ساداق - ەجەلگى زاماندارداعى اڭدى الىستان جايراتاتىن ەڭ ۇزدىك قارۋ.  ەل اراسىندا جاي، جاق دەپ تە اتالا بەرەدى. ادىرنا، جەبە، جەبەنىڭ ۇشى جانە قورامساق دەگەن نەگىزگى بولىكتەردەن تۇرادى.

«ساداق — جەبە اتۋعا ارنالعان قول قارۋى. ساداقتى تاس داۋىرىنەن 20 عاسىرعا دەيىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق حالىقتارى پايدالانعان. ەرتە كەزدە اڭ اۋلاۋدا، كەيىن سوعىس ىسىندە قولدانىلعان. قاراپايىم ساداقتى توبىلعى، ۇيەڭكى، ت.ب. اعاش شىبىقتارىنان دوعاشا ءيىپ، ەكى ۇشىن قايىسپەن كەرىپ جاسايدى. كۇردەلى ساداقتىڭ سىرتقى بەتىنە ءسىڭىر تارتىلىپ، ىشكى جاعى مۇيىزبەن قاپتالادى، كەيدە ورتاسى مەن ەكى شەتىنە سۇيەك باستىرما قاعىلادى (ق. قۇراما ساداق). كۇردەلى ساداقتى ەجەلگى شىعىستا، ونىڭ ىشىندە ساقتار، كەيىنىرەك عۇندار مەن ورتالىق ازيا حالىقتارى كوپ قولدانعان. قازاق ساداعى كوشپەلىلەر ساداعىنىڭ جەتىلدىرىلگەن جالعاسى بولىپ سانالادى. اۋىز ادەبيەتىندە ساداقتاردىڭ قولدانىلعان ماتەريالدارىنا قاراي “قايىڭ ساداق”، “قاراعاي ساداق”، “ۇيەڭكى ساداق” دەگەن اتاۋلارى كەزدەسەدى. قايىڭنىڭ قابىعىمەن قاپتالعان، سارعايعان تۇسىنە بايلانىستى “سارىجا”، “سارساداق” دەگەن اتاۋلارى دا بار.

ساداق تارتۋ ءتاسىلى (كونە.) ەرتە كەزدە اڭ اۋلاۋدا، كەيىن سوعىس ىسىندە قولدانىلعان. ساداق تارتۋ ءتاسىلى قازاق حالقىنىڭ جامبى اتۋ، التىن حابار، تەڭگە الۋ سەكىلدى ۇلتتىق ويىندارىندا كەڭ تاراعان. بۇل ويىندار جاۋگەرشىلىك كەزەڭىندەگى اسكەري تاربيە سەكىلدى ماشىقتانۋ مەكتەبى بولعان. بۇگىنگى تاڭدا الەم ەلدەرىندە كوپ تاراعان سپورتتىڭ ەجەلگى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

ءۋاج: بىرىنشىدەن، التىن حابار، تەڭگە الۋ ەمەس، دۇرىسى التىن قاباق، تەڭگە اتۋ بولادى. ەكىنشىدەن، «قازاق ساداعى كوشپەلىلەر ساداعىنىڭ جەتىلدىرىلگەن جالعاسى بولىپ سانالادى» دەلىنگەن. ءتۇپ-تامىرىمەن قاتە تۇجىرىم. دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟

تاريحقا ۇڭىلسەك، ساداق جاساماي ەل بولعان ءبىر دە - ءبىر ەجەلگى رۋ-تايپانى تابا المايمىز. اڭدى الىستان اتىپ قۇلاتاتىن جالعىز قۇرال — ساداق! ساداق سان مىڭداعان جىلدار بويى اشتان ولمەۋدىڭ جانە جاۋدان قورعانۋدىڭ كەپىلى بولدى. كەيىننەن وتتى قارۋ شىققان سوڭ ونىڭ ورنىن مىلتىق باستى. مىلتىق دامي كەلە اۆتوماتتى قارۋعا اينالدى. ودان زەڭبىرەككە، زەنيتتىك قۇرىلعىلارعا ۇلاستى. بىراق سوندا دا تۇپكى پرينتسيپ ساقتالىپ قالعان. ياعني وق ادىرنادان ۇشسا دا، ستۆولدان ۇشسا دا الىستاعى اڭدى اتىپ قۇلاتىپ، ادامعا ازىق تاۋىپ بەرەدى. قازىر دە قارۋسىز ەل جوق. ىشكى، سىرتقى اسكەرلەرىمىز تۇگەل قارۋ اسىنىپ ءجۇر. مىلتىقتىز پوليتسيامىز دا ءتارتىپ ساقتاي المايدى. سونىمەن ساداق زامانعا ساي مىلتىق بولىپ وزگەردى. دەمەك، ەجەلدە وسى قىزمەتتىڭ ءبارىن «ساداق» اتقاردى. ساداق اسىنىپ ءجۇرۋ بيلىك بەلگىسى بولدى.

قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى اداي رۋىنىڭ الەمگە ايگىلى بىرنەشە تاڭباسى (بۇگىنگىشە ايتقاندا گەرب) بار. ءبىرىنشىسى «ءتىل»، ەكىنشىسى «ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى ادام»، ءۇشىنشىسى «ساداق»، «جەبە»، «جەبەنىڭ ۇشى» ت.ت.  بۇلاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ رۋلىق تاڭباسى ەكەندىگىن مانقىستاۋ تۇگىلى، بۇكىل قازاقتا، ءتىپتى بۇكىل الەم دە كۇنى كەشەگە دەيىن بىلمەيتىن جان بولماعان. سەبەبى، ەڭ العاش ءتىلى شىعىپ سويلەگەندەر، ساداق پەن جەبەنىڭ «اۆتورى» بۇگىنگى قازاقتىڭ اتا-بابالارى. ونى بۇل اتاۋدىڭ ساق جانە ادا (اتا) دەگەن ەسىمدەرىنەن دە كورۋگە بولادى. مانقىستاۋدىڭ ەجەلگى باس تاڭباسىنىڭ «ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى ادامنىڭ» بەينەسى بولاتىنى وسىدان. دەمەك، ەڭ العاشقى دالانىڭ جابايى قۇلانىن قولعا ۇيرەتىپ، ات قىلىپ مىنگەن دە سولار. سەبەبى، بۇل جەردە دە قاي ۇعىمدى كىم دۇنيەگە اكەلسە، سول رۋدىڭ، ەلدىڭ (اۆتورلىق) اتى بەرىلەتىن قاعيداعا سايكەس ات (اد) دەپ قويىلعان.

قاراشاڭىراق دەمەكشى، كىشى ءجۇز رۋلارى اتى ايتىپ تۇرعانداي، قازاقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ەڭ كىشىسى، ياعني قازاق اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. ەكى اعاسىنىڭ (ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ) كەنجە ءىنىسى. ولار بەكارىس دەپ اتالدى. ال، كىشى ءجۇز-بەكارىستىڭ، سونىمەن قاتار بۇكىل قازاقتىڭ  قاراشاڭىراعى ون ەكى اتا بايۇلى، ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ قاراشاڭىراعى اداي، ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭال بولىپ تابىلادى (الەمگە ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋى وسى).  اتاسىنىڭ بار بىلگەنىن جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا ارناعان اماناتىن تەك قانا كەنجە ۇل الىپ قالادى ەمەس پە؟! اتام قازاقتىڭ اتا سالتىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ، ادەت-عۇرىپتارىنىڭ، ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ، بۇكىل شەجىرە دەرەگىنىڭ ماڭعىستاۋلىق ادايلاردا تولىقتاي ساقتالۋىنىڭ سىرى وسى.

ال، قازاق حالقىنىڭ ءوزى كەزىندە ۇرانعا شىعارعان «الاشپەن» قۋالايتىن بولساق، ءبىز الشىنداردىڭ الاشتىڭ تاق مۇراگەرى ەكەنىن كورەمىز. سەبەبى، جوعارىدا ايتقانىمداي، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى كىشى ءجۇز – بەكارىستىڭ الشىن جانە كەنشىن دەگەن ەكى ۇلى بار. الشىننان التى اتا ءالىم، جەتىرۋ، كەنجەسى ون ەكى اتا بايۇلى بولادى.

اد جانە اي. ەكىنشى بۋىنداعى اي –  ايەل (ايال), انا دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءاي (اي) جانە ەل. ء(اي، ەل بولايىق). قازاقتىڭ «بايبىشەسىنىڭ» ءسوز ءتۇبىرى «ءاي (اي)» بولاتىنى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. اسپاندا اي جەردىڭ سەرىگى بولسا، جەردە ايەل ەردىڭ سەرىگى. جەردە ايەل ەرىن اينالسا، اسپاندا اي جەردى اينالادى. قازاقتىڭ «اينالايىن» دەيتىندەرىنىڭ دە سىرى وسى. ايەلدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ءاي (اي)»، جەردىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ەر» بولاتىنى دا وسىدان.  ءسوز تۇسىنەتىن قازاق ازاماتتارىنا بۇل داۋعا جاتپاۋعا ءتيىس.

وسى جەردە ەرەكشە اتاپ وتەتىن  جاعداي، جالپى ءبىز ادام دەگەن اتتى ەڭ العاشقى ءتىلىمىز شىعىپ سويلەگەن كەزدەن باستاپ العانىمىز ەشقانداي داۋ تۋعىزباسا كەرەك. دەمەك، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ادام اتا مەن اۋا انانىڭ ءتىلى شىقتى. وسى تاڭبانىڭ وزىنەن-اق، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن «ءتىل تاڭبالى ادايلاردىڭ» ادام اتانىڭ دا  قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى ەكەندىگى ايقىن كورىنەدى. ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمدارىندا ءبىر كەسەنەگە ەرى مەن ايەلى بىرگە جەرلەنسە قۇلپىتاسقا «جەبە» مەن «اي» تاڭباسى قاتار سالىنعان جاعدايلارى ءجيى كەزدەسەدى.

ادايدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان «ءتىل تاڭباسىمەن» بىرگە «جەبەنىڭ» قاتار ءجۇرۋىن ايگىلى تاريحشى-عالىم ءىلياس ەسەنبەرلين (ون سەريالى «قازاق حاندىعى» ءفيلمى وسى اعامىزدىڭ «الماس قىلىش» رومانى نەگىزىندە تۇسىرىلگەن) بىلايشا سۋرەتتەيدى: «ءوزىنىڭ جەكە قارۋلى كۇشىن باسقارۋ وردانى قاراۋىلداۋ ءۇش «ساداقشىعا» تاپسىرىلدى. باۋىرشىنىڭ كىشى ءىنىسى وعىلا-شەربە جانە شىڭعىستىڭ ءىنىسى حاسار باسقارعان ءۇش قىلىش ۇستاۋشىلار بيلىك بەلگىسى رەتىندە ساداق پەن جەبەنى (كەيىننەن قورشى-اتقىشتار قىزمەتىندەگىلەر) اسىنىپ جۇرۋگە مىندەتتى بولدى. حاننىڭ جەكە تاپسىرماسىن ورىندايتىن ءتورت نوكەرى بارلاۋشى-قۋعىنشى بولىپ تاعايىندالدى» (شىڭىسحان الەم سىلكىندىرۋشىسى. 32 بەت). دەمەك، شىڭعىسحان قاعاناتىندا قازاقتىڭ «ساداق» جانە «جەبە» تاڭبالارى بيلىك بەلگىسى رەتىندە قولدانىلعان.

