بولاتحان تايجان. ۇلتتىق يدەيا – قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر، ديپلومانت ۇلت جاناشىرى قازاق ديپلوماتياسىنىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى كوش باسىنداعى تۇلعاسى بولاتحان تايجان كوز ءتىرى بولعاندا 8 ناۋرىز كۇنى 70 جاسقا تولار ەدى.
جاقسىنىڭ ءوزى ولسە دە، ءسوزى ولمەيدى. ءىسى ولمەيدى. بولاتحان تايجاننىڭ مەملەكەت پەن ۇلت مۇددەسىن جانىن سالا قورعاعان ەڭبەگى ەل ەسىندە. ونىڭ ايتقان سوزدەرى ءالى كۇنگە ماڭىزىن جويعان جوق. بولاتحان تايجاننىڭ تۋعان كۇنىنە وراي ول كىسىنىڭ اتىنداعى قور سايتىندا ساقتالعان سۇحباتىن بەرىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
- قالاي ويلايسىز، بəلكىم، بىزگە ۇلتتىق يدەيا قاجەت شىعار؟
- وتە قاجەت.
- وندا قانداي بولۋى كەرەك؟
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر، ديپلومانت ۇلت جاناشىرى قازاق ديپلوماتياسىنىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى كوش باسىنداعى تۇلعاسى بولاتحان تايجان كوز ءتىرى بولعاندا 8 ناۋرىز كۇنى 70 جاسقا تولار ەدى.
جاقسىنىڭ ءوزى ولسە دە، ءسوزى ولمەيدى. ءىسى ولمەيدى. بولاتحان تايجاننىڭ مەملەكەت پەن ۇلت مۇددەسىن جانىن سالا قورعاعان ەڭبەگى ەل ەسىندە. ونىڭ ايتقان سوزدەرى ءالى كۇنگە ماڭىزىن جويعان جوق. بولاتحان تايجاننىڭ تۋعان كۇنىنە وراي ول كىسىنىڭ اتىنداعى قور سايتىندا ساقتالعان سۇحباتىن بەرىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
- قالاي ويلايسىز، بəلكىم، بىزگە ۇلتتىق يدەيا قاجەت شىعار؟
- وتە قاجەت.
- وندا قانداي بولۋى كەرەك؟
- قىسكارتىپ ايتسام، قازاقتارعا دا، قازاق ەمەستەرگە دە ورتاق ۇلتتىق يدەيا - قازاقستاندا جان-جاقتى دامىعان قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ. ويتكەنى، كەز-كەلگەن مەملەكەتتە كاي حالىقتىڭ جەرگىلىكتى تاريحي حاقى بار - سول مەملەكەت سول حالىقتىڭ مەملەكەتى. بۇل جەردە قايتالاپ ايتامىن، باسقا ۇلت وكىلدەرى تۇرماسىن دەگەن əڭگىمە جوق. بىراق قازاقستان قازاقتار مەملەكەتى دەگەن ۇعىم بولۋى ءتيىس. Əيتپەسە، بۇل - مەملەكەت ەمەس، جəي عانا جان-جاقتان جينالىپ جاتقان ادامداردىڭ تەرريتورياسى. سوندىقتان دا، مەملەكەتتىك ءتىلدى بارلىعى ءبىلۋى قاجەت دەگەن قادامدى جاساي الماي وتىرمىز. ويتكەنى، باستاپقى قازىق جوق. ءبىز: "بۇل - قازاق مەملەكەتى. سوندىقتان، قازاق ءتىلىن بىلۋلەرىڭىز شارت", - دەپ ايتۋعا ءتيىسپىز. العاشقى سويلەمدى ايتا الماعاندىقتان، ەكىنشىسىنە اۋزىمىز بارمايدى. باق مەملەكەتتىك تىلدە 50% حابار تاراتۋى قاجەت دەيمىز. ال ورىس ءتىلدى تەلەارنالار ءبىزدى مازاق قىلىپ، قازاقشا حابارلاردى تۇنگە قويىپ وتىر. مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ مۇلدەم دۇرىس جولعا قويىلماعان. ويتكەنى، ولاردا "بۇل قازاق مەملەكەتى" دەگەن سەزىم جوق.
بىلتىر مەن مالايزيادان كەتەر الدىندا وندا ۇلكەن ءبىر مəسەلە تالقىلانىپ جاتتى. بۇل - قىتاي، ءۇندى مەكتەپتەرىندە مالاي ويىندارىن ويناۋى ءتيىس دەگەن əڭگىمە. وعان قوسا وقۋشىلاردىڭ كيىمدەرى دە مالايشا بولۋى كەرەك دەسەدى. ولار ەندى وسى نەگىزدە بىرلەستىرۋدى كوزدەپ وتىر.
مىسالى، كەڭەس زامانىندا قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولساڭ دا، ورىسشا سويلەۋىڭ، پۋشكيندى جاتقا ءبىلۋىڭ، تولستوي مەن دوستوەۆسكيدى وقۋىڭ، ءوز ۇلتتىق كومپوزيتورلارىڭدى بىلمەسەڭ دە، چايكوۆسكيدى ءپىر ساناۋعا مىندەتتى ەدىڭ. Əسكەري كوميتەتتەردە بىردە-ءبىر ورىس ەمەس قولباسشىنىڭ سۋرەتى ىلىنگەن جوق. تىپتەن قازاقستاننىڭ وزىندە قازاق ءتىلى ساباعىنىڭ ورنىنا دەنەشىنىقتىرۋ، قورانى تازالاۋ، əينەكتى ءسۇرتۋ əدەت بولاتىن. ورىس يمپەرياسى كەزىندە بارلىعىمىزدى ورىس əدەبيەتى مەن مəدەنيەتى بىرىكتىردى. بىرلىك يدەياسى ۇلتتىق مəدەنيەت، əدەت-عۇرىپ، ءومىر ءسۇرۋ سالتىنان تۋىندايدى. بۇرىن ورىستارمەن وتىرعاندا مىندەتتى تۇردە اراق ءىشىپ، ستاكان سوعىستىرۋ قاجەت ەدى. قازىر قۇدايعا شۇكىر، قازاق داستارحاندارىندا اراق-شاراپسىز كوڭىلدى وتىرىستارعا كۋə بولىپ ءجۇرمىن.
جۋىردا دۋشانبەگە بارىپ كەلدىم. سول جەردە الىس، جاقىن شەت ەلدەردەن كەلگەن وكىلدەر باس قوستى. سوندا تəجىكتەر - اكادەميكتەر، جازۋشىلار، جۋرناليستەر - بارلىعى ورىس ءتىلىن ەمىن-ەركىن بىلە وتىرىپ، تەك قانا تəجىكشە سويلەدى. سوزدەرى اعىلشىن تىلىنە ءتəرجىمالانىپ وتىردى.
جيىن كەزىندە نەمىس ەلشىلىگىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرىمەن تانىستىم. ول ورىس ءتىلىن مۇلدەم بىلمەيدى ەكەن. مەن تاڭىرقاپ: "قالاي ءسىز ورىس ءتىلىن بىلمەي مۇندا كەلدىڭىز؟" دەپ سۇرادىم. ول مەنىڭ تاڭدانعان ساۋالىما تاڭ قالىپ جاۋاپ بەردى: "نەگە تəجىكستاندا ورىس ءتىلىن ءبىلۋىم قاجەت؟ مەن مۇندا تəجىك جəنە اعىلشىن ءتىلىن ءبىلىپ كەلدىم". ءسىز وسىنداي جاعدايدى بىزدە ەلەستەتە الاسىز با؟
- Əرينە، جوق. مىسالى، مەنىڭ اقش ەلشىسىنە قازاقشا جولداعان ساۋالدارىمدى ەلشىلىكتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ وتىنىشىمەن قايتارىپ الىپ، ورىس تىلىنە اۋدارىپ قايتا جىبەرۋگە ءمəجبۇر بولعانىم بار...
- ءبىزدىڭ "جاس تۇلپار" ۇيىمىن قۇرعان كەزدەگى وي-ماقساتىمىز، وكىنىشكە وراي، ءəلى ورىندالماي وتىر. مەن "جاس تۇلپاردا" ىستەمەس بۇرىن شەت ەلدەردە جۇمىس ىستەپ، بوتەن ەلدەردى كورىپ كەلگەنمىن. سوندا مەن ەلىمنىڭ باسقا ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋىن بارىنشا اڭسادىم. سوعان ءəلى جەتە الماي وتىرمىز. سوعان جەتۋگە ۋاقىت تا جەتكىلىكتى بولدى. وزبەكتەر، əزەربايجاندار، تۇركمەندەر، تəجىكتەر بۇل جاعىنان بىزدەن əلدەقايدا كوش ىلگەرى.
بىزدە كوپشىلىك "ويباي، ولاردا وسىنشا ورىس جوق" دەپ دەموگرافيالىق مəسەلەنى العا تارتادى. بىراق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى از بولا تۇرا، سول ەلدە تۇرعان باسقا ۇلت وكىلدەرى سول ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەيتىن مىسال كوپ. ايتالىق، اراب ەميراتىنداعى ارابتار سانى اراب ەمەستەردەن 6-7 ەسە كەم. بىراق ولاردىڭ قويعان شارتى - ەگەر اراب ەميراتىنا كەلىپ، تۇرىپ، جۇمىس ىستەيمىن دەسەڭ، ارابشا سويلە.
- بۇل مəسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ەلدەگى قازاقتار سانىن ارتتىرۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر...
- Əرينە، ەگەر قازاقتار 80-90%-دى قۇراسا، وندا ءسوزسىز جەڭىلىرەك بولار ەدى. بىراق وندا ەلىمىزدەن كەتۋگە ىنتالى قازاق ەمەستەردى ۇستاماۋ قاجەت. ءبىز كەرىسىنشە: "ولار كەتسە، ارام قاتامىز" دەپ جىلاپ-سىقتايمىز. ءبىز 10 ميلليون حالىق بولىپ تا تۇرا الامىز. حالقى 3-5 ميلليون دامىعان ەلدەر بار. مىسالى، دانيا. كەيبىرەۋلەر جەرىمىز ۇلكەن، سوندىقتان حالىق سانى دا كوپ بولۋى قاجەت دەيدى. ال بىزدەن جەرى əلدەقايدا ۇلكەن كانادا، اۆستراليا حالىقتارىنىڭ سانى بىزدەن ارتىق ەمەس. ەگەر وسى تۇرعىدان كەلسەك، رەسەيگە كەم دەگەندە 150 ميلليون قىتايدى اپارۋ قاجەت بولادى. بىراق ولار "جەرىمىز ۇلكەن، حالقىمىز از" دەپ وتىرعان جوق.
- ال جازۋ-سىزۋىمىزدى وزگەرتۋ قاجەتتىگى جايلى باستاماگا پىكىرىڭىز قانداي؟
- قازىر تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ 120 ميلليون حالقى لاتىن جازۋىن پايدالانادى. ءبىزدىڭ دە وسى جازۋ تۇرىنە كوشكەنىمىزدى قۇپتار ەدىم. مəسەلەن، شەت ەلدەردەگى قانداستارمىزدى ەسكەرسەك، جالپى قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى كيريلليتسانى بىلمەيدى. ال لاتىن جازۋىنا اۋىسۋ ولاردىڭ ەلىمىزگە جىلدام سىڭىسۋىنە مۇمكىندىك بەرەر ەدى.
- دەگەنمەن، بۇل بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى وراسان زور مəدەني-əدەبي مۇرامەن قوش ايتىسۋ ەمەس پە؟
- كەرىسىنشە گۋمانيتارلىك سالادا كەڭەس ءدəۋىرىن ماداقتاپ، دəرىپتەپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مəدەنيەتىمىز بەن تاريحىمىزدى مۇقاتىپ، كەمسىتەتىن əدەبيەتتەر كيريلليتسا جازۋىمەن جازىلدى. سوندىقتان، باسقا جازۋعا كوشۋ ءبىز ءۇشىن رۋحاني تازارۋ بولار ەدى.
«boketaizhan.kz» بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ سايتى
