بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشiسi, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مۇحتار تايجان ەگەر سايلاۋ ادiلەتتi وتسە، سەرiك ساپارعاليعا سايلاۋشىلاردىڭ 50 پايىزى داۋىس بەرۋi مۇمكiن دەپ ەسەپتەيدi. بۇل ويىن مۇحتار تايجان قازاق جۋرناليستەر كلۋبىنىڭ وتىرىسىندا ايتتى. "پرەزيدەنتتiڭ كiم بولاتىنى انىق. دوداعا تۇسكەن ۇمiتكەرلەر تانىمال ەمەس. بiراق سەرiك ساپارعالي - قوعامعا بەلگiلi ادام. سوندىقتان وعان سايلاۋشىلاردىڭ جارتىسى داۋىس بەرەدi دەپ ويلايمىن", - دەدi ول. "سوندا سايلاۋ ادiلەتتi وتسە، ن.نازارباەۆ قانشا داۋىس جينايدى؟" دەگەن سۇراعىمىزعا مۇحتار تايجان: "40-50 پايىز" دەپ جاۋاپ بەردi.

"بيلiكتiڭ اسىعىس سايلاۋ وتكiزۋiنiڭ بiر سەبەبiن كەيبiر ساراپشىلار باعانىڭ وسۋiمەن بايلانىستىرىپ وتىر. ساي­لاۋ­دان كەيiن باعا اسپاندايدى ەكەن دەگەن اڭگiمە راس پا؟" دەگەن سۇراق قويىلدى. ەكونوميست باعا ءوسiمiن سايلاۋمەن بايلانىستىرمايدى. دەسەك تە ونىڭ ويىنشا، باعا بيىلعى جىلى دا، كەلەسi جىلى دا وسەدi. مۇحتار تايجان باعانىڭ شارىقتاۋى بiرنەشە فاكتورعا تاۋەلدi دەيدi. "بiرiنشiدەن، كەدەندiك وداق. كەدەندiك وداق­قا كiرگەندە باج سالىعىن ەكi-ءۇش ەسەگە كوتەردiك. بۇرىن 0 پايىز دەڭگەيiندە بولعان سالىقتار 10-15 پايىزعا دەيiن كوتەرiلدi. ەكiنشi سەبەپ - الەمدە مۇناي باعاسى ءوسiپ جاتىر. ءۇشiنشi سەبەپ - مونوپوليزم".

بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشiسi, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مۇحتار تايجان ەگەر سايلاۋ ادiلەتتi وتسە، سەرiك ساپارعاليعا سايلاۋشىلاردىڭ 50 پايىزى داۋىس بەرۋi مۇمكiن دەپ ەسەپتەيدi. بۇل ويىن مۇحتار تايجان قازاق جۋرناليستەر كلۋبىنىڭ وتىرىسىندا ايتتى. "پرەزيدەنتتiڭ كiم بولاتىنى انىق. دوداعا تۇسكەن ۇمiتكەرلەر تانىمال ەمەس. بiراق سەرiك ساپارعالي - قوعامعا بەلگiلi ادام. سوندىقتان وعان سايلاۋشىلاردىڭ جارتىسى داۋىس بەرەدi دەپ ويلايمىن", - دەدi ول. "سوندا سايلاۋ ادiلەتتi وتسە، ن.نازارباەۆ قانشا داۋىس جينايدى؟" دەگەن سۇراعىمىزعا مۇحتار تايجان: "40-50 پايىز" دەپ جاۋاپ بەردi.

"بيلiكتiڭ اسىعىس سايلاۋ وتكiزۋiنiڭ بiر سەبەبiن كەيبiر ساراپشىلار باعانىڭ وسۋiمەن بايلانىستىرىپ وتىر. ساي­لاۋ­دان كەيiن باعا اسپاندايدى ەكەن دەگەن اڭگiمە راس پا؟" دەگەن سۇراق قويىلدى. ەكونوميست باعا ءوسiمiن سايلاۋمەن بايلانىستىرمايدى. دەسەك تە ونىڭ ويىنشا، باعا بيىلعى جىلى دا، كەلەسi جىلى دا وسەدi. مۇحتار تايجان باعانىڭ شارىقتاۋى بiرنەشە فاكتورعا تاۋەلدi دەيدi. "بiرiنشiدەن، كەدەندiك وداق. كەدەندiك وداق­قا كiرگەندە باج سالىعىن ەكi-ءۇش ەسەگە كوتەردiك. بۇرىن 0 پايىز دەڭگەيiندە بولعان سالىقتار 10-15 پايىزعا دەيiن كوتەرiلدi. ەكiنشi سەبەپ - الەمدە مۇناي باعاسى ءوسiپ جاتىر. ءۇشiنشi سەبەپ - مونوپوليزم".

ء"ماسiموۆ ۇكiمەتi دە، ۇلت­تىق بانك توراعاسى دا باعانىڭ شارىقتاۋىن ادام فاكتورىمەن بايلانىستىرادى. اراداعى دەلدالدار، بازاركومدار دەگەندەي. بۇل قانشالىقتى ورىندى؟" دەگەن سۇراعىمىزعا ەكونوميست بىلاي دەدi: "مارچەنكو باعا ءوسiمiن جەمقورلىقپەن بايلانىستىرسا، مەن مۇنى مونوپوليزم دەپ ءجۇرمiن". مۇحتار تايجاننىڭ ويىنشا، باعامەن كۇرەسۋدiڭ بiردەن-بiر جولى - مۇلدە باسقا ەكونوميكالىق ساياساتتى قولعا الىپ، ءوندiرiستi جولعا قويۋ. ءوز كەزەگiندە ەكونوميست ۇكiمەتتiڭ 2020 جىلعا دەيiنگi يندۋس­تريال­دى-يننوۆاتسيالىق باعدارلاماسىن سىنعا الىپ، ونىڭ iسكە اساتىنىنا كۇمان كەل­تiردi. "يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى 2003 جىلدان باستالدى. وعان ۇكiمەتتiڭ ءوزi جامان باعا بەردi. باعدارلاما ناتيجەسiنە كوز جەتكەن جوق. الايدا ەشكiم جاۋاپقا تارتىلمادى. سول سەبەپتi جاڭا ۇدەمەلi يننوۆاتسيالىق باعدارلاماعا دا كۇمان­مەن قارايمىن", - دەي كەلە مۇحتار تايجان مەملەكەت قاشاندا دا جامان مەنەدجەر، جامان كاسiپكەر دەگەن تەزيستi ەسكە سالدى. "دەسەك تە بiزدiڭ مەملەكەت بۇكiل قارجى جۇيە­سiن ءوز قولىنا الدى. بانكتەر­دiڭ كاپيتالىنا كiردi..." دەگەن ۋاجiمiزگە ول: "سامۇرىق-قا­زى­نا" قورى بانكتەردiڭ كاپيتالىنان شىعۋى تيiس. قازiر سايا­سي مونوپوليزم ەكونوميكاعا ويىسقانىن بايقاپ وتىرمىز. بiراق مەملەكەت ونى iس­تەمەۋi تيiس. مەملەكەت ين­فرا­قۇرىلىمعا جاۋاپ بەرۋi قا­جەت. جىلۋ، ەلەكتر قۋاتى، سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ دەگەندەي. ال بيزنەسكە قول سالعاندى قويۋ قاجەت", - دەپ بiر-اق كەستi.

"دەسەك تە بiزدە قۇردىمعا كەتكەن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار جەتiپ ارتىلادى. مەملەكەت وسىنىڭ ءوزiن رەتكە كەلتiرە الماي وتىر عوي" دەگەن ۋاجiمiزبەن ەكونوميست تولىق كەلiستi. "قازiر ەلەكتر قۋاتى جەتپەيدi. تالعار اۋدانىندا گاز جوق. ەلدەگi ينفراقۇرىلىمنىڭ 89 پايىزى ەسكiرگەن. وسى قىس مەزگiلiندە كوز جەتتi بۇعان. 20 جىلدىڭ iشiندە وسىنى رەتكە كەلتiرۋگە بولار ەدi. الايدا باتىستاعى مۇنايدىڭ ءوزiن پاۆلودار نەمەسە شىمكەنت زاۋىتتارىنا اپارا الماي ءجۇرمiز. Iشكi قۇبىرلار جوق".

جۋرناليستەر قىتايدان الىنعان نەسيەنi قازاقستان قالاي قايتارادى دەپ سۇراق تاستادى. بۇل ماسەلەگە مۇحتار تايجان دا قاتتى الاڭداپ، زەرتتەپ جۇرگەن كورiنەدi. اڭگiمە اۋانىن پرەزيدەنتتiڭ تاياۋدا قىتايعا جاساعان iسساپارىنان باستاعان ول وندا قول جەتكiزگەن كەلiسiمدەردi تاعى بiر پىسىقتاپ ءوتتi. "قىتاي قازاقستانمەن بiرiگiپ، جەل ەنەرگياسىن وسىندا دامىتپاق. ەگەر قىتايلىقتار جەل قۋاتىن قولعا السا، ولارعا جەر بەرiلۋi مۇمكiن. ەكiنشi­دەن، 2015 جىلعا دەيiن استانا مەن الماتىنى جالعايتىن، ءتورت ساعاتتا قاتىنايتىن تە­مiر­جول سالىپ بەرمەك. ءۇشiن­شiدەن، قىتايلار قازاقستاننىڭ كەن ورىندارىن ساتىپ الا باستادى", - دەي كەلە ەكونوميست قىتايلىقتاردىڭ ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا اۋىز سالعانىنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن ءتاپتiش­تەپ ءتۇسiندiردi.

"پرەزيدەنت "نۇر وتاننىڭ" سەزiندە قازاقستاندا جان باسىنا شاققاندا iشكi جالپى ءونiمنiڭ كولەمi 9 مىڭ دوللارعا جەتكەنiن، بiز ءIجو بويىنشا جوعارى ۇشتiككە كiرەتiنiمiزدi ايتتى. پرەزيدەنت قايداعى 9 مىڭ دوللاردى ايتتى؟ ونىڭ ۇستiنە ءIجو جوعارى ۇشتiككە اقش، قىتاي مەن جاپونيا كiرەدi ەمەس پە؟" - دەگەن "جاس الاشتىڭ" سۇراعىنا ەكونوميست بىلاي دەدi: "حالقىمىزدىڭ قىرىق پايىزىنىڭ ايلىعى 56 مىڭ تەڭگەگە ارەڭ جەتەدi. تاعى بiر اقپارات­قا سۇيەنسەك، بانكتەردەگi دەپوزيتتەردiڭ نەبارi 1-اق پايى­زى - حالىق سالىمدارى. سوندىقتان ءار ادامعا 9 مىڭ دوللار قايدان كەلدi? مەنiڭ­شە، بۇل - تەك قانا اريفمەتيكا. ال ءIجو جوعارى ەلدەرگە توقتالاتىن بولساق، اقش-تىڭ بۇل كورسەتكiشi - 14 تريللون دوللارعا، قىتايدiكi - 5,9 تريللون دوللارعا، جاپونيا­نiكi - 5 تريلليون دوللارعا جۋىق. الايدا قىتايدىڭ يۋانi - ەركiن ايىرباستالمايتىن ۆاليۋتا. سوندىقتان قىتايدىڭ iشكi جالپى ءونiمi جوعارىلاتىپ كورسەتiلگەن. ونىڭ ۇستiنە قىتاي ەكسپورتقا تاۋەلدi ەل. ەۋروپا مەن اقش-تا قىتاي تاۋارلارىنا سۇرانىس تومەندەسە، قىتايدىڭ جالپى iشكi ءونiمi قىسقارادى. ال اقش ەكونوميكاسى سىرتقى نارىققا تاۋەلدi ەمەس. ونىڭ ۇستiنە دۇنيە ءجۇزiنiڭ التىنۆاليۋتا رەزەرۆتەرiنiڭ 60 پايىزى دوللارمەن ساقتاۋلى".

بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشiسi ۇكi­مەت­تiڭ "حالىقتىق IPO" باس­تاماسىنا كۇمان كەلتiردi. "سامۇرىق-قازىنا" قورىنىڭ اقشاسى جەتكiلiكتi. ەگەر ونىڭ ەنشiلەس ۇيىمدارى قور نارىعىنا شىقسا، بۇل وتە قاۋiپتi. بۇل ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارىزى كوبەيەدi دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستiنە ونى كiم ساتىپ الماق؟ حالىقتىڭ وعان اقشاسى جوق. دەمەك، اكتسيالاردى قىتايلار نە بولماسا وليگارح­تار عانا ساتىپ الۋى ءمۇم­كiن", - دەدi ول.