كونە ماڭعىستاۋداعى ۇنعازى تاۋىنا ۇڭگىپ سالىنعان شاقپاق اتا جەراستى مەشىتىنىڭ  كىرەبەرىس قاپتالداعى بىرنەشە ادام جەرلەنگەن ۇلكەن قۋىستىڭ قابىرعاسىنا «سالت اتتى ادامنىڭ» بەينەسى سالىنعان.  ونىڭ  قولىندا جەبەسىن كەرە تارتىپ تۇرعان ساداق بار. ال، «جەبە تارتقان سالت اتتى ادام» ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگى دە نەگىزگى باس تاڭباسى بولىپ تابىلادى. بۇل ادام دەگەن اتقا يە بولعان ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ قاراشاڭىراعى، دالانىڭ جابايى قۇلانىن ات قىلىپ مىنگەندەرمەن بىرگە ساداقتىڭ دا، جەبەنىڭ دە (وقتىڭ دا) اۆتورى قازاقتار دەگەن ءسوز. بۇل تاڭبا (گەرب) ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە كوپتەپ كەزدەسەدى.

قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا، تاڭبانى ەنشىلەر كەزدە سول رۋدىڭ، نەمەسە تايپانىڭ «اۆتورلىق قۇقىعى» باسشىلىققا الىنعان. قاز ادايلاردىڭ تاڭبالارىنان، ولاردىڭ سول كونە زامانداعى ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ قالعان ۇرپاقتارى ەكەندىگىن كورەمىز. «تاۋدى، تاستى جەل بۇزار، ادامزاتتى ءسوز بۇزار» دەپ، اتا-بابالارىمىز ايتقانداي، بۇكىل قازاقتىڭ ۇلى بيلەرى مەن قاعاندارى ادايلارعا ادامزاتتىڭ ەڭ ۇلى تەڭدەسسىز قارۋى، ادامنىڭ ءتىلىن جانە سول زاماندارداعى اڭدى الىستان اتىپ، دۇشپانىن الىس ارا قاشىقتىقتان جويىپ جىبەرەتىن ەڭ ۇلى قارۋ ساداقتى جانە ونىڭ جەبەسى (ونى قازىرگى زامانداعى يادرولىق قارۋدىڭ وق تۇمسىعىمەن سالىستىرۋعا بولار) مەن ماساعىن (ۇشىن) تاڭبا ەتىپ ەنشىلەگەندە، قازاقتاردىڭ ادامزاتتى ازعىندىققا ۇندەپ، بۇزعانى جانە قورقاقتىعى ءۇشىن ەنشىلەمەگەنى انىق. دەمەك، وسى تاڭبالارعا قاراپ-اق، ساناسىندا ساڭلاۋى بار ازاماتقا، قازاقتاردىڭ ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى ەكەندىگى جانە ولاردىڭ وسىعان لايىق بولعاندىعى ەشقانداي داۋ تۋعىزباسا كەرەك. سەبەبى، بۇل تاڭبانى، ياعني «جەبەنىڭ ۇشىن»، ياعني مىنا سولتۇستىگىمىزدەگى كورشىلەرىمىزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا «سترەلكانى» بۇتكىل الەمدە قولدانبايتىن بىردە-ءبىر ەل جوق. جەبەنىڭ ۇشى (سترەلكا)  ادامزاتتى ادام-ادام بولعالى بەرى بارار جەرىنە اداستىرماي، ماڭگى جول سىلتەۋشى بولىپ كەلە جاتىر.

ادايدىڭ وسىنداي الىپ «جەبە تاڭبالارى» ۇستىرتتە سايوتەس پەن بەينەۋ كەنتتەرىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان. بۇل تاڭبالاردىڭ ەڭ ۇزىنى 100 كم-گە دەيىن جەتەدى، دەپ جازادى: «زاگادوچنىە سترەلى پلاتو ۋستيۋرت» | ينتەرنەت جۋرنال رەپين.ينفو

ءۇستىرت جەبەلەرى قازاق دالاسىنىڭ تورىنە قاراي سوزىلعان. جەبەلەردىڭ ۇشىنىڭ ءبارى ءبىر باعىتقا، ياعني سولتۇستىككە قاراتىپ سالىنعان.

جەرگىلىكتى حالىق مۇنى  اڭ اۋلاۋ ءۇشىن سالىنعان اران دەپ اتايدى. ارانداردىڭ سول ءۇشىن پايدالانىلعانى دا شىندىق. عالىمدار مۇنى سۋ ساقتاۋ ءۇشىن قازىلعان ور دەپ تە بولجام جاسايدى.

