلياليس پولدنيا. پوسلە ەتوگو مى پروەحالي ەششە تري دنيا ي پريبىلي ك گورودۋ ازاكۋ — كوتورىي نا بەرەگۋ موريا ي وتليچاەتسيا كراسيۆوي پوسترويكوي» «پاريجدىك نۇسقا».

«پوسلە منوگيح دنەي پۋتي، دوستيگ يا ازاكا، گورودكا نا مورسكوم بەرەگۋ. تۋت جيۆەت ەمير سۋلتانا مۋگاممەدا; ون پرينيال ناس ۆەسما لاسكوۆو. وتسيۋدا وتپراۆيلسيا يا ۆ ەل-مادجار» – «لوندوندىق نۇسقا».

مۇنداعى ءبىر كۇندە ارەڭ وتكەندەرى كۋبان وزەنىنىڭ سالالارى ەكەنى تۇسىنىكتى، جوعارىدا قارا تەڭىز بەن ازوۆ تەڭىزى ول زاماندا كۋبان وزەنى ارقىلى جالعاسقانىن ەسكەرتتىك. ال جارتى كۇندە وتكەندەرى قازىرگى دون وزەنى ەكەنى بايقالادى جانە ودان كەيىن ءۇش كۇن ءجۇرىپ ازاك قالاسىنا جەتكەن. قازىرگى ازوۆ قالاسى سول زامانداعى ازاك قالاسى بولۋى مۇمكىن ەمەس. يبن باتۋتانىڭ ازوۆ تەڭىزىنىڭ باتىس جاعالاۋىمەن ەمەس، كەرىسىنشە ءبىز كورسەتكەن شىعىس جاعالاۋىمەن ازاك قالاسىنا جەتكەنى انىق. اراب عالىمىنىڭ پورتتى كافى (قازىرگى كاۆكاز) قالاسى مەن كيرام (قازىرگى كرىمسك) قالاسى ارقىلى وتكەنى سونىڭ ايقىن دالەلى.

ازاك قالاسى قازىرگى تاگونروگ قالاسى ورنىندا بولعان ءتارىزدى [3]، ويتكەنى ازاك قالاسىنان ەل-ماجار قالاسىنا بارار جولدا وزەن كەزدەسەتىنى دەرەكتەردە قامتىلماعان. ول ايماقتى رەسەي يمپەرياسى ءحىح عاسىرعا دەيىن «كازاكتار ايماعى» نەمەسە «ديكوە پولە» دەپ اتاپ كەلدى. قازىرگى ورىس ءتىلدى كازاكتار رەسەيلىك شىركەۋ ءتىلى ارقىلى كەيىن سلاۆياندالعان، ياعني تاگونروگ اتاۋى كەيىن قالىپتاسقان (ازاك قالاسى اتاۋىن «تاگانروگ» دەپ وزگەرتكەن). قازىرگى ازوۆ قالاسى كەيىنگە دەيىن تانا دەپ اتالعان،  الايدا رەسەيلىكتەر ەش دالەلسىز «ول قالا ەرتەدە ازاك-تانا دەپ اتالعان» دەپ بۇرمالاپ، «ازاك قالاسى سول» دەپ تۇجىرىمدايدى.

قورىتىندى، يبن باتۋتا كيرام (كرىمسك) قالاسىنان ازاك (تاگانروگ) قالاسىنا جەتكەن. بۇل قالادان ول ماجار قالاسىنا اتتانعان، بىراق اراقاشىقتىعى كورسەتىلمەگەن.

«پوەحال يا ۆ گورود مادجار – گورود بولشوي، يز لۋچشيح تيۋركسكيح گورودوۆ، نا بولشوي رەكە، س سادامي ي وبيلنىمي پلودامي. يز گورودا مادجارا مى سوبراليس ەحات ۆ ستاۆكۋ سۋلتانا، ۆ چەتىرەح دنياح وت مادجارا، ۆ مەستنوستي، نازىۆاەموي بيشداگ. نا ەتوم پياتيگورە كليۋچ گورياچەي ۆودى، ۆ كوتوروم تيۋركي كۋپايۋتسيا. وني پولاگايۋت، چتو كتو ۆىكۋپاەتسيا ۆ نەم، توگو نە پوستيگنەت كرۋچينا بولەزني... پودوشلا ستاۆكا، كوتورۋيۋ وني نازىۆايۋت ۋردۋ ي مى ۋۆيدەلي بولشوي گورود، دۆيجۋششيسيا س سۆويمي جيتەليامي; ۆ نەم مەچەتي ي بازارى دا دىم وت كۋحون، ۆزۆيۆايۋششيسيا پو ۆوزدۋحۋ: وني ۆاريات ۆو ۆرەميا ساموي ەزدى سۆوەي ي لوشادي ۆەزۋت اربى س نيمي. كوگدا دوستيگايۋت مەستا پريۆالا، تو پالاتكي سنيمايۋت س ارب ي ستاۆيات نا زەمليۋ، تاك كاك وني لەگكو پەرەنوسياتسيا. تاكيم جە وبرازوم وني ۋسترايۆايۋت مەچەتي ي لاۆكي» «پاريجدىك نۇسقا».

«وتسيۋدا وتپراۆيلسيا يا ۆ ەل-مادجار، بولشوي ي بوگاتىي گورود. پوتوم پوەحال يا ۆ تابور سۋلتانا، كوتورىي بىل توگدا نا مەستە، نازىۆاەموم بيش-تاگ ي ۆسكورە دوستيگ وردى ەگو، يلي لاگەريا پەرۆوگو چيسلا رامادانا... تام ۋۆيدەلي مى تسەلىي دۆيجۋششيسيا گورود، س ۋليتسامي، دوموۆ، مەچەتيامي ي كۋحنيامي; پو پوۆەلەنيۋ سۋلتانا مۋگاممەدا، مگنوۆەننو ۆسە وستاناۆليۆاەتسيا نا توم مەستە، گدە ون ۆەليت» – «لوندوندىق نۇسقا».

مۇنداعى بيشتاگتىڭ ورنىن انىقتاۋعا بولادى، ويتكەنى يبن باتۋتا ول ماڭدا مينەرالدى شيپالى بۇلاق بارىن جانە جەرگىلىكتى حالىق ونىڭ سۋىنا شومىلىپ ەمدەلەتىنىن جازعان. پياتيگورسكىدە ونداي شيپالى سۋ بار، الايدا ول ايماقتىڭ جازى اسا ىستىق بولاتىندىقتان، «حان جايلاۋى» بولا الماسى تۇسىنىكتى [4] جانە ودان «ءتۇنى اسا قىسقا بۇلعارعا» دەيىنگى قاشىقتىق تا جازباداعى دەرەكتەرگە سايكەس كەلمەيدى (ونداي گەوگرافيالىق ايماق – موسكۆا قالاسى جاتقان بەلدەۋ, الايدا قازىرگى پياتيگورسكىدەن ول بەلدەۋگە دەيىن ون كۇندە جەتۋ مۇمكىن ەمەس).

ۆورونەج وبلىسى مەن روستوۆ وبلىستارىنىڭ شەكاراسىندا بوگۋچار اۋدانى بار. بۇل ايماق سايىن دالانىڭ سولتۇستىكتەگى ورمانمەن شەكتەسەتىن شەتى جانە جازى قوڭىر سالقىن، جايلاۋعا وتە قولايلى، ءشوبى شۇيگىن دالا [5]. سول اۋداندا جانىندا بىرنەشە اق تاۋ (سانى بەسەۋ بولار) ورنالاسقان «بەلايا گوركا» دەگەن مينەرالدى شيپالى بۇلاق بار. وسى بۇلاقتان اققان سۋ جىلعا بولىپ دون وزەنىنە قۇيادى (ەمدەلۋ ءۇشىن سۋعا ءتۇسىپ شومىلۋعا ىڭعايلى) [6]. ونىڭ سۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتى وتە زور جانە وندا شومىلىپ ەمدەلۋ ءداستۇرى ەرتەدەن قالىپتاسقان. سول جەردىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا سالت اتپەن ءتورت كۇندىك جەردە كازانسكايا ستانيتساسى بار – ەرتەدەن كازاكتار مەكەنى جانە دون وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان [7].

كازاك دەگەن – شىركەۋ تىلىمەن سلاۆياندالعان قازاقتار. ولاردىڭ اۋەلدە قازاق بولعانىنا رەسەيلىك دەرەكتەر ءجيى كورسەتەتىن «كازاچي يۋرت» اتاۋى دالەل («قازاق جۇرت»), ورىستىڭ كيىز ءۇيدى «يۋرتا» دەۋى «كازاچي يۋرت» – «قازاق جۇرتى» اتاۋىنان قالىپتاسقان. يبن باتۋتا ماجار قالاسى ۇلكەن وزەن جاعاسىندا جانە ودان بەشتاگقا دەيىن ءتورت كۇن دەپ كورسەتكەن. دەمەك، ماجار قالاسى – دون وزەنى بويىنداعى قازىرگى كازانسكايا ستانيتساسى، ال بەشتاگ دەگەنى – ودان ءتورت كۇندىك جەردەگى قازىرگى بەلايا گوركا ساياجايى. رەسەي 1830 جىلى قازىرگى ستاۆروپول ايماعىنداعى قالاعا پياتيگورسك اتاۋىن بەرگەن، وسىلايشا يبن باتۋتا جازعان بەستاۋدىڭ شىنايى ورنىن جاسىرعان.

قورىتىندى: يبن باتۋتا ازاك (تاگانروگ) قالاسىنان ماجار (كازانسكايا) قالاسىنا بارعان، سوسىن ودان ءتورت كۇندىك جەردەگى بەشتاگقا (بەلايا گوركاعا) جەتكەن. بۇل جەر حاننىڭ جايلاۋى, ياعني «لەتنايا ستاۆكاسى» بولعان.

يبن باتۋتا قالدىرعان دەرەكتەردەن قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىعى مىقتى ەكەنىن، ولاردىڭ مەشىتتەرى ارباعا تيەپ الاتىن كيىز ءۇي بولعانىن كورەمىز. «قازاق – مۇسىلماندىعى شالا حالىق، تاس-كىرپىشتەن سالعان مەشىتتەرى بولماۋى سونىڭ دالەلى» دەيتىندەرگە بۇل ناقتى جاۋاپ. كوشپەلى حالىققا تاس-كىرپىشتەن مەشىت تۇرعىزۋ قاجەت بولماعان، ويتكەنى ونى كوشكەندە الىپ كەتە المايدى. ال كيىز ءۇي-مەشىت كوشۋگە ىڭعايلى ءارى ناعىز كۇمبەزدى مەشىت بولىپ تابىلادى. ول دومالاق بولعاندىقتان، يمام قۇبىلاعا قاراعان كەز كەلگەن جاعىنا قاراپ جاماعاتپەن ناماز وقي الادى (تاس-كىرپىش مەشىتتەگىدەي يمامعا ارنايى ورىن ميحراپ دايىنداۋ قاجەت ەمەس).

«يا ناسلىشالسيا و گورودە بۋلگارە ي زاحوتەل وتپراۆيتسيا تۋدا، چتوبى ۆزگليانۋت نا تو، چتو گوۆوريتسيا پرو چرەزۆىچاينۋيۋ كراتكوست نوچي ۆ نەم، ا تاكجە پرو كراتكوۆرەمەننوست دنيا ۆ پروتيۆوپولوجنوە ۆرەميا گودا. مەجدۋ نيم ي ستاۆكويۋ سۋلتانا بىل دەسياتوك پۋتي. يا پوپروسيل ۋ نەگو پروۆودنيكا تۋدا ي ون وتپراۆيل سو منويۋ تاكوگو، كوتورىي دوۆەز مەنيا تۋدا ي پريۆەز مەنيا وبراتنو ك نەمۋ. پريبىل يا تۋدا ۆ رامازان ي، پوموليۆشيس نا زاكاتە سولنتسا، مى رازگوۆەليس. سدەلان بىل پريزىۆ ك ۆەچەرنەي موليتۆە ۆو ۆرەميا ناشەگو روزگوۆەنيا. مى سوۆەرشيلي ەە, دا موليتۆى تەراۆيح، شاف ي ۆيتر، ا ۆسلەد زا تەم زانيالاس ي زاريا. تاكجە كوروتوك دەن ۆ نەم ۆ پەريود كراتكوستي ەگو. پروبىل يا تام تري دنيا. زاحوتەلوس منە پروبراتسيا ۆ سترانۋ مراكا. ۆحود ۆ نەە چەرەز بۋلگار ي مەجدۋ نيمي 40 دنەي پۋتي. پوتوم يا وتكازالسيا وت ەتوگو ۆسلەدستۆيە بولشيح حلوپوت نا ەتو ي مالوي پولزى). پۋتەشەستۆيە تۋدا سوۆەرشاەتسيا نە يناچە، كاك نا مالەنكيح پوۆوزكاح، كوتورىە ۆوزيات بولشيە سوباكي، يبو ۆ ەتوي پۋستىنە لەد، نا كوتوروم نە دەرجاتسيا ني نوگي چەلوۆەچەسكيە، ني كوپىتا سكوتينى; ۋ سوباك جە كوگتي ي نوگي يح دەرجاتسيا نا لدۋ»«پاريجدىك نۇسقا».

«ناسلىشاۆشيس و گورودە بۋلگارە، يا پوجەلال ەگو ۆيدەت ي پوۆەريت راسسكازى و چرەزۆىچاينوي كراتكوستي ەگو نوچەي ۆ ودنو ۆرەميا گودا، ي وبراتنو دنەي ۆ درۋگوە ۆرەميا. وت سۋلتانسكوگو تابورا دو بۋلگارا وكولو دەسياتي دنەي پۋتي. يا پروسيل سۋلتانا دات منە پروۆودنيكا، ي ون ميلوستيۆو سوگلاسيلسيا. دەيستۆيتەلنو، يا ۆيدەل ۆ بۋلگارە، چتو، كوگدا تام پروچيتايۋت موليتۆۋ زاحوجدەنيا سولنەچنوگو ۆ مەسياتسە رامادانە، ۋجە ناستۋپاەت ۆرەميا ۆەچەرنەي موليتۆى، ي تاك دالەە، ي ناوبوروت ۆ درۋگوە ۆرەميا. يا پروبىل ۆ بۋلگارە تري دنيا، ي ۆوزۆراتيلسيا ك سۋلتانۋ. ۆ بۋلگارە راسسكازىۆالي منە و زەملە مراكا، ي ۆوزبۋديلي بىلو بولشوە جەلانيە پوسەتيت ەە. راسستويانيا دو نەە سوروك دنەي ەزدى، نو مەنيا ۋگوۆوريلي نە ەزديت، پرەدستاۆليايا وپاسنوستي ي بەسپولەزنوست پۋتەشەستۆيا. سلىشال يا، چتو ەزديات تۋدا نا مالەنكيح سانياح، زاپرياجەننىح سوباكامي، يبو دوروگي پوكرىتى لدوم، پو كوتورومۋ سكولزيت چەلوۆەچەسكايا نوگا ي كونسكوە كوپىتو، ي تولكو سوباكي موگۋت دەرجاتسيا» – «لوندوندىق نۇسقا».

رەسەي زەرتتەۋشىسى مۋراد ادجي قازىرگى موسكۆا قالاسىندا (كرەمل اۋماعىندا) شىعىستىق جازۋلارى بار بەلگىسىز ەسكى ەكى حرام بارىن جازعان. ال اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي ح عاسىردا بۇلعار قالاسىندا ساۋلەتتى مەشىت بولعانىن كورسەتەدى. ول ايماقتىڭ كليماتى جايلى اقپاراتتا جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە كۇننىڭ باتۋى مەن قايتا شىعۋىنىڭ اراسى 6 ساعات 50 مينۋت شاماسىندا ەكەنى، كەي مەزگىلدە كۇندىزدىڭ دە وسىلايشا وتە قىسقا بولاتىنى انىق مالىمدەلگەن [8]. موسكۆا پاتشالىعىن ورناتقان ديناستيا اۋەلدە كيەۆ كنيازدىگىن بيلەگەن ريۋريك (بيۋريك) اۋلەتىنەن تارايدى. ولاردى ەۋروپالىقتار «ۆارياگ» دەيدى جانە رەسەي پاتشالارىنىڭ بيلىك سيمۆولى بولعان موناماح ءتاجى – كادىمگى قازاقى بورىك جانە ونداي كونە بورىكتەر قىرىم مۋزەيلەرىندە جەتكىلىكتى كورىنەدى. ەۋرازيانى ەرتەدەن بيلەگەن اس ديناستياسى (اسىلۇيا تايپاسى) جايلى، ولاردىڭ قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىن بيلەگەن توبى اۋەلدە ءسۇربورىاس, كەيىن قىسقاشا ءبورى دەپ اتالعانىن جانە كەيىن سلاۆيان-بولگارلار كوپشە تۇردە «بيۋري-كي» دەگەندىكتەن اتاۋلارى «بورىك» بولىپ وزگەرگەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىنگى جازبالارىمىزدا جەتكىزگەنبىز. رەسەي يمپەرياسى ولاردىڭ تۇركىتىلدى جازبالارىن «درەۆنەرۋسسكيە» ەتىپ وزگەرتكەندە، «بورىك» اتاۋىن «ريۋريك» دەپ بۇرمالاعان. ال كۋاب (كيەۆ) اتاۋى حازار قاعاناتىندا باس ۋازىرلىكتى يەمدەنگەن كۋا رۋىمەن بايلانىستى، ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر توبى حازار پاتشاسىنا قىزمەت ەتكەنى دە ءمالىم. دەمەك، كيەۆ كنيازدىگىن بيلەگەن، كەيىن موسكۆا پاتشالىعىن ورناتقان – بورىك ديناستياسىنىڭ كۋا دەگەن رۋى، ارعى تەگى قىرىمنان شىققان. سوندىقتان ولاردىڭ مەكەنىن جەرگىلىكتى حالىق – بۇلعارلار «قىرىمەل» دەپ اتاعان جانە وسى اتاۋ كەيىن «كرەمل» بولىپ وزگەرگەن.