"تەڭگە بiر مەزەتتە 25 پا­يىزعا دەۆالۆاتسيالانعاندا مارچەنكو مۇنى ەكسپورتەر­لەردiڭ باسەكەگە قابiلەتتiلiگi ءۇشiن قاجەت دەپ ءتۇسiندiردi. ەندi 20 ناۋرىز كۇنi تەڭگە-دوللار جۇبىنىڭ ءدالiزi الىنىپ تاستالماق. مارچەنكو تەڭگە نىعايا­تىنى، بiراق ۇلتتىق بانك ونىڭ كۇرت نىعايۋىنا جول بەرمەيتiنiن مالiمدەدi. ۇلتتىق بانك نەگە حالىقتى ەمەس، ەكسپورتەرلەردiڭ عانا قامىن ويلايدى؟" دەگەن ساۋالعا مۇحتار تايجان: "دەۆالۆاتسيا ءسوزسiز قاجەت بولدى. بiراق ونى بiر مەزەتتە ەمەس، رەسەي­دەگiدەي بiرتە-بiرتە جاساۋ كەرەك ەدi. قازiر مارچەنكونىڭ تەڭگە باعامىن بايلاپ ۇستاۋعا مۇمكiندiگi جوق. ۇلتتىق بانك بىلتىرعى جىلى 2 ميلليارد دوللار ساتىپ السا، بيىلعى جىلدىڭ ەكi ايىندا بۇل سومما 3,5 ميلليارد دوللارعا جەتتi. سوندىقتان تەڭگە نىعايىپ، بiر دوللاردىڭ باعامى 135 تەڭگەگە دەيiن ءتۇسۋi مۇمكiن، - دەدi ول. - ال ەكسپورتەرلەر­دiڭ 84 پايىزى ەكi-اق تاۋار; مۇناي مەن مەتالل عانا سىرت­قا شىعارىلاتىندىقتان، ولارعا تەڭگە باعامى قانداي بولسا دا ءبارiبiر".

"سiز ءوزiڭiزدi قانداي قازاقپىن دەپ ەسەپتەيسiز: شالا قازاقسىز با، الدە ناعىز قازاقسىز با؟" دەگەن ساۋالعا مۇحتار تايجان: "البەتتە، ناعىز قازاقپىن" دەپ بiر-اق كەستi. بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشiسi ەلدە ءالi كۇنگە دەيiن قازاقتiلدi ورتا قالىپتاسپاعانىنا نالىدى. "بي­لiك قازاقتiلدi ورتا ۇيىمداستىرۋى تيiس. شەتەلگە بار­عاندا، ەلشiلەرمەن كەزدەسكەندە تەك قانا قازاق تiلiندە سويلەۋi قاجەت. تاعى بiر ماسەلە - قازاقتiلدiلەر شالا قازاقتارعا قىرىن قاراۋدى دوعار­عانى ءجون. ويتكەنi شالا قا­زاقتار ۇيالىپ ءجۇر قازiر. ولاردى كەمسiتۋگە، كەۋدەسiنەن يتەرۋگە بولمايدى. ءتۇبi بiر ۇلتپىز. حح عاسىردا ينتەلليگەنتسيا، ەليتا قىرىلدى. ەندi عانا بوي كوتەرiپ، قالىپتاسىپ كەلە جات­قان حالىقپىز. مەنiڭشە، بۇل پروتسەسس ءوز ناتيجەسiن بەرۋi تيiس", - دەدi ول.

مۇحتار تايجان قازاقتىڭ تاريحى بەرتiندە باستاۋ الدى، قازاقتا مەملەكەت، شەكارا بول­عان جوق دەگەن پiكiرگە ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى ەكەنiن بiلدiردi. "قازاقتىڭ تاريحىن حVIII عاسىردان تارقاتىپ جۇرگەندەر بار. الايدا جانiبەك، قاسىم، حاقنازار، تاۋەكەل حاندار، وعان دەيiنگi قورقىت اتا، اسان قايعىلار قايدا قالدى؟ مەملەكەتتiلiكتiڭ ءتورت بەلگiسi بار: جەر، حالىق، بيلiك ەگەمەن­دiگi جانە شەتەلمەن قارىم-قاتىناس. قازاقتا وسىنىڭ ءبارi ەجەلدەن بولعان", - دەدi.

ەلنۇر باقىتقىزى

«جاس الاش» گازەتى