بىراق، ءبىز مىنا جاعدايعا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ارانداردى دا، سۋ ساقتايتىن ورلاردى دا ءدال "جەبەنىڭ" بەينەسىندە ەمەس، باسقاشا دا سالۋعا بولادى ەمەس پە؟ جانە ولاردىڭ ارقايسىسىن ءار جاققا قاراتىپ تا سالا بەرمەي مە؟ دەمەك، بۇل الىپ قۇرىلىستىڭ نەگىزگى ماقساتى ادايدىڭ جەبە تاڭباسىن بەينەلەۋ ارقىلى ادايلاردىڭ ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى ەكەندىگىن مەڭزەگەنى  دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. اتالارىمىزدىڭ بىزگە ايتايىن دەگەنى دە وسى بولسا كەرەك.

ونىڭ ۇستىنە ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتتەگى مىڭداعان قورىمدار مەن ميلليونداعان زيراتتاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك وسى "جەبە" تاڭبانىڭ تۇرۋى دا وسى ايتقانىمنىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

تۋرا وسىنداي الىپ «جەبە تاڭبا» مەكسيكانىڭ ناسكا شولىنەن تابىلىپ، عالىمدار ونى «ءۇستىرت جەبەسى» دەپ اتاعان.

قاز ادايلاردىڭ سوڭعى عاسىرلارداعى الەمگە ايگىلى ەڭ تانىمال تاڭبالارى     ءتىل،     ساداق،   جەبە  جانە   جەبەنىڭ ۇشى. سولارمەن قاتار، ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمدارىنداعى ەڭ كوپ كەزدەسەتىن تاڭبالار قاتارىنا  «+»   كرەس،   «پ»  بوساعا  جانە قازاقتىڭ قايقى قىلىشىنىڭ بەينەسى جاتادى. بۇلاردا  قازاقتاردىڭ ەجەلگى تاڭبالارى بولىپ تابىلادى.

«ادايلاردىڭ وننان اسا تاڭباسى بار. سولاردىڭ ىشىندە بەيىت باسىنداعى قۇلپىتاستاردا ەڭ كوپ كەزدەسەتىندەرى مىنا ءۇش تاڭبا:   . بۇلار تەك قانا اداي تاڭبا ەمەس، وعىز تاڭبا دەپ تە اتالادى. الدىڭعى ەكەۋىنىڭ ۇش جاعى ءار جاققا قاراتىلىپ قويىلا بەرەدى» (ت.س.دوسانوۆ «رۋنيكا قۇپياسى» الماتى-2009. 72 بەت).

وعىز دەمەكشى، وعىزدىڭ ءسوز قۇرامى وق جانە قىز دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. بەينەلەپ ايتقاندا جەتى بۋىن ۇرپاق جەتى اتاسىمەن،  جەبە قورامساقتا ساداقپەن، ياعني ساق اتاسىمەن بىرگە جۇرەدى. جەبە ادىرنادان اتىلىپ، ساداقتان اجىراعان كەزدە وققا اينالادى. سوندىقتان قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا ەشقاشاندا جەبە ءتيدى دەپ ايتىلمايدى، وق ءتيدى دەلىنەدى. دەمەك، وق ەنشى الىپ ءبولىنىپ كەتكەن ۇرپاقتىڭ بالاما اتاۋى. بۇل قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندەگى بۇزاۋدىڭ ەكى بالاسىنىڭ كىشىسى، ياعني ايتۋمىستىڭ ءىنىسى جەمەنەيدەن (يەمەننەن) بولىنەتىن سەميتتەردەن (اراب پەن ەبرەيدەن) باستالادى.

«قوجا احمەت شاكىرتەرىن وقىتۋدى اياقتاپ بولعان سوڭ شاڭىراقتان وق اتادى. ساداق وعىنىڭ تۇسكەن جەرى مانقىستاۋ بولادى.

ءدانىسپان اۋليە دە سولاي جەبە ىزىمەن مانقىستاۋعا كەلەدى.

اڭىز كەيدە ساداق جەبەسىنىڭ ورنىنا اسا تاياقتى قولدانادى. بەكەت اتا دا وسىنداي تاياقتىڭ جولىمەن مانقىستاۋعا كەلەدى» (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ كيەلى ورىندارى» الماتى. 2000 12-13 بەتتەر).

«شوپان-اتا، شاقپاق-اتا، دانىسپان-اتا ۇستازدارى شاڭىراقتان اتىپ جىبەرگەن ساداقتىڭ جەبەسىن ىزدەي ءجۇرىپ ماڭعىستاۋعا كەلگەن، جەبەنى تاپقان جەرىنەن مەشىت-مەدرەسەلەرىن سالعان» (بازارباي ابدراحمانوۆ «بەكەت-اتانىڭ سۇپىلىق جولى» الماتى-2010. 27 بەت).

«تابىتتىڭ (شىڭعىسحانننىڭ) ەكى قاپتالىنا ساداق پەن جەبە، پىشاق، وت تۇتاتقىش جانە التىننان جاسالعان كەسە قويىلدى» (ۆ.گ.يان «چينگيز-حان» نۋكۋس-1975. 335 بەت).

«267. ...بۇرحان شىڭعىس قاعانعا ديدارلاسۋعا كەلەدى. سول جەردە بۇرحان كەزىگىپ، التىن وق (جەبە) باستاتقان توعىز-توعىز التىن، كۇمىس اياق، توعىز-توعىز ۇل-قىز، توعىز-توعىز ات-تۇيە، توعىز-توعىز باسقا دۇنيە تارتۋ ەتكەن كەزدە، بۇرحانمەن ءۇيىنىڭ سىرتىندا تىلدەسەدى». («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، 188 بەت).