يبن باتۋتا زامانىندا، حIV عاسىردا ىشكى رەسەيدەگى بۇلعارلار مۇسىلمان بولدى جانە ول ايماق التىن وردا قۇرامىندا ەدى. ول زاماندا موسكۆا كنيازدىگى تۇرماق، موسكۆا اتاۋى دا بولماعان. ءتىپتى، ول ايماقتا حريستيان ءدىندى قىرىم ەلى دە، كۋا ادامدارى دا مەكەندەگەن ەمەس. الىستاعى چۋكچالار ەلىنەن (قاراڭعى ەل) حاباردار يبن باتۋتانىڭ مۇسىلمان بۇلعار ەلىندەگى حريستيان توبى جايلى بىلمەۋى اقىلعا سيمايدى، بىلسە، جازىپ قالدىرار ەدى ەڭبەكتەرىندە. بيۋريك-ريۋريك ديناستياسى ول كەزدە قازىرگى بەلارۋسيا ايماعىنداعى ۋرۋس ەلىن باسقارۋى مۇمكىن، ولار تۇركىتىلدى كاتوليكتەر بولعان (بەلارۋستار اۋەلدە كاتوليك بولعانى ايتىلادى). رۋس تايپاسى – قىرىمدى مەكەندەگەن [9] تۇركىتىلدىلەر، ولاردىڭ تۇركىتىلدى جانە كاتوليك ءدىندى بولعانىن ءحىىى عاسىردىڭ سوڭىندا جازىلعان «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسى راستايدى [10]. بيلەۋشى بولعاندىقتان ولاردى «اق رۋس» دەپ اتاعان. كەيىن پراۆوسلاۆيانى قابىلداپ، بولگارلىق شىركەۋ تىلىنە كوشكەندە (سلاۆياندالعاندا), «بەلورۋس» ۇلتى بولىپ قالىپتاستى. ولار التىن وردا ىدىراعان حV عاسىردا عانا بۇلعارلاردى باعىندىرىپ، بۇلعار قالاسىنا ورنىققان. ارعى ءتۇبى قىرىمدىق بولعاندىقتان، ولاردىڭ مەكەندەرىن بۇلعارلار «قىرىمەل» دەپ، ال باسشىلارىن رۋ اتاۋىمەن «كۋا» دەپ اتادى. ولار حريستيان بولعاندىقتان، شاراپ ءىشۋدى داستۇرگە اينالدىردى. سوندىقتان بۇلعارلار ولاردى «ماس كۋا» دەپ اتاپ كەتىپ، وسىدان «موسكۆا» اتاۋى قالىپتاسقان دەپ تۇجىرىمدايمىز. يبن باتۋتا حIV عاسىردا «ءتۇنى اسا قىسقا» بۇلعار قالاسىندا بولىپ، ونداعى مەشىتتە نامازىن وقىدى، ول ەشقانداي ورىس نەمەسە سلاۆيان ادامدارىن كورگەنىن جازبايدى.

دەمەك ماسكۋا اتاۋى دا، موسكۆا پاتشالىعى دا تەك حV عاسىردا عانا پايدا بولدى (حIV عاسىرداعى يبن باتۋتا زامانىندا ول بۇلعار دەگەن قالا ەدى). حV عاسىردا بۇلعار ەلى بيلىگىنە كەلىپ ماسكۋا پاتشالىعىن ورناتقان ۋرۋستاردى قازاقتار «ورىس» دەپ اتاعان، ارتىنان ولاردىڭ قول استىنداعى بۇلعارلاردى دا «ورىس» دەپ اتاۋ قالىپتاسقان. كەيىن ءحVى عاسىردا بۇلعار-ورىستار شوقىنىپ شىركەۋ تىلىنە كوشكەندە (سلاۆياندالعاندا) «ورىس» اتاۋىن بۇرمالاپ، وزدەرىن «روس» دەپ اتاپ كەتكەن جانە مەملەكەتتەرى سول سەبەپتەن روسسيا بولىپ ورنىقتى. قازىرگى حريستيان ءدىندى، سلاۆيان ءتىلدى ورىس حالقى حIV عاسىردا مۇسىلمان ءدىندى ءارى تۇركى ءتىلدى بۇلعار ەلى ەكەنىن يبن باتۋتا جازباسى دالەلدەيدى. ونداعى دەرەكتەر رەسەي تاريحىنىڭ تولىق جالعان ەكەنىن پاش ەتەدى. سوندىقتان رەسەي مەن كەڭەستىك يمپەريا يبن باتۋتا جازباسىن سەنىمسىز ەتىپ كورسەتۋگە ۇمتىلدى جانە بارىنشا ەلەمەۋگە تىرىستى.

ءبىز كورسەتكەن بەلايا گوركا (بەشتاگ) مەن موسكۆا (بۇلعار) اراسى سالت اتتى ادامعا شامامەن ون كۇندىك جەر بولادى. ياعني، يبن باتۋتا كورگەن بۇلعار قالاسى – قازىرگى موسكۆا، ول بۇلعار ەلىنىڭ استاناسى بولعاندىقتان «بۇلعار» دەپ اتالعان. يبن باتۋتانىڭ «قاراڭعى ەل» دەپ وتىرعانى ەرتەدە چۋكچالار مەكەندەگەن قازىرگى ارحانگەلسك قالاسى ايماعى ەكەنى تۇسىنىكتى (كرايني سەۆەر).

قورىتىندى: يبن باتۋتا بەشتاۋدان (بەلايا گوركا) ون كۇندە بۇلعار (موسكۆا) قالاسىنا جەتكەن. سول جەردىڭ مەشىتىندە نامازعا قاتىسقان، اسا قىزىقسا دا الىس ءارى جولى قيىن بولعاندىقتان «قاراڭعى ەلگە» (ارحانگەلسك قالاسى ورنالاسقان ايماق) بارۋدان باس تارتقان. ول بۇلعار قالاسىندا ءۇش كۇن بولىپ، وزبەك حان وتىرعان ولكەگە (بەشتاگ-بەلايا گوركا) قايتىپ ورالعان.

«ۆەرنۋلسيا يا يز گورودا بۋلگارا س ەميروم، كوتوروگو سۋلتان وترياديل ۆمەستە سو منويۋ، ي زاستال يا ستاۆكۋ سۋلتانا ۆ مەستنوستي، يزۆەستنوي پود يمەنەم بيشداگ. ەتو بىلو 28 رامازانا. يا پريسۋتستۆوۆال س نيم پري پرازدنيچنوم بوگوسلۋجەني. كوگدا پرازدنيك كونچيلسيا، تو مى وتپراۆيليس ۆ پۋت س سۋلتانوم ي سو ستاۆكويۋ ي پريبىلي ك گورودۋ حادجيتارحانۋ. گورود ەتوت پولۋچيل نازۆانيە سۆوە وت تيۋركسكوگو حادجي، ودنوگو يز بلاگوچەستيۆتسەۆ، پوسەليۆشەگوسيا ۆ ەتوم مەستە. سۋلتان وتدال ەمۋ ەتو مەستو بەسپوشليننو، ي ونو ستالو دەرەۆنەي; پوتوم ونو ۋۆەليچيلوس ي سدەلالوس گورودوم. ەتو ودين يز لۋچشيح گورودوۆ، س بولشيمي بازارامي، پوستروەننىي نا رەكە يتيلە، كوتورايا ودنا يز بولشيح رەك ميرا. سۋلتان وستاەتسيا زدەس دو تەح پور، پوكا ۋسيليۆاەتسيا ستۋجا ي ەتا رەكا زامەرزاەت. پوتوم ون پريكازىۆاەت جيتەليام ەتوگو كرايا پريۆەزتي تىسياچ ۆوزوۆ سولومى، كوتورىە وني كلادۋت نا لەد، سپلوتيۆشيسيا نا رەكە. پو ەتوي رەكە ي سوەدينەننىم س نەيۋ ۆودام ەزديات ۆ ارباح نا راسستوياني 3 دنەي پۋتي. چاستو پو نەي پروحوديات كاراۆانى، نە سموتريا نا كونەتس زيمنەي پورى، نو تونۋت ي پوگيبايۋت» – «پاريجدىك نۇسقا».

«يا ۆوروتيلسيا ۆ تابور سۋلتانسكي 28-گو رامادانا، ي وتپراۆيلسيا پوتوم زا سۋلتانوم دو استراحاني، ودنوگو يز پودۆلاستنىح ەمۋ گورودوۆ. ون ستويت نا بەرەگۋ رەكي ەتەل، ودنوي يز ۆەليچايشيح رەك ۆ ميرە» – «لوندوندىق نۇسقا»

رەسەي عالىمدارى: «يبن باتۋتا بۇلعار قالاسىنا حادجتارحان (استراحان) قالاسىنان اتتانعان ءتارىزدى» دەپ ورەسكەل بۇرمالايدى. وسىلايشا «بۇلعار قالاسى قازىرگى ۆولگوگراد ماڭىندا ورنالاسقان جانە ول ايماقتا ەرتەدە ۆولجسكايا بۋلگاريا مەملەكەتى بولعان» دەيتىن جالعان تۇجىرىمدارىنا قوسىمشا دالەل ىزدەيدى. ولار «يبن باتۋتا بۇلعارعا بارعان جولىندا ورال تاۋىنداعى رۋس ەلىن كورسەتتى» دەگەن وتىرىكتەرىن دە قوسادى. وسىلايشا «رۋس حالقى، ياعني ورىستار رەسەيدى ەرتەدەن مەكەندەگەن» دەگەن قيسىنسىز تۇجىرىمدارىنا اراب عالىمى جازباسىن كۋا ەتۋگە تىرىسادى.

يبن باتۋتا ءوزىنىڭ بەشتاگتان بۇلعارعا اتتانعانىن، سوسىن قايتادان سول بەشتاگقا ورالعانىن انىق جازعان جانە سول ساپارىندا رۋس دەگەن تايپا نەمەسە ۇلت كەزدەسەتىنىن كورسەتپەگەن. يبن باتۋتا قالدىرعان دەرەكتەرگە سايكەس، رۋس ەلى تاۋلى جەردە، مۇلدە باسقا ايماقتا – سولتۇستىك كاۆكاز تاۋىندا وتىرعان.

قورىتىندى: يبن باتۋتا بۇلعار (موسكۆا) قالاسىنان بەشتاۋعا (بەلايا گوركا) قايتىپ كەلگەن جانە وسى جەردەن حان ورداسىمەن بىرگە حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىنا بارعان. تاريحشى «حاجتۇرعان» اتاۋى ول جەردى ءبىر سىيلى مۇسىلمان قاجى تۇرعاندىقتان پايدا بولعانىن، كەيىن ول اۋىلعا، سوسىن ۇلكەن قالاعا اينالعانىن باياندايدى. ونىڭ جاي اۋىلدان ۇلكەن قالاعا اينالۋى مۇحاممەد وزبەك حان زامانىنا دەيىن ورىن العانى تۇسىنىكتى. وسى دەرەكتىڭ ءوزى التىن وردا ايماعىندا يسلام ءدىنى ەرتەدەن ورنىققانىن دالەلدەيدى. ياعني، «التىن وردادا يسلام ءدىنى وزبەك حان زامانىندا كەلدى» دەگەن ورىس زيالىلارىنىڭ تۇجىرىمى جالعان. يبن باتۋتا جازباسى مۇحاممەد وزبەك حان ەدىل وزەنىنىڭ قاتۋىن وسى حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىندا كۇتەتىنىن، وزەن قاتقان سوڭ وعان سابان توسەپ جول جاسايتىنىن، ودان قىستا كەرۋەندەر دە وتەتىنىن مالىمدەيدى. وسى دەرەكتەن مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ مۇز قاتقانشا حاجتۇرعاندا (استراحاندا) وتىرىپ، مۇز قاتقان سوڭ سابان توسەلگەن جول ارقىلى ەل استاناسى اقساراي قالاسىنا جەتەتىنىن بايقايمىز.

«كوگدا مى پريبىلي ۆ گورود حادجيتارحان، تو حاتۋن بايالۋن، دوچ تساريا ۆيزانتيسكوگو، پروسيلا سۋلتانا پوزۆوليت ەي پوسەتيت وتتسا سۆوەگو، چتوبى ۋ نەگو رازرەشيتسيا وت برەمەني، ا ۆوزۆراتيتسيا ك نەمۋ. ون دال ەي پوزۆولەنيە. زاتەم ونا پوپروسيلا ەگو پوزۆوليت منە وتپراۆيتسيا ۆ سووبششەستۆە ەە، دليا وسموترا كونستانتينوپوليا ۆەليكوگو. ون وتكازال منە، وپاساياس زا مەنيا، نو يا ستال ۋپراشيۆات ەگو ي سكازال ەمۋ: «يا وتپراۆليۋس تۋدا پود تۆويم پوكروۆيتەلستۆوم ي تۆويم زاستۋپنيچەستۆوم ي نە بويۋس نيكوگو». توگدا ون دال منە پوزۆولەنيە، ي مى راسپروستيليس س نيم... مى ناپراۆيليس ك گورودۋ ۋكاكۋ — گورودۋ سرەدنەي ۆەليچينى، نو كراسيۆوي پوسترويكي، س وبيلنىمي بلاگامي ي سيلنوي ستۋجەي. مەجدۋ نيم ي مەجدۋ ساراەم، ستوليتسەي سۋلتانا، 10 دنەي پۋتي، ا نا ودين دەن پۋتي وت ەتوگو گورودا گورى رۋسسكيح. پوسلەدنيە — حريستيانە، كراسنوۆولوسىە، گولۋبوگلازىە، بەزوبرازنوي نارۋجنوستي، نارود پلۋتوۆسكوي. ۋ نيح سەرەبريانىە رۋدنيكي ي يز سترانى يح پريۆوزياتسيا ساۋمى، ت. ە. سەرەبريانىە سليتكي، نا كوتورىە پروداەتسيا ي پوكۋپاەتسيا ۆ ەتوم كراە. چەرەز دەسيات دنەي مى يز ەتوگو گورودا پريبىلي ۆ گورود سۋرداك» «پاريجدىك نۇسقا».

«كوگدا سۋلتان پريبىل ۆ استراحان، ودنا يز جەن ەگو، دوچ يمپەراتورا كونستانتينوپولسكوگو، بەرەمەننايا، پروسيلا ۋ نەگو پوزۆولەنيا پوسەتيت وتتسا سۆوەگو، نا چتو سۋلتان سوگلاسيلسيا. يا وسمەليلسيا پروسيت رازرەشەنيا سلەدوۆات زا نەيۋ، جەلايا ۆيدەت كونستانتينوپول; سناچالا منە وتكازالي. كوگدا يا وبياسنيل، چتو حوچۋ بىت ۆ سۆيتە سۋلتانشي، بەز ۆسياكوگو وتليچيا، پوزۆولەنيە بىلو دانو. تاكيم وبرازوم، 10-گو شاۆاليا وتپراۆيلسيا يا ۆ پۋت س سۋلتانسكويۋ سۋپرۋگويۋ، پو يمەني بايلۋن،  دوچەريۋ يمپەراتورا كونستانتينوپولسكوگو. مى پريبىلي سناچالا ۆ ۋكاك، گورود پوريادوچنىي، نو تام بىلو نام ۆەسما حولودنو. وتسيۋدا دو ەل-سارايا دەسيات دنەي پۋتي. ۆ ودنوم دنە پۋتي وتسيۋدا ناحودياتسيا رۋسسكيە گورى، گدە جيۆۋت رۋسسكيە، حريستيانە، نارود س رىجيمي ۆولوسامي ي گولۋبىمي گلازامي، ۆەسما حيترىي ي كوۆارنىي. ۋ نيح ەست سەرەبريانىە رۋدنيكي، ي يز يح زەملي پولۋچايۋتسيا سۋۆامى، يلي سليتكي سەرەبرا. پوسلە دەسياتي دنەي پۋتي وت سەگو مەستا، پريەحالي مى ۆ سۋداك» «لوندوندىق نۇسقا».

يبن باتۋتا استراحاننان يمپەراتوردىڭ قىزىمەن بىرگە كونستانتينا ء(بىرىنشى اۋدارما مەن قازاقشا اۋدارمادا وسىلاي جازىلعان) قالاسىنا ساپارعا اتتانىپتى. سول زامانداعى كونستانتينوپول بيلەۋشىسىنىڭ بايلۋن ەسىمدى قىزى بولماعانىن ايتادى تاريحشىلار. سوعان قاراعاندا مۇندا يبن باتۋتا قازىرگى رۋمىنياداعى كونستانتا قالاسىن ايتۋى مۇمكىن. ولار ساراي (ەل استاناسى اقساراي) قالاسىنان ون كۇن قاشىقتىقتاعى ۋكاك قالاسىنا جەتەدى. ەكى نۇسقادا دا وندا كۇن سالقىن ەكەنى جانە ءبىر كۇندىك جەردەگى تاۋدا رۋس ەلى وتىرعانى قامتىلعان، ال قازاقشا اۋدارمادا: «ون كۇندىك جەردە رۋس ەلى تۇراتىن تاۋ كورىنىپ تۇر» دەلىنگەن. ون كۇندىك قاشىقتىقتاعى تاۋدىڭ كورىنىپ تۇرۋى، البەتتە قيسىنسىز. وسى ۋكاك قالاسىن باسقا اۋدارمالاردا «اككا»، قازاقشا اۋدارمادا «اككە» دەپ كورسەتكەن.

سولتۇستىك كاۆكازدى ءحى عاسىردا قىرىمنان كەلگەن رۋستار باسىپ الىپ، سارير مەملەكەتى ورنىندا اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقانى جانە ولاردىڭ ءحىى عاسىردا بيلىكتەن ايرىلعانى، ال ءحىىى عاسىردا شىڭعىسحان اۋلەتى رۋس اۋلەتىن قايتا بيلىككە وتىرعىزعانى – تاريحي انىق فاكتىلەر. ول ايماقتىڭ نەگىزگى حالقىنىڭ ءبىر بولىگى اۆارلار سول زاماندا كاتوليك ءدىنىن ۇستانعانى جانە ولاردى بيلەگەن رۋس اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى ارسكان، ياعني «ارىc حان» دەپ باستالاتىنى دا انىق [11] (قىرىمدىق رۋس پەن ساكالبان ەلى ءحى عاسىردا كاتوليك بولعان، دۇرىس اتاۋلارى – ارىس پەن ساكالبان) [12].

شەشەندەردىڭ ءبىر تەيپى (تايپاسى) «ۋرۋس» دەپ اتالادى. ولار شەشەندەرگە كىرمە سانالادى جانە ونداعى ۋرۋس-مارتان قالاسى اتاۋى سولاردان قالعان. سولتۇستىككاۆكازدىق ادامدار  اراسىندا «سارى شاشتى جانە كوك كوزدىلەر» بۇگىن دە جەتكىلىكتى جانە تاۋلى ايماق سالقىن بولاتىنى دا تۇسىنىكتى. ۆايناح حالقى شەشەن، ينگۋش جانە اككي دەگەن ءۇش ۇلتتان قۇرالادى. اككي ۇلتى شەشەن مەن داعىستاندا بار، اككي دەگەن بىرنەشە ەلدى مەكەن تاۋلى ايماقتا قازىرگە دەيىن ساقتالعان. رۋستەر جەرىندە كەن وشاقتارى بارىن جانە ولار كۇمىستى ساتۋعا شىعاراتىنىن ايتادى يبن باتۋتا. قازىرگى پروحلادنىي قالاسىندا مىس كابەل شىعاراتىن زاۋىت ورنالاسقان، وعان جاقىن تاۋدا ۆولفرام-مىس-كۇمىس وندىرەتىن كەندەر بار («حۋدەس» پەن «كيزيل دەرە» كەندەرى داعىستاندا، «تىرناۋىز» كەنى كاباردين-بالكاردا جانە كاراچايداعى كەن ورىندارى).