«ءابدى ءال-ءمۇتالىپ ءبىر-بىرىنەن اينىمايتىن بالگەرلىك اشاتىن التى جەبە جونىپ، ەكەۋىن سارى تۇسكە بوياعان (ونى سۋىرعان ادام كيىكتىڭ التىن مۇسىندەرىن يەلەنەدى), ەكەۋىن قارا تۇسكە بوياعان (ول ناركەسكەن مەن ساۋىتتى يەمدەنەدى), ال اققا بويالعان جەبەنى سۋىرعاندار – ولجادان قۇر قالاتىن بولعان. ساداقتاردى ءبىر كەزدە سيريادان اكەلىپ، وردانىڭ قاق ورتاسىنا ورناتقان، ەڭ ءىرى، ەڭ قۇدىرەتتى دەسكەن قابىل تاسقۇدايىنىڭ قولىنا ورناتادى. اق تاستان قاشالعان قابىل قولىنا بالگەرلىك جەبە ۇستاپ وتىرعان كۇيىندە مۇسىندەلگەن (قايسىبىر اراب تاريحشىلارى ونى يبراھيم پايعامبار دەسەدى – ا.ق.). جەبەمەن بال اشۋ ول زامانداعى ەڭ مارتەبەلى قاسيەتتىڭ ءبىرى سانالعان» (امانباي قۇنتولەۋۇلى «مۇحاممەد پايعامبار» الماتى 2003 63 بەت).

تۇسىنىكتەمە: ءابدى ءال-ءمۇتالىپ – مۇحاممەد پايعامباردىڭ اتاسى.

سيريا (سىر ەلى) – اراپ جەرىندە ورنالاسقان مەملەكەت، استاناسى داماسك. قازاقتىڭ شەجىرە-داستاندارىنداعى اتى اڭىزعا اينالعان داماشىق قالاسى وسى.

«ءبىزدىڭ حالىق ەجەلدە ءسۇت جولى جۇلدىزدارىن وعىز حاننىڭ ساداعى دەپ اتاعان.

...كۇن قاعاناتىنىڭ ۇلى بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى مەتە حان بولدى. مەتە حاننىڭ حالىققا جاساعان جاقسىلىعى مەن مىنەزىنىڭ ۇقساستىعىنا بايلانىستى، حالىق اراسىندا «مەتە حان – ول قايسى وگىز حان» دەگەن ماتەل دۇنيەگە كەلدى.

مەتە حاننىڭ اكەسى دۋمان بايگى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 380 جىلى ول ءوز مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن شىن-ماشىن ەلىنە دەيىن كەڭىتىپ، ول ەلدە تەومان دەگەن ەسىممەن بەلگىلى بولدى. كەيىنىرەك ونىڭ ۇلى مەتە حان، ۇلى كۇن قاعاناتىنىڭ بيلەۋشىسى بولىپ، ول 26 مەملەكەتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ولاردى 84 ۇلىسقا ءبولدى. مەتە حاننىڭ كەزىندە ىسقىرىپ ۇشاتىن جەبەلەر مەن ساداق جاسايتىن شەبەرحانالار اشىلعان» («رۋحناما» س.تۋركمەنباشي. 214-215 بەتتەر).

قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە وسى مەتە اتامىزدىڭ ەسىمى ساقتالعان. قازاق – الشىن – بايۇلى - اداي – كەلىنبەردى - مۇڭال – جاۋلى – جارى – مەتە بولىپ تاراتىلادى.

ال، شىڭعىسحان اتامىزدىڭ دا رۋى قازاق – الشىن – بايۇلى -  اداي – كەلىمبەردى – مۇڭال – جارى – قيان (قيات) بولىپ تابىلادى. ۇرانى الاش،  تاڭباسى «ءتىل تاڭبا». ءتىل تاڭبانى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋلىق كۋالىگى دەسەك تە بولادى. شىڭعىس قاعان ەسىمىنىڭ الشىننىڭ ەكىنشى بۋىنىنان باستالاتىنى دا وسىدان.

«ساداق پەن جەبەنىڭ جانە ونىڭ ۇشىنىڭ» قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى قاز ادايعا رۋلىق تاڭبا بولىپ ەنشىلەنۋىنىڭ باستى سەبەبى، بۇل قارۋدى ەڭ ءبىرىنشى ويلاپ تاپقاندار، قازىرگى قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى ەكەندىگى بولاتىن. ونى «جەبەنىڭ» تەك قانا رۋلىق تاڭبا ەكەندىگىنەن عانا ەمەس، «ساداق» (س-ادا-ق) دەگەن ءسوزدىڭ قۇرامىنداعى «ادا»، «ساق» جانە وسى ساداقتىڭ كەرمە قايىسىنىڭ «ادىرنا (اد-ىرنا)»،  ياعني بۇل قارۋ بارلىق قارۋلاردىڭ اتاسى دەلىنىپ، ادام اتامىزدىڭ اتىن يەمدەنۋىنەن دە كورۋگە بولادى.  وسى قارۋدىڭ قاي كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەنىن سارالايتىن بولساق، ونى قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ قالعان اداي اتامىزدىڭ ءۇش نەمەرەسى قۇنانورىس، اقپان جانە جەمەنەيلەردىڭ كەزى دەپ تۇجىرىم جاسايمىز.  سەبەبى، «ساداق» ءسوزىنىڭ قۇرامىنداعى قاز ادايدىڭ اقپانى مەن بۇكىل الەم بىلەتىن ساقتىڭ،  ساداقتىڭ ەكىنشى اتاۋى جايدىڭ قۇرامىنداعى «اي»-دى، ءۇشىنشى اتاۋى جاقتىڭ قۇرامىنداعى «اق»-تى جانە جەبەلەردى سالاتىن «قورامساقتى» قوسىڭىز. قورامساق – بىرىككەن ءسوز. ءسوز ءتۇبىرى ور، ارى قاراي قور، ورام، اق، ساق. مەنىڭشە بۇعان ەشقانداي كوممەنتاري قاجەت بولماسا كەرەك. سەبەبى، ور – ارتىق سۋ جينايتىن ساي بولسا، قور – ارتىق جيناقتالعان كەرەكتى دۇنيە. ەكەۋىنىڭ دە نەگىزگى ماعىناسى بىردەي. ال، بۇل جەردە جەمەنەي قايدان شىقتى دەيتىن بولساق، جەبەنىڭ العاشقى بۋىنىنىڭ جەمەنەي اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ العاشقى بۋىنىمەن سايكەس كەلەتىنى وسىدان. مىنە وسى جەردە جاي مەن جاقتاعى «ج» دىبىسىنىڭ دا قايدان شىققانى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. سوندا جەبەنىڭ (ساداقتىڭ) ادايلارعا تاڭبا بولىپ بەكىتىلۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ولاردىڭ وسى قارۋدى ويلاپ تاۋىپ، كۇندەلىكتى قولدانىسقا ەنگىزۋلەرى بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ رۋ تاڭبالارىنىڭ ءبارى وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن تاعى ءبىر مىسال: ماڭعىستاۋلىق ادايلارعا كورشى (قازىرگى اقتوبە وبلىسىنا قاراستى بايعانين اۋدانى، ەجەلدە تابىن اۋدانى دەپ اتالعان) الشىننىڭ جەتى رۋىنا جاتاتىن تابىن رۋىنىڭ تاڭباسى توستاعان. رۋ ەسىمىنىڭ تابىن، تاڭباسى «توستاعان» بولۋى بۇل رۋدىڭ شىعۋ تەگىن وتە تەرەڭگە سىلتەيدى. دالىرەك ايتقاندا، تابىن (جىلقىشى) اتالارىمىزدىڭ دالانىڭ جابايى قۇلانىن قولعا ۇيرەتىپ، ەرتتەپ مىنگەن جانە ونىڭ سۇتىنەن قىمىز  اشىتىپ،  توستاعانعا قۇيىپ، قوناعىنا ۇسىنعان كەزەڭى. قازاقتاردىڭ كۇنى بۇگىندە دە جىلقى ءۇيىرىن تابىن دەيتىندەرى وسىدان. سول سياقتى نايزانى ويلاپ تاپقاندار، بۇگىنگى  نايمانداردىڭ اتا-بابالارى. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە، قازاقتىڭ بەس قارۋىنىڭ ەڭ ەجەلگىلەرىنىڭ ءبىرى نايزا ەكەندىگىن قوسىڭىز. كەز-كەلگەن ۇعىمعا، ياعني ويلاپ تابىلعان جاڭالىق اتاۋلىعا سول ادامنىڭ (رۋ، تايپانىڭ) ەسىمى بەرىلەدى. بۇل قاعيدانى سول بۇرىنعى كۇيىندە بۇكىل الەم ەلدەرى كۇنى بۇگىندە دە قولدانادى. مىسالى: تۇرىكتەر بۇكىل جۇننەن توقىلعان بۇيىمداردىڭ ءبارىن قازاق دەيدى، ورىستار يليۋشين جاساعان سامولەتتىڭ اتىن «يل»، انتونوۆتىكىن - «ان»، تۋپولوۆتىكىن - «تۋ»، وم زاڭى، نيۋتون زاڭى، ارحيمەد زاڭى ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ءبىز قازىر  مۇنى «اۆتورلىق» قۇقىق دەپ اتاپ ءجۇرمىز.

ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ ەجەلگى قورىمدارىنىڭ بارىندە، ماڭعىستاۋدىڭ باس قالاسى اقتاۋداعى ۇيلەردىڭ قابىرعاسىندا، اۋەجايدان قالاعا بارار جولداعى بيلبوردتا، تاۋلاردىڭ باۋرايىندا، تەڭىز جاعاسىنداعى جارقاباقتاردا "ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى" ادامنىڭ بەينەسى كوپتەپ سالىنعان. ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتتەگى ەجەلگى مىڭداعان، ميلليونداعان قۇلپىتاستاردا دا ساداق پەن ساداقتىڭ جەبەسى بار. ال "جەبە" قازاقتىڭ كەنجە ۇلى ادايدىڭ رۋلىق تاڭباسى. كەيبىرەۋلەر قازاقتاردى قاعازعا تۇسكەن ەجەلگى جازبا تاريحى قايدا دەپ، كەلەمەج كۇلكى ەتكىلەرى كەلەدى. اقيقاتىندا، ءمور باسىلعان قاعاز ءبىر جاۋىن وتسە دىم قالمايدى. ال، قازاقتاردىڭ سالىپ كەتكەن تاڭباسى قۇدايدان بۇيرىق بولماسا ماڭگى تۇرادى. بۇل تاڭبالارعا جاۋىن، جەر سىلكىنۋ، داۋىل، ءتىپتى توپان سۋدا ەشتەڭە ىستەي المايدى. بۇل تاڭبالاردى جويۋدىڭ جالعىز جولى (اللاتاعالا بەتىن اۋلاق قىلعاي!) بۇكىل جەر ءوز وربيتاسىنان شىعىپ، جارىلىپ، ۇساق بولشەكتەرگە ءبولىنىپ كەتۋى كەرەك. ەجەلگى قازاقتار تاريحىن مىنە وسىلاي جازعان. ال، بىزدەردىڭ تاريحتى وسىلاي جازباق تۇگىلى، اپ-ايقىن جازۋلى تۇرعان دۇنيەنى دە وقۋعا ءبىلىمىمىز جەتپەي ءجۇر.