بىزدەر اككي قالاسى دەپ قازىرگى پروحلادنىي قالاسىن ايتامىز [15]. ويتكەنى، وعان جاقىن تاۋلى ايماقتا اۆار، كاباردان، ۆايناح ۇلتتارى وتىر (ۋرۋس توبى التىن وردا زامانىندا سولتۇستىك كاۆكازدى بيلەگەنىن، ولاردىڭ ءبىر توبى شەشەندەر قۇرامىندا ۋرۋس تەيپى بولىپ ساقتالعانىن ەسكەرتتىك). پروحلادنىي قالاسىن قالىپتاستىرعان كازاكتار دەپ سانالادى (كازاك دەگەن قازاق بولعانىن ايتتىق) جانە قالانىڭ «پروحلادنىي» اتالۋى، يبن باتۋتا ايتقانداي، ونىڭ «ۆەسما پروحلادنىي» جەر بولۋىنا بايلانىستى. ول تاۋ ەتەگىندەگى جازىق بولعاندىقتان، التىن وردا قۇرامىنا كىرگەن. ال ودان ءبىر كۇندىك جەردەگى تاۋلى ايماقتى شىڭعىسحان اۋلەتىمەن وداقتاس رۋس ديناستياسى بيلەگەن. ەرتەدە اككى ەلى ادامدار وتىرعان ەلدى مەكەن بولعاندىقتان، قالا اككي دەپ اتالىپ كەتكەن سياقتى. يبن باتۋتانىڭ كەزىندە ونىڭ تۇرعىندارى التىنوردالىقتار، ياعني قازاقتار بولعانى بايقالادى، وزگە بولسا تاريحشى جازار ەدى. پروحلادنىي قالاسىنان استراحانعا دەيىن سالت اتتىعا شامامەن جەتى كۇن ءجۇرۋ كەرەك. اراب عالىمى استراحان مەن ساراي قالاسىنىڭ اراسى ءۇش كۇن دەپ مەجەلەيدى، ياعني ساراي (اقساراي) مەن پروحلادنىي اراسى يبن باتۋتا كورسەتكەندەي ون كۇن بولادى.

قورتىنىدى، يبن باتۋتا حاجىتۇرعان (استراحان) قالاسىنان اككي (پروحلادنايا) قالاسىنا جەتى كۇندە جەتكەن. وسى قالادان تاۋداعى رۋس ەلىنە ءبىر كۇندىك جول ەكەنىن كورسەتەدى، ياعني سولتۇستىك كاۆكاز تاۋىنداعى ەلدى بيلەگەن قىرىمدىق ۋرۋس ديناستياسىن ايتادى. سوسىن ولار ون كۇن ءجۇرىپ قارا تەڭىز جاعاسىنداعى سۋداك قالاسىنا بارعان.

«چەرەز دەسيات دنەي مى يز ەتوگو گورودا پريبىلي ۆ گورود سۋرداك (سۋداك، سۋروج). ەتو ودين يز گورودوۆ كيپچاتسكوي ستەپي، نا بەرەگۋ موريا. گاۆان ەگو ودنا يز سامىح بولشيح ي سامىح لۋچشيح گاۆانەي. ۆوكرۋگ نەگو سادى ي ۆودى; ناسەليايۋت ەگو تيۋركي ي، پود يح پوكروۆيتەلستۆوم، نەسكولكو ۆيزانتيتسەۆ، كوتورىە زانيمايۋتسيا رەمەسلامي. گورود ەتوت بىل ۆەليك، نو بولشايا چاست ەگو بىلا رازرۋشەنا پو پريچينە رازدورا، كوتورىي پرويزوشەل مەجدۋ ۆيزانتيتسامي ي تيۋركامي ي ۆ كوتوروم پوبەدا وستالاس زا ۆيزانتيتسامي. توگدا تيۋركام پوموگلي يح سووبششنيكي، پەرەبيلي ۆيزانتيتسەۆ ستراشنەيشيم وبرازوم ي ۆىگنالي بولشۋيۋ چاست يح. چاست جە يح وستاەتسيا پود پوكروۆيتەلستۆوم دو سەگو ۆرەمەني. پوتوم مى پريبىلي ك گورودۋ، يزۆەستنومۋ پود يمەنەم باباسالتۋك. بابا يمەەت ۋ نيح تاكوە جە زناچەنيە، كاك ۋ بەربەروۆ (ت. ە. وتەتس). سالتۋك — بىل، گوۆوريات، پروريتساتەل، نو پرو نەگو راسسكازىۆايۋت ۆەششي، كوتورىە زاكون زاپرەششاەت. ەتوت گورود سامىي كرايني يز تيۋركسكيح گورودوۆ; مەجدۋ نيم ي مەجدۋ پەرۆىمي ۆلادەنيامي ۆيزانتيتسەۆ 18 دنەي ستەپيۋ، بەز ۆسياكوي وسەدلوستي، ۆ توم چيسلە 8 دنەي بەز ۆودى ۆ نەي. ۆستۋپيلي مى ۆ نەە ۆو ۆرەميا حولودا ي نە نۋجداليس ۆ بولشوم كوليچەستۆە ۆودى. پو ەتوي ستەپي مى ەحالي 18 دنەي، ۋتروم ي ۆەچەروم، ي، حۆالا اللاحۋ، نە ۆيدەلي نيچەگو، كرومە حوروشەگو. پوسلە ەتوگو مى پريبىلي ۆ كرەپوست ماحتۋلي; ەتو پەرۆىە ۆلادەنيا ۆيزانتيتسەۆ. تاك كاك ۆيزانتيتسى ۋجە سلىشالي و پريەزدە ەتوي حاتۋني ۆ يح كراي، تو ۆ ەتۋ كرەپوست پريبىل كەفالي نيكۋلا ۆيزانتيەتس، س بولشيم ۆويسكوم ي بولشيم ۋگوششەنيەم، ا يز دۆورتسا وتتسا ەە، تساريا كونستانتينوپولسكوگو، پريەحالي حاتۋني ي پوۆيتۋحي. مەجدۋ ماحتۋلي ي كونستانتينوپولەم 22 دنيا پۋتي; يز نيح 16 دنەي دو پروليۆا، ي 6 دنەي دو كونستانتينوپوليا. وت ەتوي كرەپوستي ەزديات نە يناچە، كاك نا لوشادياح ي نا مۋلاح; اربى وستاۆليايۋتسيا تام ۆسلەدستۆيە نەروۆنوي مەستنوستي ي گور. ەمير بايدارا ۆەرنۋلسيا س سۆويم ۆويسكوم، ا س حاتۋنيۋ پوەحالي ليش ەە ليۋدي. مەچەت سۆويۋ ونا وستاۆيلا ۆ ەتوي كرەپوستي، ي راسپورياجەنيە و پريزىۆە ك موليتۆە بىلو وتمەنەنو. ۆ چيسلە ۋگوششەنيا ەي پرينوسيلي ۆينا، كوتورىە ونا پيلا، دا سۆينەي، كوتورىح، راسسكازال منە ودين يز ەە پريبليجەننىح، ونا ەلا. يز ليتس، سوۆەرشاۆشيح موليتۆۋ، پري نەي وستالسيا تولكو ودين تيۋرك، كوتورىي ي موليلسيا س نامي. ۆسلەدستۆيە ۆستۋپلەنيا ناشەگو ۆو ۆلادەنيا نەۆەرنىح يزمەنيليس ۆنۋترەننيە چۋۆستۆا، نو حاتۋن پورۋچيلا ەميرۋ كەفالي وكازىۆات منە پوچەت، ي ودناجدى ون پوكولوتيل ودنوگو يز سۆويح نەۆولنيكوۆ زا تو، چتو ون سمەيالسيا ناد ناشەي موليتۆوي. كوگدا ناحوديۆشيمسيا ۆ سۆيتە حاتۋني تيۋركام ستالو ياسنو، چتو ونا ك ۆەرە وتتسوۆسكوي ي جەلاەت وستاتسيا پري نەم، يا پروستيلسيا س نەيۋ ي پوەحال نازاد. پرەبىۆانيە موە ۋ نيح پرودولجالوس مەسياتس ي 6 دنەي. وتپراۆيليس مى ۆ سووبششەستۆە سارۋدجي، كوتورىي وكازىۆال منە پوچەت، پوكا دوبراليس دو كراينەگو پرەدەلا يح سترانى، گدە مى وستاۆيلي سۆويح سپۋتنيكوۆ ي سۆوي اربى. مى سەلي نا اربى ي ۆستۋپيلي ۆ ستەپ. سارۋدجا دوەحال س نامي دو گورودا باباسالتۋكا، پروۆەل تام تري دنيا ۆ گوستياح ي ۆەرنۋلسيا ۆوسۆوياسي. بىلو ەتو ۆو ۆرەميا سيلنوي ستۋجي» – «پاريجدىك نۇسقا».

«پوسلە دەسياتي دنەي پۋتي وت سەگو مەستا، پريەحالي مى ۆ سۋداك، گورود ۆ كيپچاتسكوي ستەپي، نا مورسكوم بەرەگۋ، ا پوتوم ۆ گورود بابا-سالتۋك. زدەس پوسلەدنەە مەستو، پرينادلەجاششەە تۋركام، ي وت نەگو دو وبلاستەي رۋمسكيح ۆوسەمنادتسات دنەي پۋتي، يز كويح ۆوسەم دنەي نادوبنو ەحات پو نەوبيتاەموي ي بەزۆودنوي ستەپي، نو پۋتەشەستۆۋيا ۆ حولودنوە ۆرەميا، ۆودى س سوبويۋ مى نە ۆەزلي. پوتوم پريەحالي مى ۆ ماتۋلي، پەرۆوە مەستو، پرينادلەجاششەە رۋمۋ. وتسيۋدا دو كونستانتينوپوليا دۆادتسات دۆا دنيا ەزدى. وتسيۋدا ۆ كونستانتينوپول پوەحالي مى ۋجە نا لوشادياح ي مۋلاح، پو نەۋدوبستۆۋ دوروگ، ي تولكو سۋلتانشا ەحالا ۆ سۆوەي پوۆوزكە. ۋ سۋلتانشي بىلا دوروجنايا مەچەت، كوتورۋيۋ ستاۆيلي نا كاجدوي ستانتسي، ي ونا ۆ نەي موليلاس، نو ۆ ماتۋلي مەچەت بىلا بروشەنا، ۋمولكلي گولوسا موەززينوۆ، ي نا وبەدە سۋلتانشي پوياۆيلوس ۆينو; منە سكازىۆالي، بۋدتو ونا ەلا داجە سۆينينۋ; پو كراينەي مەرە، نا موليتۆۋ ونا ي سۆيتا ەە نە ياۆلياليس بولەە، ي تولكو تۋرەتسكيە رابىني ەە پريحوديلي موليتسيا س نامي، س تەح پور، كاك مى ۆستۋپيلي ۆ زەمليۋ نەۆەرنىح. مى پريبىلي ۆ كونستانتينوپول وكولو زاحوجدەنيا سولنتسا. نا چەتۆەرتىي دەن پرەدستاۆيلي مەنيا سامومۋ يمپەراتورۋ تاكفۋرۋ، سىنۋ گەورگيا، كوتورىي بىل ەششە پري منە جيۆ، نو ۋداليلسيا وت ميرا، سدەلالسيا موناحوم ي پەرەدال تسارستۆو سۆوەمۋ سىنۋ. پري پياتوم ۆحودە ۆو دۆورەتس وسموترەلي مەنيا، نەت لي سو منويۋ كاكوگو ورۋجيا; تاكومۋ وسموترۋ پودۆەرگايۋتسيا ۆسە، كتو حوچەت ۆيدەت يمپەراتورا. پودوبنىي وبىچاي ەست ۋ تسارەي ينديسكيح. يا بىل ۆۆەدەن ي ۋنيجەننو وتدال موە پوچتەنيە. يمپەراتور سيدەل نا ترونە، س جەنويۋ سۆوەيۋ ي سۋلتانشەيۋ دوچەريۋ، ا سىنوۆيا ەگو ستويالي زا ترونوم. مەنيا لاسكوۆو پرينيالي، ي راسسپراشيۆالي و مويح پۋتەشەستۆياح، وب يەرۋساليمە، حرامە ۆوسكرەسەنيا، ياسلياح يسۋسا، ۆيفلەەمە ي گورودە اۆرااما (گەبرونە), ا تاك جە و داماسكە، ەگيپتە، يراكە ي رۋمسكوي وبلاستي، نا چتو ۆسە يا وتۆەچال پريليچنو. سامايا بولشايا تسەركوۆ زدەس اگيا-سوفيا، نو يا ۆيدەل ەە تولكو سنارۋجي، يبو پەرەد دۆەرمي ەە ناحوديتسيا كرەست، ي كاجدىي پريحودياششي وبيازان تسەلوۆات ەگو، ا بەز توگو نە پۋستيات ۆ تسەركوۆ. گوۆوريل منە، چتو سيۋ تسەركوۆ وسنوۆال اساف، سىن ۆاراحيا ي پلەمياننيك سولومونا. كوگدا تۋركي، سوپروۆوجداۆشيە ناشۋ سۋلتانشۋ، ۋۆيدەلي، چتو ونا ياۆنو يسپوۆەدۋەت ۆەرۋ وتتسوۆ سۆويح، ي جەلاەت وستاتسيا س روديتەلەم نادولگو، تو پروسيلا پوزۆولەنيا ەحات ۆوسۆوياسي، چتو يم ي بىلو پوزۆولەنو. يا ۆوزۆراتيلسيا ۆ ماتۋلي، گدە جدالي مەنيا توۆاريششي، ي گدە بىلا مويا پوۆوزكا، پروبىۆشي ۆ كونستانتينوپولە مەسياتس ي شەست دنەي»«لوندوندىق نۇسقا».

سونىمەن ولار قارا تەڭىز جاعاسىندا ورنالاسقان سۋداك قالاسىنا جەتىپتى. قازىرگى پورتتى قالا – نوۆوروسسيسكىنىڭ ورنىندا حVIII عاسىردا تۇرىكتەردىڭ سۋدجۋك-كالە بەكىنىسى بولعان [16]. ول قالادا تۇركىلەرمەن قاتار ۆيزانتيالىقتار دا ءومىر سۇرگەنىن ايتادى يبن باتۋتا. نوۆوروسسيسك قالاسى تاريحى دا ايعاقتايدى مۇنى. يبن ءال اسير دا سۋداك ءحىىى عاسىردا قارا تەڭىز جاعاسىنداعى پورتتى قالا بولعانىن جانە زاكاۆكازەلىك قازاقتارعا (قىپشاقتارعا) تيەسىلى ەكەنىن كورسەتكەن. ارابشا جازباداعى اتاۋ سۋدجۋك نەمەسە سۋداك دەپ بۇرمالانىپ اۋدارىلۋى مۇمكىن، ال «كالە» دەگەنى – قالا. نوۆوروسسيسك (سۋداك) پەن پروحلادنايا قالالارىنىڭ (ۋكاك) اراسى سالت اتتىعا ون كۇن ەكەنىن شامالاۋعا بولادى كارتادان. ال قىرىمداعى قازىرگى سۋداك قالاسى ورتا عاسىردا «سولداي» دەپ اتالعان ەكەن [17], ارابشادا «ق» مەن «ي» ارىپتەرى ۇقسايتىندىقتان «سولتاي» اتاۋى «سالتۋك» دەپ اۋدارىلعان. سوندا سۋداك دەگەنى – قازىرگى نوۆوروسسيسك قالاسى، ال بابا-سالتۋك دەگەنى قىرىمداعى قازىرگى سۋداك قالاسى بولىپ شىعادى. «قىرىمداعى قازىرگى سۋداك (بابا-سالتۋك) قالاسى ول زاماندا گرەكتەر قولىندا بولدى» دەيدى رەسەي وقىمىستىلارى. يبن باتۋتا بولسا ونى مۇحاممەد وزبەك حان مەملەكەتىنىڭ ەڭ شەتكى قالاسى دەپ كورسەتكەن. ياعني، رەسەيلىك تۇجىرىم جالعان.

ەل-كيرام (كرىمسك) قالاسىنان ازاك (تاگانروگ) قالاسىنا دەيىن ەكى وزەندى كەسىپ وتكەن يبن باتۋتا، حاجىتۇرعان (استراحان) قالاسىنان رۋم ەلىنە بارعان جولىندا وزەن كەزدەسكەنىن ايتپايدى. تەك سۋداك (نوۆوروسسيسك) قالاسىنىڭ پورتى ۇلكەن ەكەنىن ءسوز ەتەدى. ال ولاردىڭ جولىندا ازوۆ پەن قارا تەڭىزدەردى قوساتىن كۋبان وزەنى سالاسى انىق بولعان. سوعان قاراعاندا، ولار سۋداك قالاسىنداعى پورتتا كوپىر ارقىلى نەمەسە پوروم-قايىق ارقىلى كۋبان وزەنىنەن وتكەن ءتارىزدى نەمەسە كەمە ارقىلى تىكەلەي بابا-سالتۋك (سۋداك) قالاسىنا بارعان. ولار قىرىمداعى بابا-سالتۋك (سۋداك) قالاسىنان باستاپ قازىرگى ۋكرايناداعى ولەشكينا قۇمدى-ءشول دالاسىمەن 18 كۇن ءجۇرىپ، رۋم ەلى شەكاراسىنا جەتكەن [14]. ول جەر، شاماسى قازىرگى تاتاربۋنار قالاسى (ودەسسا وبلىسى) ورنالاسقان ايماق. يبن باتۋتا ساياحاتى كەزىندە بولگار پاتشالىعى بولعان جانە قازىرگى رۋمىنياداعى كونستانتسا قالاسى دوبرۋدجان دەسپوتى كنيازدىگىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ەگەر يبن باتۋتا انىق كونستانتينوپولگە بارعان بولسا، ولار جولىنداعى دوبرۋدجان دەسپوتى مەن بولگار پاتشالىعىن كەسىپ ءوتۋى ءتيىس. الايدا، يبن باتۋتا ءوز جولىندا ونداي ەلدەر بارىن ايتپاعان. سوعان قاراعاندا، «يمپەراتوردىڭ قىزى» كونستانتينوپول ءامىرشىسىنىڭ قىزى ەمەس سياقتى. ويتكەنى، زەرتتەۋشىلەر يمپەراتوردىڭ ونداي قىزى بولماعانىن ايتادى.

كونستانتينوپول نەمەسە قازىرگى ستانبۋل قالاسىنداعى ايا سوفيا شىركەۋىنىڭ سالىنۋ تاريحى مەن يبن باتۋتا ايتىپ وتىرعان شىركەۋدىڭ سالىنۋ تاريحى دا ۇقسامايدى. ولار نەگە كەمەمەن بارمادى كونستانتينوپولگە، سول جول ەڭ قىسقا عوي. ونىڭ ورنىنا ءشول دالامەن ون سەگىز كۇن جانە ودان ءارى تاعى جيىرما ەكى كۇن بولاتىن اۋىر جولدى تاڭداپتى. قىرىمدا، رەسەيلىكتەر ايتقانداي، سول زاماندا گرەكتەر نەمەسە گەنۋەزيلىكتەر وتىرسا، وندا ولاردان كونستانتينوپولگە كەمە جۇزبەۋى مۇمكىن ەمەس. يبن باتۋتا تەڭىز جاعاسىنداعى سينوپ قالاسىنان كەرش جاعاسىنا كەمەمەن كەلگەن. ەڭ العاشقى قىسقا ورىسشا جانە قازاقشا اۋدارمادا قالا كونستانتينا دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. رۋمىنيادا تەڭىز جاعاسىنا جاقىن كونستانتينا دەگەن قالا بار، اڭگىمە وسى قالا مەن سول ايماق يمپەراتورىنىڭ قىزى جايلى بولىپ وتىرعان ءتارىزدى (دوبرۋدجان دەسپوتى كنيازدىگى). جالپى، رۋمىن حالقىنىڭ اتاۋى دا «رۋم ەلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى، ال يبن باتۋتا بەيلۋن حانىمدى «رۋم پاتشاسىنىڭ قىزى» دەپ ايتادى.

قورىتىندى: يبن باتۋتا ون كۇندە اككي (پروحلادنايا) قالاسىنان سۋداك (نوۆوروسسيسك) قالاسىنا، سوسىن ودان ءارى قىرىمداعى بابا-سالتۋك (سۋداك) قالاسىنا جەتكەن. سودان كەيىن تاريحشى الىستاعى كونستانتينا قالاسىنا اتتانعان. ول جولدا قازىرگى حەرسون ماڭىنان باستالاتىن ولەشكين قۇمدى-ءشول دالاسىمەن ءجۇرىپ وتكەن. يبن باتۋتا كونستانتينا قالاسىندا وتىز التى كۇن بولىپ، حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىنا قايتىپ كەلگەن.

«زا تەم يا پريبىل ۆ گورود حادجيتارحان، گدە مى پوكينۋلي سۋلتانا ۋزبەكا. وكازالوس، چتو ون ۋجە ۋەحال ي پوسەليلسيا ۆ ستوليتسە سۆوەگو تسارستۆا. مى ەحالي پو رەكە يتيل ي سوەدينەننىم س نەيۋ ۆودام تري دنيا; ونا بىلا زامەرزشەيۋ. پريەحالي مى ۆ گورود ساراي. زاشلي مى ك سۋلتانۋ ي ون راسسپروسيل ناس و توم، كاك مى سەزديلي، و تسارە ۆيزانتيسكوم ي و گورودە ەگو. مى سووبششيلي ەمۋ ي ون پريكازال دات نام پروپيتانيە ي پومەششەنيە. گورود ساراي يز كراسيۆەيشيح گورودوۆ، دوستيگشەي چرەزۆىچاينوي ۆەليچينى، نا روۆنوي زەملە، پەرەپولنەننىي ليۋدمي، س كراسيۆىمي بازارامي ي شيروكيمي ۋليتسامي. ودناجدى مى پروشلي ەگو ۆ شيرينۋ; پوشلي ي ۆەرنۋليس چەرەز پولدنيا، ي ەتو سپلوشنوي رياد دوموۆ، گدە نەت ني پۋستوپوروجنيح مەست، ني سادوۆ. ۆ نەم 13 مەچەتەي دليا سوبورنوي سلۋجبى; ودنا يز نيح شافيسكايا. كرومە توگو ەششە چرەزۆىچاينو منوگو مەچەتەي. ۆ نەم رازنىە نارودى، كاك تو مونگولى — ەتو جيتەلي سترانى ي ۆلادىكي; نەكوتورىە يز نيح مۋسۋلمانە; اسى، كوتورىە مۋسۋلمانە; كيپچاكي; چەركەسى; رۋسسكيە ي ۆيزانتيتسى، كوتورىە حريستيانە. كاجدىي نارود جيۆەت ۆ سۆوەم ۋچاستكە وتدەلنو; تام ي بازارى يح. كۋپتسى جە ي چۋجەزەمتسى يز وبويح يراكوۆ، يز ەگيپتا، سيري ي در. مەست جيۆۋت ۆ ۋچاستكە، گدە ستەنا وگراجداەت يمۋششەستۆو كۋپتسوۆ.... توگدا سبەجال ۋ مەنيا سلۋگا; پو ەتوي پريچينە يا وستالسيا. پو پروشەستۆي ترەح دنەي ودين يز مويح سپۋتنيكوۆ ناشەل ەتوگو سبەجاۆشەگو سلۋگۋ ۆ گورودە حادجيتارحانە ي پريۆەز ەگو كو منە. توگدا يا وتپراۆيلسيا ۆ حارەزم» – «پاريجدىك نۇسقا».

«ساراي شاھارىندا ون ءۇش مەشىت-جاميع بار ەكەن. بۇل مەشىتتىڭ بىرەۋى شافيعيلاردىكى. ال بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن كىشى مەشىت وتە كوپ ەكەن. ساراي شاھارىندا ءتۇرلى تايپا، حالىقتار تۇرادى. سونىمەن بىرگە مۇندا مەملەكەت قوجالارى، ۇكىمەت تورەلەرى، اسكەرباسىلار تۇرادى. اسكەرلەرى موعولدار ەدى. موعولدار اراسىندا مۇسىلماندار دا بار ەكەن. ساراي شاھارىندا «الاشي» دەگەن ءبىر حالىق بار. بۇلار – مۇسىلماندار. مۇندا سونىمەن بىرگە قىپشاق، چەركاش، رۋم حالىقتارى دا بار ەكەن. رۋمدىقتار حريستيان... ءار تايپا وزدەرى جەكە ايىرىم ماحاللالاردا تۇرادى» – «قازاقشا اۋدارمادان.

«مى ەحالي ۆ پوۆوزكاح دو ساموي استراحاني، گدە وستاۆيل يا سۋلتانا مۋگاممەدا-ۋزبەكا-حانا. نو ون ۋجە پەرەسەليلسيا توگدا ۆ ەل-ساراي كۋدا يا ي وتپراۆيلسيا. كوگدا مەنيا پرەدستاۆيلي ك نەمۋ، ون راسسپراشيۆال و بىتنوستي موەي ۆ كونستانتينوپولە ي يمپەراتورە، ي ۆەلەل منە ۆوزۆراتيت ۆسە موي دوروجنىە يزدەرجكي; تاكوۆ ۋ نەگو وبىچاي. ەل-ساراي گورود پرەكراسنىي ي ۆەسما وگرومنىي. گلاۆويۋ ۋچەنىح سچيتاەتسيا زدەس ۋچەنىي يمام نوەمان-وددين ەل-حوۆارەزمي; يا ۆيدەل ەگو. ون ۆەسما دوبر، گوردو وبحوديتسيا س سۋلتانوم، نو سميرەننو س پروستىمي ليۋدمي. سۋلتان پوسەششاەت ەگو كاجدۋيۋ پياتنيتسۋ، ساديتسيا پەرەد نيم ي ۆەسما ەگو لاسكاەت، نو يمام نيكوگدا نە يزمەنياەت س نيم سۋروۆوگو وبحوجدەنيا» – «لوندوندىق نۇسقا».

وزبەك حان مەملەكەت استاناسى ساراي قالاسىنا كەتىپ قالعاندىقتان، يبن باتۋتا دا ساراي قالاسىنا بارىپتى. «پاريجدىك نۇسقا» مەن قازاقشا اۋدارمادا: «ساراي قالاسىنداعى اسكەريلەر –ماڭعول دەگەندەر، ولاردىڭ مۇسىلماندارى بار» دەلىنگەن. قىرىمنان باستاپ، ساراي قالاسىنا دەيىنگى جولىندا التىن وردا حالقى مەن ونىڭ بيلەۋشىلەرى جايلى ەڭجەي-تەگجەي بايانداعان يبن باتۋتا ماڭعول اسكەرىن نەمەسە ماڭعولدى كورگەنىن جازباعان. ونىڭ دەرەكتەرى التىن وردا حالقى مەن بيلەۋشىلەرى تۇركى ءتىلدى بولعانىن ايقىن دالەلدەيدى. دۇرىسىندا، ساراي قالاسىندا اسكەر بولعان ماڭعىت تايپاسى، ياعني قازىرگى نوعاي ۇلتىن قالىپتاستىرعان تايپا (نوعاي مەن قازاق التىن وردا زامانىندا ءبىرتۇتاس حالىقتاي بولعان. شىڭعىسحاندى ماڭعول دەيتىن رەسەيلىكتەر ساراي قالاسىنداعى مانعىت تايپاسىن «مانعىل» دەپ بۇرمالاعان. وسىلايشا ولار التىن وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ «ماڭعول ەكەنىنە» دالەل تاپقانداي قۋانعان بولار. الايدا، يبن باتۋتا شىڭعىسحاندى ماڭعول ەمەس، تاتار دەيدى. التىن وردانى بيلەگەن مۇحاممەد وزبەك حان مەن ءامىر قۇتتىلىتەمىردىڭ جانە شاعاتاي ۇلىسىن بيلەگەن كەبەك حاننىڭ (ودان كەيىن شاعاتاي بيلەگەن), ءوزى كوزىمەن كورگەن اللادين حاننىڭ تۇركىتىلدىلەر ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن دايەكتەيدى. يبن باتۋتا جازباسى شىڭعىسحان مەن ونىڭ ەلىنىڭ ماڭعولدار ەمەستىگىن انىق راستاعان.

«پاريجدىك نۇسقادا» ساراي قالاسى تۇرعىندارى تىزىمىندە «مۇسىلمان اس» حالقى مەن «حريستيان رۋسسكيە» حالقى كورسەتىلگەن. ال قازاقشا اۋدارما «مۇسىلمان اس» ورنىندا «مۇسىلمان الاشي» حالقى جازىلعان جانە «رۋسسكيە» دەگەن وندا مۇلدە جوق. قازاقتىڭ ەكىنشى اتاۋى «الاش» ەكەنىن بىلەتىن ورىستار ول اتاۋدى «اس» دەپ بۇرمالاعانىن، سول زاماندا ورىستى بار ەتۋ ءۇشىن ساراي قالاسى تۇرعىندارى قاتارىنا «رۋسسكيە» دەگەندى قوسىپ جىبەرگەنىن كورەمىز. شىڭعىسحان اۋلەتى كاپىر بولعانىمەن، كەيىن قالىڭ قازاقتىڭ ىقپالىمەن مۇسىلماندىققا ءوتتى. ول زامان مۇسىلمان قازاق جاۋىنا «اللا» دەپ ۇرانداپ شاپقان. سوندىقتان رۋم-گرەكتەر ولاردى «الاچي» دەپ اتاپ كەتكەن. وسىلايشا قازاقتىڭ ەكىنشى بالاما اتاۋى – «الاش» پايدا بولدى. وسىنداي سەبەپتەن شىڭعىسحانننىڭ بالاما ەسىمى الاشا حان بولعانىن اڭعارامىز. حالقى الاچي-قازاق بولعاندىقتان مەملەكەتتەرى الاش وردا دەپ اتالعان. ارابشا جازباداعى «الاش» اتاۋىن «التن» دەپ بۇرمالاعان رەسەيلىكتەر الاش وردا يمپەرياسىن «التىن وردا» قىلىپ تاريحقا ەنگىزگەن. ساراي قالاسىندا حريستيان رۋمم-گرەكتەر دە مەكەندەدى، ولار قالا قازاقتارىن ءوز ادەتىمەن «الاچي» دەپ اتادى. يبن باتۋتا سول سەبەپتەن ول قازاقتاردى «مۇسىلمان الاشي حالقى» دەپ جازدى. ساراي قالاسىنداعى سول الاشي-قازاقتار كەيىن قازاقتىڭ الاشا دەگەن رۋى بولىپ قالىپتاسقان جانە سول الاشا رۋى قازىرگە دەيىن اتىراۋ مەن ورال اراسىنداعى ايماقتا وتىر.

رەسەيلىك تاريحشىلار التىن وردا استاناسىنىڭ ورنى دەپ ۆولگوگراد وبلىسىنىڭ لەنينسك سەلوسى ماڭىن كورسەتەدى. ول جەر ەدىل وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى جاعاسىندا ورنالاسقان. «پاريجدىك نۇسقادا» ساراي قالاسى تەگىس جازىقتا ورنالاسقانى، وندا ەشقانداي ورمان-باقشا جوقتىعى ايتىلعان. ەكى نۇسقادا دا جانە قازاق-وزبەك اۋدارمالارىندا دا قالا ماڭىندا وزەن بارى جازىلمايدى. وزەن بولسا، يبن باتۋتا ءسوزسىز ونى كورسەتەر ەدى. رەسەيلىكتەر ساراي قالاسى ورنى دەگەن جەر وزەن جاعاسىندا (تال-باقشا ەگۋگە قولايلى جەر). «پاريجدىك نۇسقادا» يبن باتۋتانىڭ استراحاننان مۇزى قاتقان ەدىل وزەنى ارقىلى ءۇش كۇندە ساراي قالاسىنا جەتكەنى جانە ساراي قالاسىنان قاشىپ كەتكەن قۇلدىڭ ءۇش كۇننەن كەيىن استراحان قالاسىنان تابىلعانى كورسەتىلگەن. ورىس وقىمىستىلارى ساراي قالاسىنىڭ ورنى دەگەن جەر مەن استراحاننىڭ اراسى كەمىندە 7-8 كۇندىك. ولاردىڭ اراسى استراحان مەن پروحلادنايا قالالارى اراسىنداعى قاشىقتىققا جۋىق ەكەنى كارتادان دا كورىنىپ تۇر (استراحان مەن پروحلادنايا اراسىن يبن باتۋتا 7 كۇندە ءجۇرىپ وتكەن). رەسەيلىكتەر: «ەدىل وزەنىنە مۇز قاتقان سوڭ يبن باتۋتا سونىڭ ۇستىمەن جىلعالارىن كەسىپ ءوتىپ جوعارى كوتەرىلىپ، قازىرگى ۆولگوگراد ايماعىنداعى ساراي قالاسىنا بارعان» دەيدى. وزبەك حان ءوز استاناسىنا بارۋ ءۇشىن ەدىل وزەنى قاتۋىن استراحاندا وتىرىپ كۇتەتىنىن، وزەن قاتقان سوڭ مۇز بەتىنە سابان توسەتىپ جول جاساتاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. ەدىل وزەنى ۆولگوگراد ايماعىندا كوپ سالالارعا بولىنبەيدى، ول كاسپي تەڭىزىنە جاقىن استراحان ماڭىندا عانا كوپتەگەن جىلعالارعا ءبولىنىپ اعادى. وزبەك حان نەگە ۆولگوگراد ماڭىندا ەدىل وزەنى ءبىر جىلعا بولىپ اعاتىن جەردەن ءوتىپ ساراي قالاسىنا بارماعان؟ نەگە ول وزەننىڭ استراحان ماڭىندا كوپ جىلعامەن اعاتىن تۇسىندا مۇز قاتۋىن كۇتىپ وتىرعان؟ زەردەلەي قاراساق، وزبەك حاننىڭ دا، يبن باتۋتانىڭ دا مۇز بولىپ قاتقان ەدىل وزەنى جىلعالارىن كەسىپ ءوتىپ، 3 كۇندە قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا بولعان ساراي قالاسىنا جەتكەنىن بايقايمىز [18]. ال جايىق وزەنى جايلى دەرەكتەر ونىڭ كەي عاسىرلاردا سۋى ازايىپ، ارناسى كاسپي تەڭىزىنە جەتپەي قالعانىن ايعاقتايدى [19]. دەمەك، XIV عاسىردا جايىق وزەنى سۋالىپ، كاسپيگە جەتپەي قالعاندىقتان يبن باتۋتا ەدىل وزەنى مەن سارايشىق قالاسى اراسىندا ەشقانداي وزەنگە كەزدەسپەگەن.

ءبىز ساراي قالاسى قازىرگى اققىستاۋ اۋىلى ماڭىندا بولعان دەپ توپشىلايمىز (استراحان مەن قازىرگى اققىستاۋ اراسى سالت اتتىعا شامامەن 3 كۇندىك جول). وزبەك حان ەل استاناسىندا قىس مەزگىلىندە وتىرعان، ال «اققىستاۋ» اتاۋى ونىڭ اقسۇيەكتەردىڭ قىستاۋى نەمەسە حان قىستايتىن مەكەن بولعانىن بايقاتادى (قازاق اتاۋدى بەكەر قويمايدى). حاننىڭ جايلاۋعا ءىشىپ-جەيتىن سانسىز مالىمەن باراتىنى، قىستاۋعا قايتقاندا سول مالىن دا الىپ قايتاتىنى تۇسىنىكتى. اققىستاۋ اۋىلى اتىراۋ قالاسىنا ونشا الىس ەمەس، ال اققىستاۋ مەن استراحان اراسىندا قازاقشاسى «قانىشكەن» دەگەن گانيۋشكينو سەلوسى بار. ونىڭ دۇرىس اتاۋى «حانىشكەن» دەگەنىمىز ورىندى. ول جەردە التىن وردا حانى سۋىن قولداناتىن قۇدىق بولعاندىقتان، سولاي اتالعان دەپ بىلەمىز. ارينە، رەسەي تاريحشىلارى ول اتاۋدى گانيۋشكين دەگەن كوپەستىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى نەمەسە قالماقتىڭ قانىن ىشكەن قازاقتار جايلى اڭىز اڭگىمەلەرمەن بۇرمالاپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. اققىستاۋ اۋىلى ەشقانداي وزەنى جوق، تالسىز تەگىس جازىق دالادا ورنالاسقان (يبن باتۋتا سۋرەتتەگەن ساراي قالاسىنىڭ گەوگرافياسىنا قاتتى ۇقسايدى). رەسەي وقىمىستىلارى: «ەل استاناسى ساراي قالاسى قازىرگى ۆولگوگراد ايماعىندا بولدى» دەيدى (ساراي قالاسى تۇرعىندارى تىزىمىنە «حريستيان رۋسسكيە» دەگەندى قوسقانىن ايتتىق). وسىلايشا ولار «التىن وردا حالقىنىڭ ءبىرى – ورىستار، ورىس حالقى ۆولگوگراد ايماعىندا ەرتەدەن بولعان» دەگەن تۇجىرىمدى ورنىقتىرۋعا تىرىسقان. يبن باتۋتا جازباسى ساراي قالاسى مەن سارايشىق قالاسىنىڭ اراسى 10 كۇندىك جول ەكەنىن كورسەتكەن. وسى سەبەپتەن، ون كۇندىك قاشىقتىققا ساي ورىس عالىمدارى اتىراۋ ماڭىنداعى ءبىر ەسكى قالاشىق ورنىن سارايشىق قالاسى دەگىزدى. الايدا، ولار كورسەتكەن جەردەن يبن باتۋتا ايتقان ۇلكەن قالانىڭ ورنى تابىلعان جوق («سۋ شايىپ كەتكەن» دەپ سىلتاۋراتادى، دۇرىسىندا التىن وردانىڭ شاعىن قالالارىنىڭ ءبىرى عانا).

قورىتىندى: يبن باتۋتا دا ءۇش كۇن ءجۇرىپ حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىنان ەل استاناسى اقساراي (اققىستاۋ) قالاسىنا جەتكەن. اقساراي كولەمى جاعىنان قازىرگى اتىراۋمەن شامالاس ۇلكەن قالا بولعان. وندا تەك جۇما نامازى وقىلاتىن مەشىتتەردىڭ سانى – 13. ال قازىرگى گانيۋشكينونىڭ ورنى حان سۋ ىشەتىن جەر بولعاندىقتان، «حانىشكەن» دەپ اتالعان.

«يز سارايا مى ەحالي 10 دنەي ي پريبىلي ۆ گورود سارايدجۋك. ون لەجيت نا بەرەگۋ بولشوي ي بىستروي رەكي، كوتورايا نازىۆاەتسيا ۋلۋسۋ. نا نەي موست يز سۋدوۆ، كاك موست باگدادسكي. ۋ ەتوگو گورودا كونچيلاس ناشا ەزدا نا لوشادياح، ۆەزۋششيح اربى. دليا ۆوزكي ارب مى نانيالي ۆەربليۋدوۆ. وتتۋدا مى ەحالي 30 دنەي بىستروي ەزدوي, وستاناۆليۆاياس تولكو پو 2 چاسا: ودين راز پوزدنيم ۋتروم، ا درۋگوي نا زاكاتە سولنتسا. پرويديا ەتۋ ستەپ ي پەرەسەكشي ەە، كاك نامي سكازانو، مى پريبىلي ۆ حارەزم. زا چەرتويۋ حارەزما — رەكا دجەيحۋن، ودنا يز چەتىرەح رەك، كوتورىە يز رايا. زا حارەزموم سكيت، پوستروەننىي ناد موگيلويۋ شەيحا نەدجمەددينا ەلكۋبرا, يز ۆەليكيح پراۆەدنيكوۆ. زا چەرتويۋ ەگو — موگيلا يماما پرەمۋدروگو ابۋلكاسيما ماحمۋدا، سىنا ومارا، ەززاماحشاري. زاماحشار دەرەۆنيا ۆ 4-ح ميلياح راسستويانيا وت حارەزما. كوگدا يا زاحوتەل ۋەحات يز حارەزما، تو يا نانيال ۆەربليۋدوۆ ي كۋپيل دۆوينىە نوسيلكي. مى ۆەحالي ۆ ستەپ, كوتورايا مەجدۋ حارەزموم ي بۋحاروي. ەتو پۋتەشەستۆيە ۆ 18 دنەي پو پەسكام، گدە نەت ني سەلا، ني گورودا ەدينوگو. يا پروستيلسيا س ەميروم كۋتلۋدۋمۋروم، كوتورىي پوداريل منە حالات. مى ەحالي 4 دنيا ي پريبىلي ۆ گورود كات. كرومە ەگو، پو ەتوي دوروگە نەت (درۋگوگو) پوسەلەنيا» – «پاريجدىك نۇسقا».

«وتسيۋدا پوەحال يا ۆ حوۆارەزم، چەرەز ستەپ، پروستيرايۋششۋيۋسيا نا سوروك دنەي پۋتي, گدە ۆەسما مالو ۆودى ي تراۆى. تۋت ەزديات ۆ پوۆوزكاح، زاپرياجەننىح ۆەربليۋدامي. چەرەز دەسيات دنەي پريبىلي مى ۆ سارايچيك, لەجاششي نا وستروۆە بولشوي رەكي، يمەنۋەموي ۋلۋ-سۋ. زدەس موست ۆ رودە باگدادسكوگو. پوسلە پوسپەشنوي ترەحدنەۆنوي ەزدى وتسيۋدا, دوستيگ يا حوۆارەزما, وبشيرنوگو ي منوگوليۋدنوگو تۋرەتسكوگو گورودا، پودۆلاستنوگو سۋلتانۋ ۋزبەكۋ، يمەنەم كوەگو ۋپراۆلياەت ۆ نەم ەمير. جيتەلي ۆەسما لاسكوۆى ك چۋجەزەمتسام، نابوجنى ي ششەدرى نا پودايانيە ۆ مەچەتي. زا سيم گورودوم تەچەت گيگون، ودنا يز چەتىرەح رايسكيح رەك. پودوبنو ەتەليۋ، ونا زامەرزاەت مەسياتسەۆ نا پيات، ي توگدا پو نەي ەزديات ي حوديات. زدەس گروبنيتسا شەيحا نايم-وددينا ۆەليكوگو, زنامەنيتوگو سۆياتوگو، ي ۋچەنوگو مۋجا دجار-احلا ەل-زاماحشاري (زاماحشار مەستەچكو، ۆ چەتىرەح دنياح پۋتي وت حوۆارەزما). وتپراۆياس ۆ بۋحارۋ، پوسلە سەمنادتساتي دنەي پۋتي پو پەسچانوي ي نەوبيتاەموي ستەپي, پريبىل يا ۆ ەل-كات, ا پوتوم ۆ ۆابكانۋ, نەبولشيە گورودكي. وت ۆتوروگو دو بۋحارى ودين پەرەەزد. بۋحارا گلاۆنىي گورود وبلاستەي گيگونسكيح. نو ون سوۆەرشەننو رازورەن تاتارامي، ي يا نە ناشەل ۆ نەم ني ودنوگو ۋچەنوگو مۋجا» – «لوندوندىق نۇسقا».

«لوندوندىق نۇسقادا» قاشىقتىعى قىرىق كۇندىك جول بولاتىن ءشول دالا ارقىلى ساراي قالاسىنان حوۆارەزم قالاسىنا اتتانعانى جازىلسا، «پاريجدىك نۇسقادا» وسى سويلەم «ساراي مەن حورەزم اراسى قىرىق كۇن» دەگەن ماعىنادا كەلتىرىلگەن. العاشقىسىندا بۇل سويلەمنەن «ءشول دالانىڭ كولەمى قىرىق كۇندىك جول» ەكەنىن اڭعارامىز، ياعني «ساراي مەن حوۆارەزم اراسى قىرىق كۇن» ەمەس. يبن باتۋتا ساراي قالاسىنان شىعىپ ون كۇندە سارايشىق قالاسىنا كەلىپتى، دەمەك ءشول دالامەن ون كۇن جۇرگەن. سارايشىق قالاسى ۇلىسۋ وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى ارالدا جانە وعان وتۋگە قايىق-كوپىرلەر ورناتىلعان دەپ كورسەتەدى.

قازاقستان مەن تۇركىمەنستان شەكاراسىندا سارىقامىس كولى بار. ول كول ەرتەدە امۋداريا وزەنى مەن كاسپي تەڭىزىن قوسقان ۋزبوي وزەنى بويىندا جاتىر [20]. ۋزبوي وزەنىنىڭ سالاسى ساقتالعان جانە ونىڭ ەنى كەي جەرلەردە بىرنەشە شاقىرىمعا سوىزىلعانى كورسەتىلگەن ء(ۇز-ۇزىك تايپاسى ايماعى بولعاندىقتان، وزەن «ءۇزبويى» دەپ اتالىپ كەتكەن). سول جەردى زەرتتەۋگە قاتىسقان ارحەولوگ: «ەلدى مەكەندەر ورنىنان تابىلعان جادىگەرلەردىڭ كوپتىگىنەن ولاردى سالاتىن ىدىس تاپشى بولدى» دەپ جازادى ءوز ەستەلىگىندە. سارىقامىس كولىنە ۋزبوي وزەنى ۇلكەن ءۇش جىلعا بولىپ قۇيعان ەكەن، سارايشىق قالاسى وسى جىلعالار اراسىندا ورنالاسقان بولار (سارايشىق قالاسى ۇلىسۋ وزەنى ورتاسىنداعى ارالدا ورىن تەپكەن دەپ جازىلعان). قازىرگى اققىستاۋدان وسى سارىقامىس كولىنە دەيىنگى قاشىقتىق ون كۇننەن كوپ ءتارىزدى. الايدا، اراقاشىقتىعى ون كۇندىك دەلىنگەن موسكۆا (بۇلعار) مەن بەلايا گوركا (بەشتاگ) اراسىندا وزەندەر مەن باتپاقتى ورماندار ورنالاسقان. اققىستاۋ (ساراي) مەن پروحلادنايا (ۋكاك) اراسىنداعى تاۋ ەتەگىندە توبەلى-قىرلى دوڭەستەر ورنالاسقان. ال اققىستاۋ مەن سارىقامىس كولى اراسى – تەگىس جازىق دالا. سوندىقتان اققىستاۋ مەن سارىقامىس اراسىن جوعارىداعى قالالار اراسىنداعىداي ون كۇندە ءجۇرىپ ءوتۋ ابدەن مۇمكىن. دەمەك، سارايشىق قالاسى سارىقامىس كولىنە قۇياتىن ۋزبوي (ۇلىسۋ) وزەنىندەگى ارالدا ورنالاسقان. ارحەولوگتار يگدي-كالا (ەگدە-قالا) دەپ اتاعان قالا سول سارايشىق بولۋى عاجاپ ەمەس، ونى V-VI عاسىرلاردا سالىنعان دەپ شامالايدى.

«سارايشىق قالاسىنان جەدەل ءجۇرىپ ءۇش كۇندە حوۆارەزم قالاسىنا جەتتىك»، دەيدى يبن باتۋتا. ال «پاريجدىك نۇسقادا» «جەدەل ءجۇرىپ وتىز كۇندە جەتتىك» دەپ جازىلعان. «جۇماقتىڭ ءتورت وزەنىنىڭ ءبىرى – گيگون» دەگەنى – امۋداريا، حوۆارەزم قالاسى وسى وزەن بويىندا دەپ ناقتىلانعان. سارىقامىس كولىنەن شامامەن ءتورت كۇندىك جەردە قازىر حودجەلي قالاسى ورنالاسقان، ول دا امۋداريا وزەنى جاعاسىندا. حودجەلي مەن حوۆارەزم اتاۋلارىنىڭ ەسكىرگەن كونە ارابشا جازبالاردا ۇقساس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن (ارابشاداعى «حودجالي» اتاۋىن «حۋارەزي» دەپ قاتە اۋدارعان ءتارىزدى). يبن ءال اسير جازباسىنان حورەزم قالاسىنىڭ ءحىىى عاسىردا قازىرگى يران اۋماعىندا بولعانى انىق كورىنەدى. سوندىقتان رەسەيلىك عالىمداردىڭ: «حورەزم قالاسى – قازىرگى ۇرگەنىش ايماعى» دەۋى ورىنسىز.

يبن باتۋتانىڭ «حوۆارەزم مەن بۇحارا اراسى ون جەتى كۇن» دەگەنى حودجەلي مەن بۇحارا اراسىنداعى قاشىقتىققا سايكەس كەلەدى. «حورەزم قالاسىندا نايم-وددينا ۆەليكيدىڭ كەسەنەسى بار جانە بۇل قالادان ءتورت كۇندىك زاماحشار جەرىندە دجار-احلا دەگەن عالىمنىڭ كەسەنەسى بار» دەپ جازادى تاريحشى. قازىرگى حودجەلى قالاسىندا امينۋتدين حودجانىڭ كەسەنەسى ساقتالعان ەكەن [21], يبن باتۋتانىڭ «نايموددين كەسەنەسى» دەگەنى وسى امينۋتدين كەسەنەسى ەكەنى انىق (وسىنىڭ ءوزى حوۆارەزم دەپ جۇرگەنىمىز حودجەلى ەكەنىنە ايعاق). ونىڭ ۇستىنە، وسى حودجەلى قالاسىنان ءتورت كۇندىك جەردەگى سارىقامىس كولى جاعاسىندا زەڭگى-بابا كەسەنەسى ساقتالعان (كولەمى ۇلكەن بولعاندىقتان، ونى قورعان دەپ تانيدى) [20]. وسى قورعاندى اراب تاريحشىسى كورسەتكەن «حوۆارەزمنەن ءتورت كۇندىك زاماحشار جەرىندەگى دجار-احلا كەسەنەسى» دەگەنىمىز ورىندى (ارابشاداعى «زارىحامىز» اتاۋىن «زاماحشار» دەپ قاتە اۋدارعان ءتارىزدى).

قورىتىندى: يبن باتۋتا اقساراي (اققىستاۋ) قالاسىنان ون كۇندە ۇلىسۋ (ۋزبوي) وزەنىندەگى ارالدا ورنالاسقان سارايشىق قالاسىنا جەتكەن. سارايشىقتان ءتورت كۇندىك جەردەگى حوۆارەزم (حودجەلي) قالاسىنا ولار جەدەل ءجۇرىپ ءۇش كۇندە جەتكەن. دەمەك، اتىراۋ ماڭىنداعى ەسكى قالاشىق سارايشىق ەمەس. سارايشىق قالاسى قازىرگى قاراقالپاقستانداعى حوجەلى قالاسىنان ءتورت كۇندىك جەردە، بۇرىنعى ءۇزبوي (ۇلىسۋ) وزەنى ارناسى بويىندا ورنالاسقان.  التىن وردانىڭ استاناسى اقساراي قالاسى قازىرگى قازاقستان ايماعىندا، اتىراۋ وبلىسىنداعى اققىستاۋ اۋىلى ماڭىندا بولعان.

«چينگيز-حان بىل كۋزنەتسوم ۆ زەملە حاتا. ون بىل ششەدر دۋشوي، سيلەن ي پرەكراسنو سلوجەن. ۆوكرۋگ سەبيا ون سوبيرال ليۋدەي ي كورميل يح. پوستەپەننو ۋ نيح پوياۆيلاس گرۋپپا ليۋدەي، كوتورايا يزبرالا ەگو سۆويم پرەدۆوديتەلەم، ي ون زاحۆاتيل سۆويۋ سترانۋ. موگۋششەستۆو ەگو ۆوزروسلو ي ۋسيليلوس. ەگو دەلو پريوبرەلو بولشوي رازماح، ي ون ودەرجال سپەرۆا پوبەدۋ ناد تسارەم حاتا, ا زاتەم ناد تسارەم كيتايا. ەگو ۆويسكا ۋۆەليچيليس، ي ون ودەرجال پوبەدۋ ناد حوتانوم، كاشگاروم ي المالىكوم» «پاريجدىك نۇسقا».

«گوۆوريات، چتو چينگيس-حان، پريشەدشي س تاتارامي ۆ زەملي يسلاميزما ي وپۋستوشيۆشي يح، بىل كۋزنەتس ۆ حوتە. ون بىل ۋمەن، سيلەن ي دورودەن; ليۋبيل سوبيرات ي ۋگوششات نارود، ي چەرەز تو سدەلالسيا ەگو گلاۆويۋ. س پوموششيۋ سۆوەگو ۆويسكا زاۆوەۆال ون حوتۋ، كيتاي، حاشاك، كاشگار ي ماليك. پوسلە جەستوكيح بيتۆ س دجالال-وددينوم سانجاروم، سىنوم شاحا حوۆارەزمسكوگو ي سيلنىم ۆلادىكويۋ حوۆارەزما، حوراسانا ي ماۆارا-ەل-ناگارا، زاۆلادەل ون ەگو زەمليامي، رازوريل بۋحارۋ، ساماركاند ي ەل-تارميد، پەرەرەزال ۆ نيح جيتەلەي، زابراۆشي ۆ پلەن تولكو مولودىح، ي سوۆەرشەننو وپۋستوشيل ۆسيۋ سترانۋ. ون پەرەشەل پوتوم گيگون، زاۆلادەل حوراسانوم ي يراكوم» – «لوندوندىق نۇسقا».

اۋدارمالاردا شىڭعىسحاندى حاتا جەرىندەگى تەمىرشى بولاتىن دەيدى. ەسىمى تەمىرشىڭ بولعاندىقتان، «تەمىرشى» دەپ تۇسىنگەن بولار. «شىڭعىسحان دورودەن» دەگەنى – «ول تەكتى، ياعني بيلەۋشى اۋلەتتەن» دەگەنى. شىڭعىسحان اۋەلى جاۋلاپ العان ايماقتار «لوندوندىق نۇسقادا» «حوتا، كيتاي، حاشاك، كاشگار، ماليك» دەپ جازىلعان، ال ودان كەيىن جاسالعان «پاريجدىك نۇسقادا» «كيتاي، حوتان، كاشگار، المالىك» دەلىنگەن. وسىلايشا اۋەلگى «لونداندىق نۇسقادا» بولعان حاشاك اتاۋى كەيىنگى «پاريجدىك نۇسقادا» جازىلمايدى. ونى كەزدەيسوقتىق دەۋ مۇمكىن ەمەس، وسىلايشا شىڭعىسحان العاش باعىندىرعانداردىڭ ءبىرى – حازاق دەپ اتالعان ەل ەكەنىن جاسىرعانى انىق. ويتكەنى، حاشاك دەگەنى حازاك  ەكەنى داۋسىز، ورتا ازيادا ونداي اتاۋ بىزدەن باسقادا بولماعان. ال «ماليك» پەن «المالىك» دەپ ەكى ءتۇرلى كورسەتىلگەن ايماق قازىرگى الماتى قالاسى ايماعى بولار، يبن باتۋتا دا دەرەكتەرىندە بۇحارادان قىتايعا بارار جولدا المالىق قالاسى بارىن كورسەتكەن. الماتى قالاسىنىڭ ەرتەدەن بار ەكەنىن جانە اتاۋى الماسى كوپتىگىنە بايلانىستى قويىلعانىن قازاق عالىمدارى ايتىپ ءجۇر.

سونىمەن «حاشاك» اتاۋى «قازاق ەلى» دەگەندى بىلدىرەدى، قىتاي دەگەنى تۇسىنىكتى، كاشگار – قازىرگى شىڭجان ايماعى, المالىق قازىرگى الماتى ورنالاسقان ولكە. اراب تاريحشىسى شىڭعىسحان تۋعان جەردى «حاتا» دەپ كورسەتىپتى جانە ول ەڭ اۋەلى سول جەردى باعىندىرعانىن ايتادى. ياعني، شىڭعىسحان شىققان جەردى «ماڭعول» نەمەسە «تاتار» دەمەگەن، ول ايماقتى «حاتا» دەپ جازعان. ارابتا «ت» مەن «ز» ارىپتەرى ۇقساس ("ز" ارپىندە تەك نۇكتە بار), وسىنى ەسكەرسەك «حاتا» ەمەس «حازا» بولادى بۇل اتاۋ. ارابشا كونە جازباداعى «حازاق» اتاۋىنىڭ سوڭعى «ق» ءارپىنىڭ كەي جەرى ءوشىپ كورىنبەي قالىپ، «ي» ارپىنە ۇقساپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ال ءسوز سوڭىنداعى «ي» ءارپى كەيدە وقىلمايدى. وسى سەبەپتەن يبن باتۋتانىڭ جانە يبن ءال-ءاسيردىڭ كونە جازبالارىنداعى «حاتا» مەن «حاتاي» اتاۋلارى دۇرىسىندا «حازاق» بولاتىنىن عالىمدار ەسكەرۋى قاجەت. سوندا اراب، پارسى جازبالارىنان قازاق حالقى ەرتەدەن دەرەكتەردە قامتىلعانىن تۇسىنەتىن بولامىز جانە الەكسەي لەۆشيننىڭ: «كوپتەگەن شىعىس جازۋشىلارى قازاق حالقى ەرتەدەن بار ەكەنىن كورسەتەدى» دەگەن سوزدەرى شىندىق ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى.

شىڭعىسحان تۋعان ايماق – قازىرگى ماڭعوليا، وندا قازاقتىڭ نايمان، كەرەي، ۋاق تايپالارى ءالى وتىر. شىڭعىسحان زامانىندا ول جاقتا اتالعان تايپالارمەن قاتار قوڭىرات، جالايىر، مەركى، ماڭعىل تايپالارى جانە ادايجۇرت رۋى بولعانى ءمالىم. قازىرگى وزدەرىن «ماڭعول» دەيتىن حالقالار ول جەرگە XVI عاسىردىڭ سوڭىندا ارعى جاعىنداعى مانجۋريادان كەلدى. ياعني، شىڭعىسحان زامانىندا حالقا-ماڭعول ول جەردە بولماعان، ال ويرات پەن قىرعىز ەنيسەيگە جاقىن ايماقتا وتىرعان (ويراتتتار ول زامان تۇركىتىلدى بولعانىنا التايداعى تۇركىلىك ۇساق ۇلتتار قۇرامىنداعى ويراتتار كۋا، ولاردىڭ XVI عاسىردا كەلگەن حالقالارعا باعىنعاندارى قازىر ماڭعول ءتىلدى). دەمەك، شىڭعىسحان زامانىندا ول ايماق قازاق ەلى دەپ تانىلعان. يبن باتۋتا سوندىقتان ول ايماقتى «حاتا» دەپ كورسەتسە، يبن ءال-اسير ول جەردەن كەلگەندەردى «حاتاي» دەپ دەرەكتەيدى. قىتاي جازبالارىندا كاشحاردان ءارى وتىرعاندار، ياعني شىڭعىسحان تۋعان ايماقتىڭ حالقى ءVIى عاسىردا «حاسا» دەپ قامتىلعان. قىتايلار قازاقتى وسى زامانعا دەيىن حاسا دەپ اتاپ كەلدى. شىڭعىسحان شىققان ايماق پەن قازىرگى ءبىزدىڭ جەردى ەكى بولەك اتاۋمەن كورسەتۋىن دە تۇسىنۋگە بولادى: ەكەۋى دە ءبىر قازاق ەلى بولعانىمەن، شىڭعىسحان تۋعان ايماق – كاپىر قازاقتار ەلى، ال ءبىزدىڭ جەر – مۇسىلمان قازاق ەلى. سوندىقتان بولار، شىڭعىسحان تۋعان جەر «حاتا» دەپ، ال قالىڭ مۇسىلمان قازاق وتىرعان ءبىزدىڭ جەر «حاشاك» دەپ كورسەتىلگەن. قالاي بولعاندا دا، يبن باتۋتا جازباسى شىڭعىسحاننىڭ قازاق جەرىنەن شىققانىن جانە ونىڭ العاش باعىندىرعان ايماعى مۇسىلمان قازاق ەلى ەكەنىن دالەلدەيدى. «پاريجدىك نۇسقادا» حاشاك اتاۋى كورسەتىلمەۋى ونىڭ يەزۋيدتتەردىڭ سۇزگىسىنەن وتكەنىن بىلدىرەدى.

قورىتىندى: يبن باتۋتا شىڭعىسحان تۋعان قازاق ەلىن قىتايلىق «حاسا» اتاۋىنىڭ ىقپالىمەن «حازا» دەپ، ال قازىرگى قازاقستاندى اراب-پارسىلىق اتاۋدىڭ ىقپالىمەن «حاشاك» دەپ جازعان. تاريحشىنىڭ قۇجاتتارى التىن وردا مەن ورتا ازيانى بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى تۇركىتىلدى ەكەنىن جانە وزدەرىن تۇركىلەر رەتىندە تانىعانىن دالەلدەيدى.

اراب جانە گرۋزين جازبالارى زاكاۆكازەدەگى قازاقتاردى «كاشاك» دەپ، ال گرەك-ۆيزانتيا جازباسى «كاساح» دەپ جازادى. رەسەي وقىمىستىلارى سول جازبالارداعى «كاشاك» اتاۋىن «كيپشاك» دەپ بۇرمالادى. وسى سەبەپتەن ءحىىى عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن ءال-اسير جازبالارىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىندا ولار «كيپشاك» دەپ تاڭبالانعان. يبن باتۋتا دەرەكتەرىندە دە قازاق «كاشاك» دەپ جازىلۋى مۇمكىن، ولاردى ورىسشاعا «كيفچاك» دەپ ەنگىزگەن. بۇعان قازاق عالىمدارى يبن باتۋتا مەن يبن ءال-اسير جازبالارىنىڭ تۇپنۇسقالارىن زەرتتەۋ ارقىلى عانا كوز جەتكىزەدى. ال راشيد-اد-دين جازباسىن زەرتتەۋ ەش ناتيجە بەرمەيدى، ول – رەسەي يدەولوگياسىمەن جاسالعان جالعان جازبا. ونى تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارىپ اۋرە بولىپ جاتقان عالىمدار بار ەكەن، ودان دا ولار اراب تىلىندەگى تاريحي قۇجاتتارعا زەر سالعانى الدەقايدا دۇرىس.

«شىڭعىسحان حازا ەلىنەن» دەگەن وسىنداي دەرەكتەر ونىڭ قازاق ەكەنىنە ايقىن دالەل. ويتكەنى، يبن باتۋتا – ءXىV عاسىردا سول ايماقتى ارالاپ ءوتىپ، دەرەكتەر جيناقتاعان بىردەن-ءبىر تاريحشى. ال رەسەيلىكتەر سىلتەمە جاسايتىن راشيد-اد-دين قۇجاتتارىن انىق كىم جازعانى بەلگىسىز. ونداعى دەرەكتەردە قايشىلىقتار اسا كوپ، «ونى بىرنەشە ادام بىرگە جازعان» دەپ اقتاۋعا تىرىسادى.

كەڭەس زامانىندا قازاق حالقى تاريحىن جانە كەيىنگى قازاق حاندىعى شەجىرەسىن م.ح.ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» جازباسى نەگىزىندە تارقاتقان ەدى. الايدا، سول جازبانىڭ كۇماندى ەكەنىنە، ونىڭ تۇپنۇسقاسى جوقتىعىنا جانە ونىڭ ءوزارا قايشىلىقتارى بار بىرنەشە دەربەس كوشىرمە نۇسقاسى بارلىعىنا، سول كوشىرمەلەردىڭ ەڭ سوڭعى كوشىرمە نۇسقاسى تاريحىمىزدى جازۋعا نەگىز بولعانىنا كۇمانمەن قارايتىن قازاق عالىمدارى بولماي تۇر. سول باياعى «يۆان ايتسا دۇرىس بولار» دەگەن قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماي كەلەمىز. حادىرعالي جالايىري دەرەكتەرى دە كۇماندى جانە تۇپنۇسقاسى جوق. ول قازان قالاسىنان تابىلىپتى-مىس.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، قازاق حالقى مەن ونىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى تۇگەلدەي وسىنداي كۇماندى جازبالار كومەگىمەن قاتتالعان ەكەن. يستاحري جازباسىنىڭ پارسىلىق نۇسقاسى، يبن فادلان دەرەكتەرى، راشيد-اد-دين، يبن ارابشاح، ماحمۋد حاشكاري، ۇيعىرلىق وعىز نامە، حايدار دۋلاتي، حادىرعالي جالايىري جازبا مۇرالارى، «ماڭعولدىڭ قۇپيا تاريحى» جازباسى – ءبارى-ءبارىنىڭ تابىلۋ تاريحىن مۇقيات سارالاپ شىقساڭىز، اتالعان قۇجاتتاردىڭ ەشقايسىنىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتالماعانىن جانە ولاردى تاپقان عالىمداردىڭ نەگىزىنەن تەك ورىستار ەكەنىن بايقايسىز. ءتىپتى، ولاردى جازدى دەگەن ادامداردىڭ اۆتورلىعىنا كۇمانمەن قاراعان شەتەلدىك عالىمدار كوپ.

ال سەنىمدى جازبالاردى – ءال ماسۋدي، يبن باتۋتا، كودەكس كۋمانيكۋس، بابۋر نامە، يبن ءال اسير جازبالارىن كونە نۇسقالارىنان تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارعان ەشكىم جوق. اتالعان اۆتورلار ورىسشاعا دا تولىق تارجىمالانباعان. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحىنان حابار بەرەتىن ناقتى دەرەكتەر بار ەكەنىن جاسىرۋ ماقساتىمەن ولاردى ورىسشا تولىق اۋدارۋ قولعا الىنباعان. وتارلىق ساياساتپەن ورىسشا نەمەسە وزبەكشە اۋدارىلعانداردى قازاقشالاعانىمىزعا ءمازبىز. سوندا ۇلتتىق تاريحىمىزدى بوتەن بىرەۋ جازىپ بەرە مە، الدە جيىن-تويدان قولى بوسامايتىن، زەرتتەۋ-زەردەلەۋ جۇمىستارىنا مۇرشاسى جوق تاريحشىلارىمىزدىڭ «ەسىن جيۋىن» كۇتىپ جۇرە بەرەمىز بە؟

كوپ تاريحشىلارىمىزعا بەس جىل بويى جوو قابىرعاسىندا ساناسىنا قۇيىلعان جالعان تۇجىرىمداردىڭ شەڭبەرىنەن شىعۋ ەش مۇمكىن بولماي وتىر. وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارلاۋشى ەل قالايدا ءوز وتكەنىنەن تومەن ەتۋگە مۇددەلى ەكەنى ولارعا بەلگىلى. الايدا، قۇلدىق سانادان قۇتىلا الار ەمەس. ولاردان گورى مەن سياقتى «ديلەتانتتار» قاتەلىكتەردى تەز بايقايدى، ويتكەنى ءبىز باسقا مامان يەلەرى بولعاندىقتان، جالعان تاريحتىڭ «قوراسىنا قامالعان» جوقپىز عوي.

قوسىمشالار:

[1] پورت «كاۆكاز» – نەبولشوي پورت، راسپولوجەننىي نا كوسە چۋشكا ۆ كەرچەنسكوم پروليۆە.

[2] كرىمسك – گورود كراەۆوگو پودچينەنيا نا يۋگە روسسي.

[3] تاگانروگ – منوگيە سچيتايۋت، چتو يستوريا مەست، گدە سەيچاس راسپولوجيلسيا تاگانروگ، ناچيناەتسيا س پەتروۆسكيح ۆرەمەن. ودناكو رابوتى ارحەولوگوۆ ي يستوريكوۆ پوسلەدنيح لەت ەتو وپروۆەرگايۋت. نەمەتسكيە ۋچەنىە سدەلالي ۆىۆود، چتو نا ەتوم مەستە ليۋدي جيلي نەپرەرىۆنو, ۆپلوت دو وسنوۆانيا تاگانروگا پەتروم I.

[4] پياتيگورسك – 18 فەۆراليا 1830 گودا كوميتەت مينيستروۆ ۋتۆەرديل پلان بۋدۋششەگو وكرۋجنوگو گورودا ي ەگو نازۆانيە – پياتيگورسك. پياتيگورسك راسپولوجەن نا ستاۆروپولسكوي ۆوزۆىشەننوستي, ۆ پرەدكاۆكازە. كليمات ۆ پياتيگورسكە حاراكتەريزۋەتسيا مياگكوي زيموي ي جاركيم لەتوم.

[5] بوگۋچار – پو يمەيۋششيمسيا سۆەدەنيام بوگۋچار بىل وسنوۆان كازاكامي ۋكراينسكوگو پرويسحوجدەنيا (چەركاسامي), كوتورىە ۆ 1717 گودۋ وسنوۆالي سلوبودۋ بوگۋچار ي وبرازوۆالي بوگۋچارسكۋيۋ سوتنيۋ وستروگوجسكوگو پولكا. ۆ پاميات و كازاچەم پرويسحوجدەني گورودا نا فلاگە يزوبراجيون بۋنچۋك.

[6] ساناتوري "بەلايا گوركا" – راسپولوجەن ۋ تسەلەبنوگو يستوچنيكا ۆ بوگۋچارسكوم رايونە ۆ سەلە بەلايا گوركا. ناحوديتسيا ۋ جيۆوپيسنوگو بەرەگا ر. دون ۆ وكرۋجەنيە بەلىح مەلوۆىح گور.

ۆودا، كوتورايا پودنيماەتسيا نا پوۆەرحنوست يز زەمنىح گلۋبين ۆ ەتوم رايونە، وبلاداەت لەچەبنىمي سۆويستۆامي. ۆ سەرەدينە XIX ۆەكا ۋچيتەلەم ن.ي.تاراچكوۆىم ۆ داننوي مەستنوستي بىل وتكرىت «مينەرالنىي يستوچنيك، كوەگو ۆودا كيپەلا مەلكيمي پۋزىركامي، ا نا ۆكۋس وتداۆالا سولەنوي گورچينكوي». مەستنوە ناسەلەنيە يزداۆنا يسپولزوۆالو تسەلەبنىە سۆويستۆا مينەرالنوي ۆودى پوۆىشەننوي سولەنوستي دليا لەچەنيا كوجنىح زابولەۆاني. بەلايا گوركا – ۋنيكالنىي ارتەزيانسكي يستوچنيك مينەرالنوي ۆودى. پو حيميچەسكومۋ سوستاۆۋ ۆودا يستوچنيكا بەلايا گوركا پرەدستاۆلياەت بولشۋيۋ رەدكوست. بەلوگورسكايا ۆودا وچەن جەستكايا. ونا سامويزليۆاەتسيا س ۆىسوتى 3,5-4,0 م ناد ۋرەزوم تالۆەگا دوننوگو وۆراگا ي ستەكاەت ۆ رۋسلو دونا. ۆودا تيپا «بەلايا گوركا» موجەت بىت بليزكيم انالوگوم مينەرالنوي ۆودى يستوچنيكا «ترەح ليلي» كۋرورتا ۆيسبادەن ۆ گەرماني. يسسلەدوۆانيا پروفەسسورا ۆورونەجسكوي مەديتسينسكوي اكادەمي ۆ. س. نەستەروۆا ۆ 1948 گودۋ پوكازالي پرەكراسنىە تسەلەبنىە سۆويستۆا ۆودى بەلوي گوركي. تسەننىە بالنەولوگيچەسكيە سۆويستۆا يستوچنيكا پروياۆليايۋتسيا پري لەچەني زابولەۆاني جەلۋدوچنو-كيشەچنوگو تراكتا، وبمەنا ۆەششەستۆ، پوچەك، كوجنىح زابولەۆاني. چۋدودەيستۆەننىي ەففەكت ۆودى يستوچنيكا بەلايا گوركا پو راسسكازام مەستنىح ۆەتەريناروۆ بلاگوپرياتنو سكازىۆاەتسيا نا ۆىراششيۆاني مولودنياكا كرۋپنوگو روگاتوگو سكوتا ي وۆەتس.

[7] كازانسكايا – ستانيتسا ۆ روستوۆسكوي وبلاستي. راسپولوجەنا نا لەۆوم بەرەگۋ دونا, ۆىشە ۆيوشەنسكوي, نا گرانيتسە س ۆورونەجسكوي وبلاستيۋ. سامىي ۆەرحني پو دونۋ پۋنكت راسسەلەنيا كازاكوۆ. ستانيتسا كازانسكايا، وسنوۆاننايا ۆ 1647 گودۋ، رانەە سۋششەستۆوۆالا پود نازۆانيەم كازانسكي گورودوك. ۆ تەچەنيە ستولەتي زدەس جيلي دونسكيە كازاكي، فورميروۆالسيا يح ۋكلاد جيزني، رازۆيۆالاس ساموبىتنايا كۋلتۋرا. س ناچالا XVIII ۆەكا بىۆشيە كازاچي گورودكي ۋجە وفيتسيالنو ستالي يمەنوۆاتسيا ستانيتسامي. ۆ 1790 گودۋ زالوجەنا كامەننايا تسەركوۆ، گلاۆنىي پريدەل كوتوروي وسۆياششەن ۆو يميا سۆ. ارحيستراتيگا ميحايلا 12 يۋنيا 1796 گودا (نىنچە نە سۋششەستۆۋەت). ۆ دورەۆوليۋتسيوننوي روسسي ستانيتسا كازانسكايا ۆحوديلا ۆ سوستاۆ وبلاستي ۆويسكا دونسكوگو.  ۆ 1690 گودۋ پو رەكومەنداتسي پەترا I كا­زاكي رەشيلي پەرەنەستي سۆوە پوسەلەنيە ۆىشە پو تەچەنيۋ دونا. نو نا نىنەشنەە پوستوياننوە مەستو ستانيتسا كازان­سكايا پەرەشلا ليش ۆ 1740 گودۋ. ونا ياۆلياەتسيا ودنوي يز ستا­رەيشيح نا دونۋ. سۆوە نازۆانيە پولۋچيلا وت كولودتسا – كازانتسا، كوتورىي ناحوديلسيا نا لەۆوم بەرەگۋ رەكي دون، ۆىشە ستانيتسى.

[8] موسكۆا – ەتيمولوگيا گيدرونيما موسكۆا توچنو نە ۋستانوۆلەنا. ارحەولوگيچەسكيە راسكوپكي، پروۆەديوننىە ۆ رايونە كرەمليا، سۆيدەتەلستۆۋيۋت، چتو ك كونتسۋ XI ۆەكا تام ۋجە سۋششەستۆوۆالو پوسەلەنيە، زاششيششيوننوە ۆالوم ي رۆوم. گەوگرافيچەسكيم پولوجەنيەم موسكۆى وبۋسلوۆلەنا پرودولجيتەلنوست دنيا ۆ تەچەنيە گودا. ونا كولەبلەتسيا وت 7 چاسوۆ 00 مينۋت 22 دەكابريا دو 17 چاسوۆ 34 مينۋت 22 يۋنيا. ۆ ستاروي چاستي موسكۆى, ۆسلەدستۆيە ەيو بولەە سەۆەرنوگو پولوجەنيا، لەتوم سۆەتوۆوي دەن چۋت دولشە, چەم نا پريسوەدينيوننىح تەرريتورياح, ا زيموي – كوروچە. ۆبليزي دنيا لەتنەگو سولنتسەستويانيا (22 يۋنيا), سولنتسە نە وپۋسكاەتسيا نيجە −12°. تاكيم وبرازوم، استرونوميچەسكايا نوچ (ۆىسوتا سولنتسا مەنشە −18°) نە ناستۋپاەت. تەم نە مەنەە تاكوگو وسۆەششەنيا نەدوستاتوچنو دليا نورمالنوي جيزنەدەياتەلنوستي چەلوۆەكا، پوتومۋ چتو استرونوميچەسكيە سۋمەركي (ۆىسوتا سولنتسا وت −12° دو −18°) نەوتليچيمى وت نوچي، پوەتومۋ ۋليتسى نۋجدايۋتسيا ۆ يسكۋسستۆەننوم وسۆەششەني، ي سچيتاەتسيا، چتو تاك نازىۆاەمىح بەلىح نوچەي ۆ موسكۆە نەت، حوتيا نەبو وستايوتسيا تيومنو-سينيم، ا نە چيورنىم، كاك، ناپريمەر، نا يۋگە روسسي. نەپولنىە نوچي نا شيروتە موسكۆى دلياتسيا س 6 مايا پو 8 اۆگۋستا، 95 سۋتوك ۆ گودۋ سولنتسە نە وپۋسكاەتسيا نيجە −18°، ي پولنوي نوچي نە ناستۋپاەت.

[9] ال ماسۋدي «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا» – چتو كاساەتسيا يازىچنيكوۆ ۆ [حازارسكوم] گوسۋدارستۆە، تو سرەدي رازريادوۆ يح ناحودياتسيا ساكاليبا ي رۋسى، كوتورىە جيۆۋت نا ودنوي ستورونە ەتوگو گورودا. رۋسى ي ساكلابى، كوتورىە، كاك مى ۋجە گوۆوريلي، يازىچنيكي، سلۋجات ۆ ۆويسكە تساريا ي ياۆليايۋتسيا ەگو سلۋگامي. ۆ ۆەرحنەي چاستي حازارسكوي رەكي ەست پروتوك، ۆليۆايۋششيسيا ۆ زاليۆ موريا نيتاس – مورە رۋسوۆ، پو كوتورومۋ نە پلاۆايۋت درۋگيە، ي وني وبوسنوۆاليس نا ودنوم يز ەگو بەرەگوۆ. رۋسى – گرومادنوە پلەميا; وني نە پودچينيايۋتسيا نيكاكومۋ تساريۋ ي نيكاكومۋ زاكونۋ. رۋسى سوستويات يز منوگوچيسلەننىح پلەمەن رازنوگو رودا. سرەدي نيح ەست كۋپتسى، كوتورىە پوستوياننو ەزديات ك تساريۋ بۋرگار. گورود بۋرگار ستويت نا بەرەگۋ مايتاسا، ي يا پولاگايۋ، چتو ەتوت نارود جيۆەت ۆ سەدموم كليماتە. وني رود تيۋركوۆ، ي كاراۆانى پوستوياننو حوديات وت نيح ۆ حورەزم، چتو ۆ حوراسانسكوي زەملە، ي يز حورەزما ك نيم; نو دوروگا پەرەسەكاەت درۋگيح تيۋركوۆ، ي كاراۆانى وحرانياتسيا وت نيح. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا، كوگدا يدەت 332/943 گود، بۋرگارسكي تسار مۋسۋلمانين; ون پرينيال يسلام ۆ دني مۋكتاديرا-بيللاحا پوسلە 310/922 گودا، كوگدا ون ۆو سنە ۋۆيدەل ۆيدەنيە. ەگو سىن ۋجە رانشە سوۆەرشيل پالومنيچەستۆو، دوستيگ باگدادا ي پريۆەز س سوبوي دليا مۋكتاديرا زناميا، ساۆاد ي دان. ۋ بۋرگار ەست سوبورنايا مەچەت. ەتوت تسار سوۆەرشاەت پوحودى نا كونستانتينوپول س ۆويسكوم ۆ 50 تىس. كوننيكوۆ ي بولەە ي راسسىلاەت سۆوي گرابيتەلسكيە ۆوكرۋگ كونستانتينوپوليا ۆ سترانى ريما ي اندالۋسي، ك بۋرگۋندتسام، گاليسيتسام ي فرانكام. وت نەگو دو كونستانتينوپوليا وكولو دۆۋح مەسياتسەۆ بەزوستانوۆوچنوگو پۋتي چەرەز وبيتاەمىە زەملي ي ستەپي.  ۆ سترانە بۋرگار ۆ تەچەنيە چاستي گودا نوچي چرەزۆىچاينو كوروتكي. نەكوتورىە يز نيح گوۆوريات، چتو چەلوۆەك نە ۋسپەەت سۆاريت گورشوك، كاك ناستاەت ۋترو. (ال ماسۋدي «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

[10] كودەكس كۋمانيكۋس – يزۆەستنىي پيسمەننىي پامياتنيك كۋمانسكوگو يازىكا ناچالا XIV ۆەكا (1303 گ.), ەدينستۆەننىي سپيسوك كوتوروگو حرانيتسيا ۆ بيبليوتەكە سوبورا سۆياتوگو ماركا ۆ ۆەنەتسي. «كودەكس» بىل ناپيسان ۆ 1303 گ. ۆ كرىمۋ, پوەتومۋ ۆ يازىكە ەتوي كنيگي سيلنو وگۋزسكوە ۆليانيە يۋجنو-كرىمسكوگو تيۋركسكوگو ديالەكتا. دليا پەرەداچي كىپچاكسكوگو يازىكا سوستاۆيتەلي يسپولزوۆالي لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ.

[11] اۆارتسىمۋسۋلمانە-سۋننيتى شافيتسكوگو تولكا. ۆ گوراح اۆاري دو سيح پور سوحرانيليس رازۆالينى حريستيانسكيح حراموۆ ي چاسوۆەن.  سارير – اۆارسكوە سرەدنەۆەكوۆوە گوسۋدارستۆو ۆ گورنوم داگەستانە, سۋششەستۆوۆاۆشەە س VI پو XI ۆۆ. پراۆيتەلي يسپوۆەدوۆالي حريستيانستۆو. ستوليتسەي ياۆليالسيا گورود حۋنزاح, يدەنتيفيتسيرۋەمىي س سوۆرەمەننىم اۋلوم حۋنزاح (ۆ پەرەۆودە س اۆارسكوگو «ۋ حۋنوۆ»). ا نىنەشنەي ارمەني توگدا سۋششەستۆوۆال گوسۋدارستۆو شادداديدوۆ. ۆ 1020-ىە گودى ەگو پراۆيتەلي زاكليۋچيلي سويۋز س رۋسامي، پريبىۆششيمي ۆ ازەربايجان نا سۆويح كوروبلياح, ي س يح پوموششيۋ زاحۆاتيلي بايلاكان. ۆ 1032 گودۋ مستيسلاۆ تمۋتاراكانسكي, سوۆەرشايا سۆوي رەيد پو كاۆكازۋ، ستال ۆراگوم دليا ساريرا, تاك كاك ەمير دەربەنتا مانسۋر، كوتورىي بىل ۆ سوستوياني ۆوينى س نيم، بىل جەنات نا دوچەري ساريرسكوگو تساريا. پوسلەدنەە ۋپومينانيە و سەريرە وتنوسيتسيا ك 1067 گودۋ. نا تەرريتوري سەريرا وبرازوۆالوس نەسكولكو ۆولنىح وبششەستۆ، ا نا تەرريتوري نىنەشنەگو حۋنزاحسكوگو رايونا وبرازوۆالوس اۆارسكوە نۋتسالستۆو. ۆ رودوسلوۆنوي اۆارسكيح نۋتسالوۆ ۆ يستوريچەسكوي حرونيكە مۋحاممەدا رافي «تاريحي داگەستان» پەرۆىم ۆ دليننوم پەرەچنە پرەدكوۆ حانا ساراتانا نازۆان ارسكان. تام جە: «سۋلتانى اۆارا، كوتورىە يز رودا سۋلتانوۆ ۋرۋس … ەتوت ۆلادىكا پولۋچال دوحودى س زاۆيسيمىح ۆلادىك، ۆلادەني، زەمەل ي جيتەلەي ۆسەگو داگەستانا، وت ۆيلاياتا چاركاس دو گورودا شاماح».  تاكجە پيسار يماما شاميليا حادجي الي ناحيباشي يز س. چوح, ۋكازىۆال، چتو حۋنزاحسكيە پراۆيتەلي – ەتو پريشەلتسى س سەۆەرا يز پلەمەني «رۋسسوۆ».  پري سۋراكاتە ۋستانوۆيلسيا پوريادوك پرەستولوناسلەديا، سوگلاسنو كوتورومۋ نا ترونە نيكتو نە يمەل پراۆو ۆوسسەدات، كرومە ەگو ناسلەدنيكوۆ پو مۋجسكوي ي جەنسكوي ليني. ۆ سلۋچاە پرەكراششەنيا رودا، پرەستول دولجەن بىل ناسلەدوۆات كتو-تو يز رۋس، گرۋزين يلي ارميان. سۋراكات ستال گلاۆنىم ۆراگوم دليا شەيحا احمادا. احمادۋ ۋدالوس يزگنات سۋراكاتا يز نۋتسالستۆا. سىن سۋراكاتا، بايار, پىتالسيا ۆەرنۋت ترون، نو پولۋچيل وتپور وت ارابوۆ. ليش تولكو ەگو سىن ۋجە ۆ پوجيلوم ۆوزراستە ۆەرنۋل ترون پرەدكوۆ. بلاگوداريا مونگولام. مۋحاممەد رافي پيشەت و زاكليۋچيوننوم سويۋزە مەجدۋ مونگولامي ي اۆارتسامي – «تاكوي سويۋز بىل وسنوۆان نا درۋجبە، سوگلاسي ي براتستۆە»، پودكرەپليوننوم ك تومۋ جە ي ۋزامي ديناستيچەسكيح براكوۆ. پو منەنيۋ سوۆرەمەننوگو يسسلەدوۆاتەليا مۋرادا ماگومەدوۆا, پراۆيتەلي زولوتوي وردى سپوسوبستۆوۆالي راسشيرەنيۋ گرانيتس اۆاري، ۆوزلوجيۆ نا نەيو رول سبورششيكا داني س منوگوچيسلەننىح پوكوريوننىح نا كاۆكازە نارودوۆ: «يزناچالنو ۋستانوۆيۆشيەسيا ميرنىە ۆزايمووتنوشەنيا مەجدۋ مونگولامي ي اۆاريەي موگۋت بىت سۆيازانى ي س يستوريچەسكوي پامياتيۋ مونگولوۆ. وني، وچەۆيدنو، يمەلي ينفورماتسيۋ و ۆوينستۆەننوم اۆارسكوم كاگاناتە، سلوجيۆشەمسيا ۆ IV ۆ. نا درەۆنەي تەرريتوري مونگولي… ۆوزموجنو، سوزنانيە ەدينستۆا پرارودينى دۆۋح نارودوۆ ي وپرەدەليلو لويالنوە وتنوشەنيە مونگولوۆ ك اۆارام، كوتورىح وني موگلي ۆوسپرينيات كاك درەۆنيح سوپلەمەننيكوۆ، وكازاۆشيحسيا نا كاۆكازە زادولگو دو نيح… س پوكروۆيتەلستۆوم مونگولوۆ، وچەۆيدنو، سلەدۋەت سۆيازىۆات ي وتمەچەننوە ۆ يستوچنيكاح رەزكوە راسشيرەنيە گرانيتس گوسۋدارستۆا ي رازۆيتيە حوزيايستۆەننوي دەياتەلنوستي ۆ اۆاري… وب ەتوم موجنو سۋديت ي يز سووبششەني حامدۋللى كازۆيني، كوتورىي وتمەچاەت و دوۆولنو وبشيرنىح رازمەراح اۆاري ۆ ناچالە XIV ۆ. (پروتياجيوننوستيۋ ياكوبى ۆ ودين مەسياتس پۋتي), وبەدينياۆشەي راۆنيننىە ي گورنىە رايونى».

[12] مۋراد ادجي «بەز ۆەچنەگو سينەگو نەبا» – نە سلاۆيانە ستويالي ۋ ۆلاستي ۆ كيەۆە، ۆ توم لۋچشە سلوۆ ۋبەجدايۋت وپيات جە دوكۋمەنتى. سكاجەم، تەكس دوگوۆورا، زاكليۋچەننوگو ۆ 911گودۋ مەجدۋ كيەۆسكيمي كنيازيامي ي ۆيزانتيەي، ناچينالسيا تاك: «مى وت رودۋ رۋسسكوگو. كارل، ينگەلوت، فارلوۆ، ۆەرەميد، رۋلاۆ، گۋدى، راۋل، كارن، فلەلاۆ، ريۋار...». تاك، كتو پرەدستاۆليال رۋس نا پەرەگوۆوراح؟ كتو گوۆوريل وت يمەني رۋسي؟ ۆارياگي! ي سپوريت تۋت نە نادو، پۋستىم بۋدەت سپور. پوزورنو سوگلاسيلاس روسسيسكايا ناۋكا س «گرەچەسكيم» كرەششەنيەم رۋسي ۆ ح ۆەكە، حوتيا نا ساموم دەلە بىلو كاتوليچەسكوە كرەششەنيە.. «نە ۆەريتە؟ ۆوت موليتۆا رۋسي، ەە، كاك رەليكۆيۋ، چيتالي ۆ كيەۆە ۆ گود 1 500-لەتنەگو يۋبيلەيا گورودا. «حوداي الدىندا بەتەن ادەم اچىك بۋلسىن...»، چتو زناچيت «كاجدىي چەلوۆەك دولجەن پرەدستات پەرەد بوگوم س وتكرىتوي دۋشوي». ۆ ۆەليكوي ستەپي جيلي تيۋركي، نە سلاۆيانە، وني وسنوۆالي كيەۆسكۋيۋ رۋس، پوتوم موسكوۆسكۋيۋ. «كازاحستان موگ ستات ۆەليكيم، ەسلي بى، پولۋچيۆ نەزاۆيسيموست، ۆەرنۋل نا گەوگرافيچەسكۋيۋ كارتۋ درەۆنەە يميا ناشەي رودينى – دەشت-ي-كيپچاك، ا س يمەنەم – ۆەرۋ پرەدكوۆ، يح مورال ي پاميات، سكازال بى و ناشەي درەۆنەي دۋحوۆنوي كۋلتۋرە. تەم ون ناپومنيل بى ميرۋ و ۆەليكوي تيۋركسكوي دەرجاۆە، كوتورۋيۋ راستەرزالي زا ۆەكا نا كۋسكي». ناچينايا پرەدچۋۆستۆۋيۋ نەدوۋمەنيە: نا كاكوم يازىكە گوۆوريلا موسكوۆسكايا رۋس پري يۆانە گروزنوم؟ وتۆەچايۋ پو تيۋركسكي.. اۆارى بىلي كاتوليكامي، ەدينستۆەننىمي نا كاۆكازە. پوۆتوريايۋ، اۆارى – چتو پودتۆەرجدايۋت يح كلادبيششا! – بىلي كاتوليكامي. اكادەميك بارتولد ۆ سۆويح زنامەنيتنىح «12 لەكتسياح و تيۋركاح ۋتۆەرجدال، چتو ۋ كازاكوۆ تيۋركسكيە پرويسحوجدەنيە. كنيگۋ زاپرەتيلي، نو ساموگو ەگو نە رەپرەسسيروۆالي، پوچەمۋ؟ موي وتۆەت بۋدەت سۋگۋبو ليچنىم. حوتيا، ەسلي نە يزمەنياەت پاميات، ۋچەنىي يمەل ۆ ۆيدۋ كىرگىز-كازاكوۆ. دۋمايۋ، چتو ي رۋسسكيە كازاكي، سلۋجيۆششيە ۆ ورگاناح، و سۆوەم پرويسحوجدەني زنالي لۋچشە اكادەميكا بارتولدا، س چەم يا ستالكيۆالسيا، كوگدا ۆىستۋپال ۆ كازاچەي اۋديتوري. ەتو وت ساميح كازاكوۆ ۆپەرۆىە ۋزنال، چتو ۆ ستانيتساح دونا، يايكا يلي تەرەكا سوحرانيلاس تيۋركسكايا رەچ، ونا ي ەست رودنوي يازىك كازاكوۆ، يح «تارابارششينا». سومنەۆايۋششيمسيا سوۆەتۋيۋ پوچيتات پوۆەست لۆا نيكولاەۆيچا تولستوگو «كازاكي»، گدە چەرنىم پو بەلومۋ ناپيسانو، كاك گوۆوريلي كازاكي مەجدۋ سوبوي – پو تاتارسكي. پوۆەست يزدانا ۆ سەرەدينە روكوۆوگو XIX ۆەكا، كوگدا كازاكوۆ، كاك ي گاۋچو، ناچالي مەتوديچنو «ۆىپاليۆات» يز يستوري. تە جە سامىە تاينى نا ۋكراينە، گدە وپيات-تاكي ۆ XIX ۆەكە نارود پوتەريال «ريدنا موۆۋ»، «رودنۋيۋ رەچ». ليشش زاپادنايا ۋكراينا سوحرانيلا ەە، گۋتسۋلى. پراۆدا، ۆنەي ۋجە منوگو سلاۆيانسكيح ي لاتينسكيح سلوۆ، نو كۋمىك پونيماەت.

[13] ۆاينا́حي – ەتنيچەسكايا وبششنوست نارودوۆ ي نارودنوستەي سەۆەرنوگو كاۆكازا (نەبولشايا چاست ۆ گرۋزي) – چەچەنتسى, ينگۋشي, چاست ورستحويتسەۆ ۆ ينگۋشەتي ي باتسبيتسى. سرەدنەۆەكوۆىم تەرمينوم، وبياسنيايۋششيم رودستۆو ەتيح پلەمەن ياۆلياەتسيا تەرمين «ۆaيناح»، ناش نارود. يستوريا اككينتسەۆ – يستوريا سۋششەستۆوۆانيا كرۋپنوي ۆەتۆي ۆايناحسكوگو ەتنوسا, سلوجيۆشەيسيا ۆ پروتسەسسە دولگوگو يستوريچەسكوگو رازۆيتيا. نىنە اككينتسى راسسەلەنى ۆ سەۆەرو-زاپادنوي چاستي داگەستانا, ا تاكجە ۆ چەچنە ي ينگۋشەتي. چيسلەننوست ناسەلەنيا ۆ داگەستانە – بولەە 100 تىسياچ چەلوۆەك. ك ناچالۋ XIII ۆەكا ۆ سوستاۆ اككي ۆحوديلي سلەدۋيۋششيە ەتنوتەرريتوريالنىح وبرازوۆانيا: گاچالكا-اككا ي پحارچحوشكا-اككا ي شيرچا-اككا. چەچەنسكيە تەپتارى پۋنكتوم يسحودا چەچەنسكيح پلەميون نازىۆايۋت شەماار، دالەە ناحچۋۆان، كاگىزمان، سەۆەر ي سەۆەرو-ۆوستوك گرۋزي ي ناكونەتس سەۆەرنىي كاۆكاز. ۆسە ەتي پوپىتكي يزۋچەنيا پرويسحوجدەنيا چەچەنتسەۆ پريۆوديات نا تەرريتوريۋ پلودورودنوگو پولۋمەسياتسا (ەتو تەرريتوريا، ۆكليۋچايۋششايا درەۆني ەگيپەت، بليجني ۆوستوك ي مەجدكرەچە تيگرا ي ەۆفراتا). پو ەتوي تەوري درەۆنيە ناحي جيلي نا زەملياح سامىح درەۆنيح تسيۆيليزاتسي پەرەدنەي ازي. ي ەتو وپيات-تاكي سحوجە س چەچەنسكوي لەگەندوي وب يسحودە يز شەمارا.

[14] ولەشكوۆسكيە پەسكي – پەسچاننىي ماسسيۆ، راسپولوجەننىي نا تەرريتوري ۋكراينى ۆ 30 كم ك ۆوستوكۋ وت گورودا حەرسون. الەشكوۆسكيە پەسكي نە پرەدستاۆليايۋت سوبوي سپلوشنوي ماسسيۆ، وني سكلادىۆايۋتسيا يز سەمي ۋچاستكوۆ: كاحوۆسكايا، كازاچەلاگەرنايا، اليوشكينسكايا، ۆينوگرادوۆسكايا، چۋلاكوۆسكايا، يۆانوۆسكايا ي كينبۋرنسكايا. وبششايا پروتياجيوننوست تەرريتوري، نا كوتوروي راسپولوجەنى ۋكازاننىە ارەنى، – دو 30-40 كم ۆ ناپراۆلەني سەۆەر-يۋگ، ي دو 150 كم ۆ ناپراۆلەني زاپاد-ۆوستوك.

[15] پروحلا́دنىي – گورود رەسپۋبليكانسكوگو پودچينەنيا ۆ كاباردينو-بالكاري. رەلەف پرەدستاۆلياەت سوبوي وتنوسيتەلنو روۆنىە ستەپنىە زەملي. پروحلادنىي ۆىروس يز كازاچەي ستانيتسى پروحلادنوي، ۆوزنيكشەي ۆ 1765 گودۋ نا موزدوكسكوي ۋكرەپليوننوي ليني.

[16] نوۆوروسسيسك – ۆاجنىي ترانسپورتنىي تسەنتر. ۆ گورودە راسپولوجەن كرۋپنەيشي پورت روسسي ي چيورنوگو موريا، ۆكليۋچايۋششي پاسساجيرسكي، گرۋزوۆىە پورتى ي نەفتەناليۆنۋيۋ گاۆان. گورود ۆىتيانۋلسيا نا 25 كم امفيتەاتروم ۆوكرۋگ تسەمەسسكوي بۋحتى ي وكرۋجەن گورامي سەۆەرنوگو كاۆكازا. ۆ يۋگو-ۆوستوچنوي چاستي گورودا ناحوديتسيا وزەرو سوليونوە, كوتوروە ۆ نارودە نازىۆايۋت ليمانوم. ونو پريمەچاتەلنو تەم، چتو وت موريا ەگو وتدەلياەت ۋزكايا پولوسا سۋدجۋكسكوي كوسى. ۆ XIII ۆ. تسەمەسسكايا بۋحتا پرينادلەجيت زولوتوي وردە. ۆ XVIII ۆەكە ۆ رايونە نوۆوروسسيسكا ناحوديلاس تۋرەتسكايا كرەپوست سۋدجۋك-كالە.

[17] سۋداك – پريمورسكي گورود رەسپۋبليكانسكوگو پودچينەنيا ۆ يۋگو-ۆوستوچنوم كرىمۋ, تراديتسيوننىي تسەنتر پرويزۆودستۆا ۆين ي كۋرورت. ۆ درەۆنوستي گورود نازىۆالي پو-رازنومۋ: ۆيزانتيتسى – سيداگيوس ي سۋگدەيا، يتاليانتسى – سولدايا. ۆ XIII-XIV ۆەكاح گورود رازوريون ي رازرۋشەن مونگولامي, نو بىسترو ۆوسستانوۆلەن. ۆ 1365 گودۋ سولدايا بىلا زاۆويوۆانا گەنۋەزتسامي ي ۆكليۋچەنا ۆ سوستاۆ گەنۋەزسكيح ۆلادەني ۆ كرىمۋ.

[18] ۆولگا – رەكا ۆ ەۆروپەيسكوي چاستي روسسي. نەبولشايا چاست دەلتى ۆولگي, ۆنە وسنوۆنوگو رۋسلا رەكي، ناحوديتسيا نا تەرريتوري كازاحستانا. ۆ سرەدنيە ۆەكا يزۆەستنا پود نازۆانيەم يتيل. ۋ كازاني ۆولگا كرۋتو، پوچتي پود پريامىم ۋگلوم، پوۆوراچيۆاەت ك يۋگۋ، ا زاتەم، مەدلەننو پونيجاياس ي ناپراۆلياياس پريامو ك پريكاسپيسكوي نيزمەننوستي، ۋ سامارى پروبيۆاەتسيا چەرەز تسەپ ۆوزۆىشەننوستەي. دالشە ۆولگا پودحوديت نا ۆەسما بليزكوە راسستويانيە ك دونۋ, ۋ كوتوروگو پوۆوراچيۆاەت ك يۋگو-ۆوستوكۋ ي سوحرانياەت ەتو پوسلەدنەە ناپراۆلەنيە دو استراحاني ي كاسپيسكوگو موريا, كۋدا ۆپاداەت منوجەستۆوم رۋكاۆوۆ.

[19] ۋرال (جايىق) – رەكا ۆ ۆوستوچنوي ەۆروپە, پروتەكاەت پو تەرريتوري روسسي ي كازاحستانا, ۆپاداەت ۆ كاسپيسكوە مورە. ۆ 1769 گ. پاللاس ناسچيتال دەۆياتنادتسات رۋكاۆوۆ، چاست كوتورىح ۆىدەليالاس ۋرالوم ۆ 660 مەتراح ۆىشە ۆپادەنيا ەگو ۆ مورە; ۆ 1821 گ. بىلو ۆسەگو دەۆيات، ۆ 1846 گ. – تولكو تري: يايتسكوە، زولوتينسكوە ي پەرەتاسكنوە. ك كونتسۋ 50-ح ي ناچالۋ 60-ح گودوۆ XIX ۆەكا دو ساموگو گورودا گۋرەۆا نيكاكيح رۋكاۆوۆ س پوستوياننىم تەچەنيەم وت ۋرالا پوچتي نە وتدەليالوس.

[20] رەكا ۋزبوي – زاداچەي رازۆەدىۆاتەلنوگو وتريادا، رابوتوي كوتوروگو رۋكوۆوديل س. پ. تولستوۆ، بىلو وبسلەدوۆانيە سۋحوگو رۋسلا ۋزبوي. ەششە ۆ 1947 گ. ەكسپەديتسيا وبسلەدوۆالا درەۆنيە يرريگاتسيوننىە سيستەمى پريسارىكامىشسكوي دەلتى ي پرويزۆەلا اۆيارازۆەدكۋ س ۆىسادكوي دەسانتوۆ ۆ رايونە ۋزبويا. ۆ 1950 گ. ارحەولوگي ۋجە نازەمنوي رازۆەدكوي پروشلي چاست ۆەرحنەگو ي سرەدنەگو ۋزبويا. ي ۆوت، ۆ 1951 گ.، ترانسكاراكۋمسكي مارشرۋت وت كاسپيسكوگو موريا دو امۋ-داري. ۋزبوي، پوجالۋي، ساموە ينتەرەسنوە يز ۆسەح نىنە سۋحيح رۋسەل. ۆى موجەتە پرەدستاۆيت سەبە، ناپريمەر، وكۋ، موسكۆا-رەكۋ يلي كليازمۋ سوۆسەم بەز ۆودى؟ ترۋدنو، نە پراۆدا لي؟ ي ەسلي دوباۆيت ك ەتومۋ پۋستىننىە نا سوتني كيلومەتروۆ پەسچانىە بەرەگا، ۋحودياششيە ۆدال ۆىسوكيمي ۆزدىبلەننىمي بارحانامي، تو موجنو پولۋچيت پريبليزيتەلنوە پرەدستاۆلەنيە وب ۋزبوە. نە زۆەنيت ۆودا، نە شۋميات پريبرەجنىە كامىشي ي كۋستارنيكي. داجە شۋم ماشين نە موجەت نارۋشيت تيشينى. چتو-تو سكازوچنوە، فانتاستيچەسكوە چۋۆستۆۋەتسيا ۆو ۆسەم ەتوم. كاجەتسيا، چتو ليش پو كاكومۋ-تو ۆولشەبستۆۋ، نا مگنوۆەنيە يسچەزلا ۆودا ي ۆوت-ۆوت پوياۆيتسيا سنوۆا، ي راسسەەتسيا ەتوت، ۆىزۆاننىي جاروي، ناۆيازچيۆىي ميراج. ۆەد تاك سۆەجي، تاك ۆىسوكي بەرەگا رەكي، تاك پروستورنو ي گلۋبوكو رۋسلو. وكولو دۆۋح مەسياتسەۆ رابوتال وترياد نا ۋزبوە. ۋمەنشيليس زاپاسى پرودۋكتوۆ، نو وسۆوبوديۆشيحسيا ياششيكوۆ ەدۆا حۆاتالو دليا پاكەتوۆ س ناحودكامي. سرەدي سوبراننىح ەكسپەديتسيەي ماتەريالوۆ ۋجە بىلي سوتني پودوبنىح ناحودوك، نو ارحەولوگي رادوۆاليس كاجدوي نوۆوي ناحودكە، پودتۆەرجداۆشەي ۆپەچاتلەنيا پەرۆىح رازۆەدوك. ۋزبوي، حوتيا ي موجەت پرەتەندوۆات نا زۆانيە ساموستوياتەلنوي رەكي، ۆ كونەچنوم يتوگە پولنوستيۋ زاۆيسيت وت امۋ-دارينسكيح ۆود. پوسرەدنيكوم بىل سارىكامىش. يتاك، سارىكامىش ي سارىكامىشسكايا دەلتا امۋ-داري. سارىكامىشسكايا ۆپادينا - ودنا يز كرۋپنەيشيح ۆ سرەدنەي ازي. نە كاجدوە يز سوۆرەمەننىح، داجە سامىح كرۋپنىح وزەر موجەت پوحۆاستاتسيا تاكيمي رازمەرامي ي گلۋبينوي. س ۆوستوكا ك سارىكامىشۋ پودحوديت ۆەتۆيستىي بۋكەت منوگوچيسلەننىح رۋسەل درەۆنەي پريسارىكامىشسكوي دەلتى. سەيچاس نا كارتە دەلتى موجنو نايتي نە تولكو درەۆنيە گوروديششا، نو ي سوۆرەمەننىە ناسەلەننىە پۋنكتى. پريسارىكامىشسكايا دەلتا، سارىكامىش، ۋزبوي - ۆسە تري ەتي ۆودنىح باسسەينا بىلي سۆيازانى ۆوەدينو. گەوگرافى ناچالي يزۋچەنيە پريسارىكامىشسكوي دەلتى ەششە ۆ پەرۆوي پولوۆينە XIX ۆ. ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا دەتالنىمي يسسلەدوۆانيامي بىلا ۋستانوۆلەنا يستوريا فورميروۆانيا وسنوۆنىح ەە رۋسەل. ۆ 1939 گ. ۆو گلاۆە س س. پ. تولستوۆىم زدەس ناچالي رابوتۋ ارحەولوگي. پوزدنەانتيچنايا كرەپوست، وتكرىتايا ۆ 1954 گ. نا بەرەگۋ ۋزبويا، ۆ رايونە كولودتسەۆ ۆەرحنيە يگدى, پو مەنشەي مەرە ۋديۆيلا ارحەولوگوۆ. كرەپوست – ەە نازۆالي يگدى-كالا – بىلا ۆ 1956 گ. پودۆەرگنۋتا رەكوگنوستسيروۆوچنىم راسكوپكام ي داتيروۆانا كونتسوم IV-V ۆۆ. ن. ە. ناچالو XIII ۆ. مونگولسكوە ناشەستۆيە، رازرۋشەنيە پلوتين ي دامب. ۆودا ۆ امۋ-دارە پودنيماەتسيا ي، نە سدەرجيۆاەمايا زاششيتنىمي دامبامي، سكاتىۆاەتسيا نا زاپاد پو رۋسلام پريسارىكامىشسكوي دەلتى. ۆ پەريود پوسلە مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا ۋروۆەن سارىكامىشا زامەتنو پودنيماەتسيا. كرەپوست زەنگي-بابا - سامىي رانني يز سرەدنەۆەكوۆىح پامياتنيكوۆ سارىكامىشا. ونا راسپولوجەنا ۆ يۋگو-ۆوستوچنوي چاستي وزەرا. پو وسوبەننوستيام سترويتەلنوي تەحنيكي ي پو كەراميكە ۆرەميا پوسترويكي زەنگي-بابا موجنو وتنەستي ك XII - ناچالۋ XIII ۆ. كرەپوست زەنگي-بابا بىلا زاتوپلەنا ۆ ەتو ۆرەميا، سكورەە ۆسەگو، ۆ كونتسە XIV – ناچالە XV ۆ. وتمەتكا، نا كوتوروي ستويت كرەپوست، نا 51 م ۆىشە ۋروۆنيا وكەانا. سلەدوۆاتەلنو، ۋروۆەن ۆودى ۆ سارىكامىشە پودنيالسيا پو كراينەي مەرە دو ەتوي وتمەتكي، ا ۆوزموجنو ي ۆىشە. ۋچيتىۆايا رياد درۋگيح داننىح، يسسلەدوۆاتەلي پريشلي ك ۆىۆودۋ، چتو ۋروۆەن وزەرا ۆ ەتوت پەريود پودنيمالسيا دو وتمەتكي 52-53 م. ا ەتوگو بىلو دوستاتوچنو دليا توگو، چتوبى چاست سارىكامىشسكوي ۆودى ۆنوۆ پوشلا پو ۋزبويۋ. نا ۆوپروس «پوچەمۋ؟» موجنو بىلو وتۆەتيت، ۆسپومنيۆ سوبىتيا كونتسا XIV ۆ. پيات پوحودوۆ تيمۋرا، ي وسوبەننو پوسلەدني يز نيح، 1388 گ.، سامىي رازرۋشيتەلنىي – ۆوت پريچينا توگو، پوچەمۋ ۆنوۆ ناپولنيلسيا سارىكامىش. ينتەرەسنو ي تو وبستوياتەلستۆو، چتو، كاكيم بى كوروتكيم ني بىل ەتوت نوۆىي سبروس ۆودى پو ۋزبويۋ، ليۋدي ەگو زاپومنيلي ي دولگو حرانيلي ۆ پامياتي. يمەننو ك ەتومۋ سوبىتيۋ ۆوسحوديات دولگو سمۋششاۆشيە يستوريكوۆ سووبششەنيا سرەدنەۆەكوۆىح اۆتوروۆ و دجەيحۋنە، ۆپادايۋششەم ۆ حازارسكوە مورە، ي و ۆودنوم پۋتي يز حورەزما ۆ كاسپي. سنوۆا ۆوزروديلاس ۋجە سوۆسەم پوچتي زابىتايا انتيچنايا لەگەندا وب ۋزبوە.

[21] حودجەيليگورود ۆ كاراكالپاكي (ۋزبەكيستان), ادمينيستراتيۆنىي تسەنتر حودجەيلينسكوگو رايونا. و پوياۆلەني حودجەيلي سوحرانيلوس سلەدۋيۋششەە پرەدانيە: جيتەلي حودجەيلي راسسكازىۆايۋت، چتو لەت شەستسوت تومۋ نازاد سيۋدا پەرەكوچەۆال يز تۋركەستانا امينۋتدين-حودجا, پو پروزۆانيۋ اليامين-حودجا. ون رەشيل وسەست نا مەستە نىنەشنەگو حودجەيلي. ۆ حودجەيلي ي پونىنە سوحرانياەتسيا ۆەسما چتيمايا جيتەليامي گورودا گروبنيتسا ەتوگو سۆياتوگو.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz

14 پىكىر