ساداقتىڭ اۆتورلىق قۇقىعى قازاقتىڭ بەل بالاسى ساق اتالارىمىزدا جاتقانىنا دالەل رەتىندە ايتارىمىز:

ساقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) - اق. «اق» ءوز كەزەگىندە قاز دەگەن تۇبىرگە جالعانىپ «قازاق» دەگەن ەل اتىمىزدى قۇراپ تۇر. «اقتىڭ» قاز-اق دەگەنىمىزدەگى قازعا جالعانىپ، قازاقتىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇرۋى ساقتاردىڭ قازاق ەلىنىڭ ۇرپاعى (بالاسى) ەكەندىگىن ايقىن كورسەتىپ تۇر.

قاز بي (قاس بي، كاسپي) اتانعان  حالىقتىڭ، ياعني قازاقتىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن مىناداي ءبىر قاعيداسى بار. ول ءسوزدىڭ اتاسىن ورتاسىنا ورنالاستىرۋ. مىسالى:

ساداق (س-ادا-ق) – ساقتاردىڭ اتاسى.

ساناق (س-انا-ق) – ساقتاردىڭ اناسى.

ساعاق (س-اعا-ق) - Cاقتاردىڭ اعاسى.

ساباق  - ساقتاردىڭ اپاسى.

سەنەك – ساقتاردىڭ ەنەسى.

قاعان – حانداردىڭ اعاسى.

قاتار – اقيقاتتىڭ اتاسى (قار مەن اق سينونيم), قاز قاتار – قاز اقيقاتتىڭ اتاسى جانە قازاق ەلىنىڭ  قاتاردىڭ باسىندا ءبىرىنشى بولىپ تۇرۋى، بۇل قازاق ەلى ەڭ العاشقى ەل، ياعني قالعان ەلدەر قازاقتان كەيىن ءتىزىلىپ دۇنيەگە كەلدى دەگەن ءسوز.  ايتپەسە، اراپ قاتار، ورىس قاتار، قىتاي قاتار، ەۆرەي قاتار ت.ت. بولعان بولار ەدى.

قابار (ح-ابا-ر) - اقيقاتتىڭ اپاسى، اناسى (قار مەن اق سينونيم).

قاعاز  - قازدىڭ (قازاقتىڭ) اعاسى.

كولەڭكە (ك-ولەڭ-كە) – ولەڭنىڭ كوكەسى. «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى» (اباي). ولەڭ ماڭگى سوزبەن بىرگە، كولەڭكە ماڭگى اداممەن بىرگە.

ساۋكەلە ء(ساۋ-كە-لە)  – ساۋلەنىڭ (نۇردىڭ), ياعني ساقتاردىڭ اكەسى. ەجەلگى ساقتاردىڭ شوشاق توبەلى باس كيىم كيەتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

جاناق – جاقتىڭ (ساداقتىڭ بالاما اتاۋى) اناسى.

جاناي – جايدىڭ (ساداقتىڭ بالاما اتاۋى) اناسى.

قادام – قام  ەلىنىڭ (نۇق پايعامباردىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ۇلكەنىنىڭ ەلى) اتاسى.

قالام – قام ەلى الدىڭعى ەل. نۇق اتامىزدىڭ ءۇش ۇلىنىڭ (قام، سام، ياپەس) ۇلكەنى.

قاپام – قام ەلىنىڭ اپاسى.

قالماق - (ق-الما-ق) ءسوز ءتۇبىرى الما، بۇل باياعى ادام اتا مەن اۋا انانى ۇجماقتان قۋاتىن جەمىس اعاشى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، تۇتاس دۇنيەنى قاق جارعان، ياعني ءبولىنۋدىڭ باسى الما دەپ تۇر.

اتا مەكەن (م-ەكە-ن),  – اتا الدىندا، مەن ءسوزىنىڭ قاق ورتاسىندا ەكە (اكە) تۇر.  بۇل ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسى «اتام، اكەم جانە مەنىڭ تۋعان جەرىم». اتا-مەكەن، بۇل قازاق اتامنىڭ ەڭ قاسيەتتى ۇعىمى.

الايدا، بۇل ۇعىمنىڭ قاسيەتىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن، قازىرگى تاڭدا وسى ۇعىمنىڭ ورنىنا قولدانىستا جۇرگەن وتان ۇعىمىنىڭ ماعىناسىن تولىق ءتۇسىنۋىمىز قاجەت.

وتان – وت انامىز بەن وتباسىمىزدىڭ، ياعني بالا-شاعامىزدىڭ ورنالاسقان جەرى. دەمەك، وتباسىڭ قايدا بولسا وتانىڭ سوندا، ياعني يت سياقتى قارنىڭ قاي جەردە تويسا، وتانىڭ سول جەر دەگەن ءسوز. بۇل قازىرگى امەريكاعا جەر-جەردەن جينالعان ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ «قاڭعىباس» وكىلدەرىنىڭ قاعيداسىنا تولىقتاي سايكەس كەلەدى.

ءبىز قازىر اتامەكەندى اۋىزعا المايمىز، ونىڭ ورنىنا بار جەردە ۇنەمى ءبىرىنشى ەتىپ «وتان وتباسىنان باستالادى» دەپ، وتان دەگەن ءسوزدى اۋىزدان تاستامايمىز. بىزگە ۇلى اتالارىمىزعا لايىق تولىق قاندى ەل بولۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە وتان ەمەس، اتامەكەن تۇرۋى ءتيىس. شىندىعىندا دا، اتامەكەندى اۋىزعا الماي، تەك قانا جالاڭ وتاندى ۋاعىزداۋ ءبىزدىڭ اتا تاريحتان دا، ونىڭ ۇلى مادەنيەتىنەن دە تولىقتاي باس تارتقاندىعىمىز بولىپ تابىلادى. بۇل كوسموپوليتيزمنىڭ باستاۋ الاتىن جەرى، ياعني سول جەرگە تىكە اپاراتىن جول. انا تىلىمىزدەگى كوسموپوليتيزمنىڭ بالاماسى «ەر تۋعان جەرىندە، ...» دەلىنەدى. قازىرگى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ اسا كوبەيىپ كەتۋى وسى تۇجىرىمىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. بۇل باياعى امەريكالىقتاردىڭ (ەۆروپالىقتاردىڭ), ياعني ەبرەيلەردىڭ جوباسىمەن قولدان جاسالعان «موي ادرەس سوۆەتسكي سويۋزدىڭ» جالعاسى.

سالاق (س-الا-ق) – ساقتاردىڭ الاسى، ياعني ءوڭى وزگەرىپ، بۇزىلعان ساقتار (سالاق ادام) ت. ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇل جەردە ءسوزدىڭ اتاسى ء(تۇبىرى، اۆتورى)  جالپى ۇعىمنىڭ قاق ورتاسىندا بەرىلىپ تۇر. بۇدان اسقان دانالىق بولار ما؟ مىنە ءبىزدىڭ اتالارىمىزدى وسى ءۇشىن دە قاس بي (كاسپي) دەپ اتاعان.

ساداق – ساقتاردىڭ اتا (باس، ۇلى) قارۋى. وعى جەبە. جەبە قورامساقتا قارۋمەن بىرگە جۇرەدى. قازاقتاردا دا سولاي جەتى اتاعا دەيىن ەت-جاقىن تۋىس سانالىپ، ولاردىڭ ۇلدارى مەن قىزدارىنا جەتى اتاعا دەيىن ۇيلەنۋلەرىنە تىيىم سالىنعان. بۇل قازاقتىڭ اتا سالتى، بۇگىنگىشە ايتقاندا اتا زاڭى. جەبە كەرىلە تارتىلعان اد-ىرنادان اتىلىپ اجىراعانشا قورامساقتا ساداقتان بولىنبەي بىرگە جۇرەدى. اتىلعاننان كەيىن وققا اينالادى. قازاقتىڭ اۋىز ەكى سوزىندە دە، جازبا جىر-شەجىرەلەرىندە دە جەبە ءتيدى دەلىنبەيدى، وق ءتيدى دەلىنەدى. بۇل اتا جۇرتتان اجىراپ، وتاۋ تىگىپ كەتكەن ۇلتتار مەن ۇلىستار دەگەن ءسوز. ءبولىنۋ سەگىز سانىنان، ياعني اراب پەن ەبرەيلەردىڭ اتالارى سەميتتەردەن باستالادى. سەگىز بەن سەميتتىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان.  ارى قاراي الەم تاريحىنداعى سەگىز وق، توعىز وق جانە ون وق (ون جەبە) حالىقتارى دەپ جۇرگەندەرىمىز وسى بىزدەن بولىنگەن ەلدەردىڭ قايتا بىرىككەندەگى اتاۋلارى. قازاقتىڭ اتا زاڭىندا ادام اتا ۇرپاقتارى جەتى اتاعا دەيىن بولىنبەيدى.

قورىتىندى:  ساداق - ساق اتا، ياعني ساداقتىڭ اۆتورى ساقتار دەگەن ماعىنا بەرەدى. ج- جەتىنشى بۋىن ۇرپاق جەمەنەي (بۇزاۋ), اي - ادايدىڭ ەكىنشى بۋىنى ايەل-انا، اق - اقپان، ادايدىڭ بەسىنشى بۋىن ۇرپاعى بولادى. ساقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ءتۇبى، ءوز اتاسى اق بولاتىنى وسىدان. قورامساق - قورامنىڭ ءتۇبىرى ور، ورا، ورام بولسا، ەكىنشى بۋىندا سولاردىڭ سىرتىندا ساق تۇر دەگەن ماعىنا بەرەدى. ادىرنانىڭ تۇبىرىنەن ادايدى كورسەك، جەبەدەن جەمەنەيدى كورەمىز. قورامساقتىڭ «ور» دەگەن تۇبىرىنەن قۇنانورىستاردى كورەمىز. جەتى سانىنىڭ - جەبە، جەمەنەيمەن تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. بارلىق اتاۋلاردىڭ تۇبىرىندە سول ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن اتالارىنىڭ اتى ساقتالىپ تۇر. قازاقتىڭ بۇل قاعيداسىن بۇتكىل جەر بەتىندە قولدانبايتىن بىردە-ءبىر ەل جوق.

تاريح تاعلىمى: ەسكە ۇستايىق! اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىندەگى ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ءوز ءتۇبى، ءوز اتاسى جانە ونىڭ قۇرامى ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس جانە ەشقاشان جاڭىلىسپايدى دا. جاڭىلىساتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىم دەڭگەيلەرى عانا.

وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى اللا يمان بەرگەي!

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz