قايران، عاباڭ!
بولات بوداۋباي.
جيىرماسىنشى عاسىر ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىز ءۇشىن التىن عاسىر بولدى دەگەندى ايتقان كەزدە، ءسوز جوق، وسى سالالارداعى الدىڭعى بۋىن الىپتار توبىن العىستى سەزىممەن ەسكە الامىز. ولار بۇگىن ارامىزدا جوق. بىراق، سولاردىڭ كوزىن كورگەن، مەكتەبىنەن وتكەن، قايسىبىرىنىڭ باتاسىن الىپ، قايسىبىرىمەن ۇزاق جىلدار بويىنا سىرلاس ءىنى-دوس بولعان، ءورىمتال جاستىعىنا قاراماستان بوزبالا، جىگىت شاعىنىڭ وزىندە دە ناردىڭ جۇگىن كوتەرۋگە تالاپ قىلىپ، الىپتار توبىنداعى اعالارىنان ۇلگى-ونەگە الىپ قانا قويماي، سولار كوتەرگەن اۋىر جۇكتىڭ ءبىر پۇشپاعىن كوتەرىسۋگە جان-تانىمەن اتسالىسقان، ونەردەگى الىپتار توبىنىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، كۇنى بۇگىن ورتامىزدا جۇرگەن، سول الىپ اعالاردىڭ كوزىندەي، حالقىنا سىيلاعان قازىناسى مەن تىندىرعان ىستەرىنىڭ اۋقىمى جونىنەن العاندا ەسىمى سول تۇلعالاردىڭ قاتارىندا اتالۋعا ابدەن لايىقتى ءبىر ادام بار. ول – بۇگىنگى تاڭدا جاسى جەتپىستىڭ جەتەۋىنەن اسقان، حالقىمىزدىڭ شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى مەن قۇرمەتىنە بولەنگەن اتاقتى كومپوزيتور ەركەعالي راحماديەۆ اعامىز. ول ءوزىنىڭ تالانتتى شىعارمالارىمەن – وپەرالارىمەن، سيمفونيالىق كۇي، پوەمالارىمەن، ترۋبا مەن وركەسترگە، سكريپكا مەن وركەسترگە جازعان كونتسەرتتەرىمەن، باسقا دا تۋىندىلارىمەن قازاقتىڭ مۋزىكا ونەرىن جارقىراتىپ الەم ساحناسىنا شىعارۋعا، وزگە ەلدەرگە، دۇنيە جۇزىنە تانىتۋعا قۇلشىنا اتسالىسىپ قانا قويماي، ادەبيەتتەگى، مۋزىكا سالاسىنداعى، ونەردەگى اتتارى بۇگىندە اڭىزعا اينالعان عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، مۇقان تولەباەۆ، قانابەك بايسەيىتوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، شاكەن ايمانوۆ سياقتى تالاي اسىل ساڭلاقتارىمىزبەن كەزىندە قويان-قولتىق ارالاسىپ ءومىر سۇرگەن، سولارعا ءىنى، دوس بولا بىلگەن، كوكىرەگى التىن ساندىق سياقتى، بۇگىنگى ءھام كەلەر ۇرپاقتار ءۇشىن ءىنجۋ-مارجانداي سىرلارعا تولى، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىش تۇتار تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. ادەبيەتتەگى كەزىندە باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ اتاعىن العاش الەمگە تانىتقان الەكساندر بەكتىڭ “ارپالىس” اتتى، ودان بەرىدە تاعى دا سول باۋكەڭ تۋرالى جۇرت قىزىعىپ وقيتىن رومان تۋدىرعان ءازىلحان نۇرشايىقوۆ اعامىزدىڭ “اڭىز بەن اقيقات” اتتى كىتاپتارىنىڭ سۇحباتتاسۋ تۇرىندەگى ۇلگىسىمەن ەركەعالي راحماديەۆ اعامىز جايلى “تۇلعا” اتتى كىتاپتى جازىپ بىتىرۋگە تايادىم. ونىڭ العاشقى ءبولىمى “جۇلدىز” جۋرنالىنىڭ بيىلعى ەكىنشى سانىندا جاريالانعان ەدى. سول كىتاپتىڭ ەكىنشى بولىمىنەن عاباڭ تۋرالى ءۇزىندىنى كەزىندە ءوزىم قىزمەت اتقارعان، حالقىمىزدىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ شەجىرەسى ىسپەتتى بولىپ كەتكەن “ەگەمەن قازاقستان” ارقىلى كوپشىلىككە ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.
اۆتور.
اۆتور: ەراعا! عاباڭنىڭ ادەبيەتىمىزدەگى ورنىن دا، شىعارمالارىنىڭ باعاسىن دا ادەبيەت سىنى الدەقاشان انىقتاپ قويعان عوي. ول تۋرالى وقۋلىقتارىمىزدا، ادەبيەت زەرتتەۋ سالاسىنداعى ەڭبەكتەردە دە از ايتىلماعان. مەنىڭ سىزدەن سۇرايىن دەگەنىم عاباڭنىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى پەندەشىلىك مىنەز-قۇلقى، نەنى ۇناتىپ، نەنى ۇناتپاعانى، قۇمارلىقتارى. ول كىسىمەن ۇزاق جىلدار ارالاس-قۇرالاس بولىپ جۇرگەندەگى ءوزىڭىز بايقاعان، ەسىڭىزدە قالعان جايلار.
ەركەعالي: “قۇمارلىقتارى” دەدىڭ-اۋ، ءا؟ ءوزىڭ ول كىسىنىڭ قانداي قۇمارلىقتارىن بىلەسىڭ؟
اۆتور: ول كىسىنىڭ بيلياردتى وتە شەبەر ويناعانىن جازۋشىلاردىڭ ءبارى بىلەدى. كارتانى دا عاباڭ كەز كەلگەن ادامدارمەن ەمەس، تەك بەلگىلى ءبىر ادامدارمەن عانا ويناعان دەيتىن اڭگىمەنى ەستىگەنبىز. ول كىسىنىڭ اڭعا بارعاندى ۇناتاتىنىن وتكەندە ءوزىڭىز ءبىر ايتىپ بەرگەنسىز.
ەركەعالي: عاباڭنىڭ ءۇش ءتۇرلى قۇمارلىعىن دۇرىس اتادىڭ. سول توڭىرەكتە ءبىراز نارسەلەردى ايتۋعا بولادى. جارايدى. اۋەلى سەنىڭ جاڭاعى، وسىنىڭ الدىندا قويعان العاشقى سۇراعىڭا جاۋاپ بەرەيىن. عاباڭدى مەن 60-جىلداردان باستاپ تانىدىم. سول ۋاقىتتا جازۋشىلار وداعىنىڭ قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى ءۇش قاباتتى، وسى كۇنگە دەيىنگى وتىرعان كورنەكتى، تاماشا عيماراتىندا بيليارد وينايتىن زال بار بولاتىن.
اۆتور: كەشىرىڭىز. ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، ەراعا. جازۋشىلار وداعىنىڭ وسى تاماشا عيماراتىن 50-جىلداردىڭ اياعى ما ەكەن، 60-جىلداردىڭ باسى ما ەكەن، عابيت مۇسىرەپوۆ رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ الدىنا ماسەلە ەتىپ قويىپ، ءوزىنىڭ ۇلكەن بەدەلىنىڭ ارقاسىندا بوتەن مينيسترلىكتەن جازۋشىلار وداعىنا تارتىپ العان دەگەن اڭگىمەنى ەستىگەن ەدىم.
ەركەعالي: عاباڭنىڭ سول ىستەگەندەرى ءوز تابيعاتىنا، تۇلعاسىنا لايىق ۇلكەن ىستەر عوي. ماسەلەنى دە ءىرى قويىپ، ءىرى شەشە بىلگەن عوي. جالپى عاباڭ ءوزىنىڭ ىستەگەن ۇلكەن ىستەرىن، بىرەۋگە ىستەگەن جاقسىلىعىن، باسقالارعا تيگىزگەن شاپاعاتىن ايتا بەرمەيتىن. ەل باسىنا، ءوز باسىنا تۇسكەن قيىندىقتاردى ايتاتىن كەيدە. وندا دا ەلدىك تۇرعىدان، ۇلكەن ادامگەرشىلىك تۇرعىدان ايتاتىن.
ءيا، سونىمەن جاڭاعى ايتىپ كەلە جاتقان ءسوزىمدى جالعايىن. جاس كەزىمىز، ءار نارسەگە قۇشتار كەزىمىز. مەن دە اقىرىنداپ سولاقاي قولىممەن بيليارد ويناعاندى ۇناتۋشى ەدىم. كۇندە تەاترعا، كۇندە كونتسەرتكە بارا بەرمەيسىڭ عوي. اراسىندا سوندا باراتىنمىن. عاباڭ بيليارد ويناۋعا ءوزىنىڭ كيىن الىپ كەلەدى ەكەن، سىرتىندا بۇلدان جاسالعان چەحولى بار. عاباڭدى شىعارمالارى ارقىلى بۇرىننان قاتتى سىيلايتىن ەدىم دەپ ايتتىم عوي جاڭا. العاش ول كىسىنىڭ ءوزىن، بيليارد ويناعانىن كورۋدىڭ ءوزى مەن ءۇشىن ۇلكەن ولجا، قۋانىشتى، قىزىقتى ساتتەر بولىپ سەزىلەتىن. ول كىسى جوقتا بيليارد وينايمىن. ال ول كىسى كەلگەندە بيلياردىن ويناپ بىتكەنشە كۇتىپ وتىرىپ، قاسىنا ەرىپ، كيىن ۇيىنە دەيىن اپارىسىپ بەرىپ ءجۇردىم العاشقىدا. سونداعىم بىرەر اۋىز بولسا دا ءسوزىن تىڭداۋ ءۇشىن عوي. اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن. ول كىسىنى ىشتەي قاتتى قادىرلەگەندىكتەن، ونەرىن دە، ونەگەسىن دە ۇناتقاندىقتان عوي.
بىراق كيىن كوتەرىسىپ ۇيىنە دەيىن الىپ بارعانمەن، ءار نارسەگە كىرىسىپ، انانى-مىنانى سۇراپ، مازاسىن المايتىنمىن. اقىرىنداپ ءوزى بىردەمە ايتسا، سونى تىڭداپ قانا قوياتىن ەدىم. ول ۋاقىتتا ول كىسىنىڭ ءۇيى اباي، مير، چايكوۆسكي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا بولاتىن. ول ورتالىق كوميتەتتىڭ سالعىزعان ءۇيى ەدى عوي. چايكوۆسكي جاعىندا عابيدەن اقساقال تۇرادى. روزا جامانوۆا دا سول جاقتا تۇرادى. عابەڭ دە سول ۇيدە، قۇدىس تا سول ۇيدە. ول ۋاقىتتا عاباڭنىڭ العاشقى بايبىشەسى، ءۇش قىزدىڭ اناسى، سول كىسى ءتىرى ەدى. وتە يناباتتى، جاقسى ادام بولاتىن. “اياعىڭدى ءسۇرتىپ كىر”، دەيتىن. مەن العاشقى كەزدە كىرمەي كەتىپ قالا بەرەتىنمىن. ۇيالامىن، عاباڭنىڭ ۇيىنە بارىپ، تويتاڭداپ جۇرۋگە. كەيىننەن، ۇيرەنگەن سوڭ، كەيدە كىرىپ شاي ىشەتىن بولدىق. سولاي تانىسا باستادىق. العاشقى كەزدە، كوپكە دەيىن مەنى پرەفەرانس ويناۋعا تارتا قويعان جوق. ءوزىنىڭ قالىپتاسىپ قالعان ۇجىمدارى بار، وزدەرى وينايدى. ارامىزدىڭ الشاقتىعى 30 جاس قوي. قارتايعاندا بىلىنبەۋى مۇمكىن، ال جاس كەزدە 30 جاستىڭ تالاي ايىرماشىلىعى بار.
ءسويتىپ ءجۇرىپ عاباڭنىڭ قاتارىنا ىلىگىپ كەتتىك. عاباڭمەن تەڭ بولدىم، قاتار بولدىم دەپ ايتا المايمىن. ءدام-تۇزىمىز، كوڭىلىمىز جاراسىپ جولداس بولىپ كەتتىك. كەلە-كەلە ەركىن سويلەيتىن بولىپ، كەيدە ەركەلەپ سويلەيتىن بولىپ جۇردىك. اڭگىمەگە دە ءوزى باۋرايتىن ەدى.
اۆتور: ەراعا، بيلياردتان باسقا جاڭاعى ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان كارتا ويناۋ ونەرى دە سول كەزدەگى ينتەلليگەنتسيا اراسىندا، شەنەۋنىكتەر اراسىندا كەڭىنەن تارالعان ادەت ەدى عوي. وسىنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟ كارتا ويناۋدى ءوزىڭىز قاشان ۇيرەندىڭىز؟
ەركەعالي: مەنىڭ ءوزىمنىڭ قازىرگى شامالاۋىمشا پرەفەرانس ويناۋدى 1951-1952 جىلدارى ۇيرەنسەم كەرەك. سول كەزدە ساكەن ماماجانوۆيچ كەنجەباەۆ دەگەن كىسى بىزدە، كونسەرۆاتوريادا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ءارى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولدى. وبالى قانە، سول كىسى ماعان ستۋدەنت كەزىمنەن نازارىن اۋدارىپ، جاناشىرلىق جاساپ، كوپ باۋلىدى. 1952 جىلى مەنى كونسەرۆاتوريانىڭ كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ توراعاسى جاسادى. كەيىن مادەنيەت ءمينيسترى بولعان جەكسەمبەك ەركىنبەكوۆ ول كەزدە كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، لەنيندىك ستيپەنديات بولاتىن. 1955 جىلى جەكسەمبەك كونسەرۆاتوريانى ءبىتىردى دە، ونىڭ ورنىنا مەن كەلدىم. ول ستيپەنديانى ەندى مەن الدىم، كومسومول كوميتەتىنە دە حاتشى بولدىم. ساكەن ماماجانوۆيچ مەنى كوپ سۇيەمەلدەپ، كوپ تاربيەلەدى.
وتكەندە ءبىر ايتتىم با، ايتپادىم با، عاباڭ ايتاتىن، 1937 جىلى جاپىرلاتىپ ەلدىڭ بارلىعىن ۇستاي باستاعان كەزدە ءبىز كۇن باتپاي، ساعات ءتورت-بەستەن كەيىن، جارىق كەزدە ادەيى شىعىپ برۋسيلوۆسكيدىڭ ۇيىنە باراتىن ەدىك دەيتىن. برۋسيلوۆسكي قانشا دەگەنمەن باسقا ەلدەن كوشىپ كەلگەن، وعان تيىسپەيتىن شىعار جانە قازاق ەمەس قوي دەپ ويلايتىنبىز. اننا دميتريەۆنا دەيتىن ايەلى بار ەدى، سول كۇتىپ الادى، تۇنىمەن كارتا وينايمىز كوز ىلمەي. ءبىر جاعى قۇمارلىق تا بار شىعار، ءبىر جاعى سول ايتەۋىر جەكە وتىرساق الىپ كەتەدى عوي دەپ، 4-5 ادام بولىپ ۇيىمداسىپ وتىراتىنبىز. تاڭەرتەڭ كۇن شىعىپ كەلە جاتقاندا، ۇستاپ اكەتىپ بارا جاتسا ەل كورىپ قالاتىنداي ۋاقىتتا ۇيگە قايتامىز. ءسويتىپ، قىس ايلارىن وتكىزىپ، امان قالدىق قوي دەيتىن. پرەفەرانس ويناۋدىڭ كەزىندە وسىنداي دا ءارتۇرلى سەبەپتەرى بولعان بولۋى كەرەك. بىرەۋ توڭعاننان سەكىرەدى، بىرەۋ تويعاننان سەكىرەدى دەمەي مە.
اۆتور: عاباڭ وتىز جەتىنشى جىلدارى ۇستالىپ كەتپەي امان قالعانمەن، جازاسىز قالماعان، ول كىسىنى پارتيادان شىعارىپ جىبەرگەن عوي.
ەركەعالي: ول كىسىنى پارتيادان شىعارىپ جىبەرگەنمەن، امان قالعانىنىڭ وزىنە دە كەزىندە كۇمانمەن قاراعاندار بولعان سياقتى. ول نەگە ۇستالمادى، ول نەگە اتىلىپ كەتپەدى دەگەن تۇرعىدان. مەن مينيستر بولىپ جۇرگەن كەزدە ادەيىلەپ كگب-نىڭ ارحيۆىمەن ءبىراز تانىستىم. سولاردىڭ ىشىندە ساكەن سەيفۋللين تۋرالى ءۇش توم بار. زەرتتەگىسى، بىلگىسى كەلگەندەرگە سونىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى تومىن بەرەدى، ساكەنگە سۇراق بەرىپ، جاۋاپ العاندارى جونىندە. ال ءبىرىنشى تومىن بەرە بەرمەيدى. سول ءبىرىنشى تومدى مەن الىپ وقىعانمىن. ونى بەرە بەرمەيتىنى وندا سول كەزدەگى جازۋشىلاردىڭ اراسىنداعى جاعداي، كىمنىڭ ۇستىنەن كىمدەر ارىز جازدى دەگەن تۇرعىداعى تىزىمدەر بار. ءبىرىن ءبىرى كورسەتكەندەر ىشىندە عاباڭ جوق. ول تىزىمدەردىڭ ىشىندەگى ادامداردى ايتپايمىن دەگەن ۋادەم بار. ونىڭ بارلىعى ءولىپ تە قالدى. بىلگىشسىنىپ، بىلىقتىرىپ قايتەمىن. ول حالىققا كەلگەن ءبىر قاسىرەت ەدى عوي.
عابەڭ 25 جىل بويىنا پارتيادان شىعىپ قالىپ ءجۇردى عوي. ونىڭ كەيىنىرەك پارتياعا قايتىپ الىنۋىنا سەبەپكەر بولعان سالىمگەرەي توقتامىسوۆ دەگەن ازامات. ول كازسوۆپروفتىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت ىستەگەن كەزىندە ورتالىق پارتيا كوميتەتى بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات بولدى. ءوزىنىڭ سول مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، عاباڭدى قايتادان پارتياعا الۋ جونىندەگى ماسەلەنى ورتالىق كوميتەتتىڭ الدىنا قويادى. ونىڭ سول ۇسىنىسى دۇرىس شەشىمىن تابادى. ول وقيعالار ەسىمدە.
مەن عاباڭنىڭ ۇيىندە وتىرعانمىن. سوۆەت اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنەن بىرەۋ: “عابا، ءسۇيىنشى، ءسىزدى قايتادان پارتياعا الدى”، - دەپ تەلەفون سوقتى. سوندا عاباڭ: “مەن پارتيادان كەتكەن جوقپىن، مەنى پارتيادان شىعارىپ جىبەرگەن، مەن ءومىر باقي پارتيادا جۇرگەندەي سەزىنەمىن ءوزىمدى”، – دەپ جاۋاپ بەردى. زۆونداعان ايەل پىسىقتاۋ ەكەن، جارنا تولەۋ ماسەلەسىن ايتا كەلىپ: “سىزدەن 25 جىلعا جارنا الماي-اق قويايىق. قايتەسىز، كوپ اقشا شىعارىپ. جاڭادان كىرگەن بولىپ، ءبىر ايدىڭ عانا جارناسىن تولەي سالۋىڭىزعا بولادى،” – دەدى. بۇل سوزدەرگە عاباڭ رەنجىڭكىرەپ: “قاراعىم، سەن مەنىڭ قالتامدى ساناما. سول 25 جىلىڭنىڭ جالپى سوماسىن ايت، ەرتەڭ بارىپ تولەيىن،” - دەدى. ەرتەڭىندە بارىپ تولەپ كەلدى. انا كىسى دە وزىنشە ءبىر جاقسىلىق جاساعىسى كەلسە كەرەك، باياعى “قايتەسىز سونى، قايتا كىرگەن بولىپ، ءبىر ايعا تولەي سالىڭىز” دەگەنى. جالپى عاباڭ تاباندى، قايسار ادام ەدى عوي. باياعى “بەسەۋدىڭ حاتى” دەگەندى بىلەسىڭ عوي، حالقىمىز اشارشىلىقتان قىرىلىپ جاتقاندا عاباڭ بەس ادامنىڭ ءبىرى بولىپ، قول قويىپ، ستالينگە حات جازاتىنىن. گولوششەكين ول ۋاقىتتا ەشكىمنىڭ اۋزىن اشتىرماعان، قازاقتىڭ بەتكە شىعار ازاماتتارىنىڭ كوبىن قۇرتىپ جىبەرگەن، گازەت-جۋرنالداردىڭ اۋزىنا، اشارشىلىقتى ايتقىزباي، قۇم قۇيعان، “قازاقستاندا ءبارى جاقسى” دەپ ماسكەۋدى سەندىرگەن. سونداي كەزەڭدە رەسپۋبليكامىزداعى شىن جاعدايدى بايانداپ، ستالينگە حات جازۋى - ول دا قايسارلىق قوي. قازاقشا ايتقاندا باسىن بايگەگە تىگىپ، حالقىمىزدىڭ قامى ءۇشىن جازىلعان حات قوي. تاۋەكەلگە بارعان عوي. كەيىن شەرحان سول تۋرالى پەسا دا جازدى. بالىق اۋلاۋعا كولدىڭ جاعاسىنا بارعاندا عاباڭ وتكەن جىلداردى ەسكە ءتۇسىرىپ، تالاي اڭگىمەلەر ايتاتىن ەدى.
اۆتور: عاباڭ اراققا قالاي قاراۋشى ەدى؟
ەركەعالي: اراقتى ۇناتپايتىن. شامالاپ كونياك ىشەدى. وتىرىستاردا بىرەر رومكەدەن ارىگە بارمايتىن. قازاقتار، جالپى، سوعىسقا دەيىن نەگىزىنەن اراق ىشپەگەن عوي. سوعىس باستالعان سوڭ بىرەۋدىڭ بالاسى، كۇيەۋى، اعاسى، ءىنىسى ولە باستادى. جىلاپ-ەڭىرەگەن جۇرت. سول كەزدە كوپشىلىك اراق ءىشۋدى دە ۇيرەنىپ الدى. ال سوعىس اياقتالعان سوڭ، اسىرەسە جەتپىسىنشى، سەكسەنىنشى، توقسانىنشى جىلداردا قازاقتار اراق ىشۋدەن ورىستاردىڭ ءوزىن باسىپ وزدى ەمەس پە. اراق ءىشۋ ىندەتكە اينالدى. جۇرتتىڭ كوبى ءىشتى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان الدەقانداي فەرمەنتتەرى بولاتىن كورىنەدى. ايتالىق، ورىستىڭ مۇجىعى ءبىر ليتر اراق ىشسە دە ماس بولماۋى مۇمكىن. ال بۇرىن ىشپەگەن قازاققا ماس بولىپ قالۋعا ءبىر ستاكاننىڭ ءوزى جەتىپ جاتاتىن.
اۆتور: ەراعا، عاباڭمەن كارتا ويناپ جۇرگەندە ەرەكشە ءبىر ەستە قالعان جاعدايلار دا بولعان شىعار؟ سونداي ءبىر ايرىقشا ويدا قالعاندارى بولسا ايتا كەتپەيسىز بە؟
ەركەعالي: ايتايىن. عاباڭنىڭ كارتا وينايتىن ادامدارى كوپ بولمايتىن. ادەتتە: عابيدەن، مەن، بىردە برۋسيلوۆسكي، بىردە ءالجاپپار ابىشەۆ كەلەدى، بىردە سالىمگەرەي توقتامىسوۆ كەلەدى. وزىمەن سول التى ادام. ويناعاندا ءتورت قول بولىپ وينايمىز. باسقالار مەنەن بۇرىن كەلىپ قالسا، ءتورت قول تولىق بولسا، عاباڭ ماعان:
– سەن بۇگىن شارۋاڭدى شارۋالاي بەر، – دەيدى. مەن وعان رەنجىمەيمىن. ءبىر جولى ماعان:
– اي، ەرتەڭ ءبىزدىڭ ۇيگە جينالامىز، ۋاقىتتى بىلەسىڭ عوي، ءا؟ – دەدى.
– بىلەمىن، – دەدىم.
ادەتتە كۇندىزگى 11-گە جينالاتىنبىز. شالدىڭ ۇلعايىپ قالعان كەزى عوي. سودان سول 11-گە جارتى ساعات قالعاندا شىقتىم كونسەرۆاتوريادان. شىعىپ كەلە جاتىر ەدىم، دالىزدە ءبىر مۇعالىم جىلاپ تۇر ەكەن. “نە بولىپ قالدى؟” – دەدىم. وسىنداي دا وسىنداي، ماعان بەرەمىن دەگەن ءۇيىن بەرمەي، قالا باسشىسى مەنى قورلادى دەدى. سودان ونى ماشيناعا سالىپ الدىم دا باردىم. ەندى سول بارعانشا، باستىققا كىرگەنشە، وعان اڭگىمەنى ايتقانشا، ويتكەنشە-بۇيتكەنشە ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. شارۋاسىن ءبىتىرىپ تاستادىم دا، عاباڭدىكىنە كەلدىم. 11-دەن 15 مينۋت كەتىپ قالىپتى.
– سالاۋماعالەيكۇم! – دەدىم. بىرەۋى ءلام-ميم دەگەن جوق. عاباڭ، الگى “تۇركىمەن ءتورىن بەرمەيدى” دەگەندەي، ءوزىنىڭ ورنىن ءولىپ بارا جاتسا دا ەشكىمگە بەرمەيدى، توردە وتىرادى. ءبىر جاعىندا عابيدەن، ءبىر جاعىندا نە ءالجاپپار وتىرادى، نە برۋسيلوۆسكي وتىرادى. نە سالىمگەرەي وتىرادى. كەلىپ وتىردىم، بايقايمىن ماعان رەنىشى بار. ءبىراز وتىرعاننان كەيىن ايتتىم:
– عابە، وسىندا اسىعىپ-اق كەلە جاتىر ەدىم، شارۋانىڭ جاعدايى سولاي بولىپ قالدى. ءبىزدىڭ قىزمەتكەر. سونىڭ جۇمىسىن رەتتەگەنشە كەشىگىپ قالدىم، كەشىرىڭىز، – دەپ، بولعان جايدى بىرەر سوزبەن قىسقاشا ايتىپ بەردىم.
– و – و، – دەدى، – تى چتو، نە زناەش، چتو دەلات دوبرو - ەتو ساموە بولشوە زلو، - دەدى.
– استاپىراللا، قازاق شاماڭ كەلسە جاقسىلىق جاسا دەمەي مە، – دەدىم.
مىناۋ 60-تان اسىپ كەتكەن، 70-كە كەلىپ قالعان عاباڭنىڭ ايتىپ وتىرعانى جاڭاعى. ەسىم شىعىپ كەتتى. جانە ونداي ءسوزدى مەن ول كىسىدەن ەستيمىن دەپ ويلاعان دا ەمەس ەدىم. ۇندەمەدىم، وتىردىم، نە دەپ داۋلاسامىن. كارتا ويناعىم دا كەلمەي قالدى، كوڭىلىم بۇزىلىپ كەتتى. ءبىر ۋاقىتتا ەۆگەني لۆوۆيچ كەكەشتەنە سويلەيتىن ادەتىمەن:
– ە-ە-ەركە، تى ز-ز-زناەش، گابە پراۆ، – دەدى. ءولدىم، ءبىرجولاتا. عابەڭنىڭ ايتقانىن مىناۋ قوشتاپ وتىر. ول ۋاقىتتا مەنىڭ جانىپ جۇرگەن كەزىم. اپىراي، مىنالارعا نە كورىندى، قازاقتا قولىڭنان كەلسە وزگەلەرگە جاقسىلىق جاسا دەۋشى ەدى، مىنالار جاقسىلىق جاساعان ەڭ ۇلكەن كىنارات دەپ وتىر-اۋ، بۇلارى نەسى دەپ، سول كۇنگى كارتام كارتا سياقتى، ويناعانىم ويناعان سياقتى بولمادى. كەشكى ساعات جەتى-سەگىزدەردە قايتاتىنبىز، سوعان دەيىن وتىردىم، امالىم جوق. بىراق ۇنجىرعام ءتۇسىپ، سالىم ابدەن سۋعا كەتىپ، رەنجىپ قايتتىم. ءومىر باقي شاماڭ كەلسە جۇرتقا جاقسىلىق جاسا دەگەن پالساپاعا، سول قاعيداعا ۇيرەنگەن، سولاي تاربيەلەنگەن حالىقپىز عوي. جاڭاعى، بۇل دۇنيەدە قۇدايدان كەيىن جاقسى كورەتىنىم عابيتتىڭ ايتىپ وتىرعانى اناۋ، ءولىپ قالا جازدادىم.
ەندى مىنا قىزىقتى قارا. كەيىن مەن دە الپىسقا كەلدىم عوي، مەن دە الپىستان استىم. سسسر-ءدىڭ حالىق دەپۋتاتى بولدىم، موسكۆاعا كەتتىم. سوندا ءجۇردىم، قايتىپ كەلدىم. قايتىپ كەلگەننەن كەيىن مينيستر بولدىم. وندا دا نۇرەكەڭ ايتقان سوڭ امالسىز كەلىستىم. سول ۋاقىتتا زاماننىڭ ءبۇلىنىپ تۇرعان كەزى. وداق قۇلاعان. ءبىز ءوز بەتىمىزبەن مەملەكەت بولامىز دەپ، ەگەمەندىگىمىزدى الدىق دەپ، قازاقشا ايتقاندا اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ، مارە-سارە بولىپ جاتقان كەزىمىز. ەكونوميكانىڭ قۇلدىراعان، تۇرالاپ، شوگىپ قالعان كەزى. ەلگە بەرەتىن جالاقى جوق، جۇمىس جوق، ەشكىمدە تاجىريبە جوق، رىنوك دەگەننەن ءالى ەشكىمنىڭ ءجوندى حابارى جوق. رىنوك دەپ جۇرگەندەرى كاپيتاليزم ەكەن عوي، ونى كىم بىلگەن.
دامۋدىڭ ءبىر جاڭا جولى ەكەن، جاڭا قوعام ەكەن دەپ جۇرسەك، ولاي ەمەس ەكەن. سول ۋاقىتتا ويىما ءتۇستى، ويپىراي، مەن عاباڭا ىشتەي وكپەلەپ ءجۇر ەدىم، ول كىسىنىڭ ايتقانى شىندىق ەكەن-اۋ دەگەن وي ميىمدا جارق ەتە قالدى. نەگە دەيسىڭ عوي؟ اتاقتى بەرسە پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن ءبىر ادامعا عانا بەرەدى. ارى كەتسە جالىنىپ-جالپايىپ ەكى ادامعا الىپ بەرەمىز. ال تىزىمدە 10-15-20 ادام تۇرادى. پاتەر دە سولاي. مادەنيەت سالاسىنداعىلار پاتەرگە قاي ۋاقىتتا جارىپ ەدى. وڭشەڭ جالاڭاياقتار عوي. يتشىلەپ ءجۇرىپ، ۇرسىسىپ ءجۇرىپ، تالاسىپ ءجۇرىپ ءبىر 4-5 پاتەر الىپ بەرەسىڭ. ول ەشقايسىسىنا جەتپەيدى. مادەنيەتتىڭ ءاربىر سالاسىنا بولگەندە ءبىر-ءبىر پاتەردەن كەلمەيدى. سودان ەندى بۇرا تارتقانداي بولاسىڭ، وپەرا تەاترىنا بەرەسىڭ. بۇرا تارتقانداي بولاسىڭ، اۋەزوۆتىڭ تەاترىنا، فيلارمونياعا بەرەسىڭ. ونىڭ ىشىندە وزدەرىندە 40 شاقتى ادام تاعى كەزەكتە تۇرادى. ونى كىمگە بەرەدى - ديرەكتوردىڭ ءوزى شەشەدى، وزدەرىنىڭ ءتارتىبى بار.
قاراپ تۇرسام عابەڭنىڭ ايتقانى راس بولىپ شىقتى. الگى: “دەلات دوبرو – ەتو بولشوە زلو” دەگەنى. مىسالعا، اتاقتى، جاڭاعى ايتقانىمداي، سودان ۇمىتكەر بولىپ تۇرعان 40 ادامنىڭ ءارى كەتكەندە ەكەۋىنە عانا الىپ بەرەسىڭ عوي، قالعان 38-ءى سەنىڭ اۋزى-باسىڭدى سىلەپ بوقتايدى، “وسى يتتىڭ بالاسى بولماعاندا مەن الاتىن ەدىم” دەيدى عوي. پاتەر دە سولاي. اناۋ الماسىن، مىناۋ الماسىن دەمەيسىڭ، ءبارى جەتپەي جاتقاندىقتان عوي. سولارعا جاقسىلىق جاسادىم دەپ جۇرگەنىم – بىرەۋگە عانا جاساعان جاقسىلىق، قالعانى تۇگەل وكپە ەكەن عوي. تالايدىڭ ىشىندە ساعان دەگەن رەنىش وكپە بولىپ، بەرىش بولىپ قاتىپ قالادى ەكەن عوي. كەيىن ءوزىم الپىستان اسىپ، اقىلىم تولعان كەزدە ويلاسام، عابەڭنىڭ ايتقانى دۇرىس ەكەن. ايتپەسە، ونداي ءسوز راسىندا دا عابيتتەي كىسىنىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز ەمەس قوي.
اۆتور: ءسىز پاتەر اپەرگەن ايەل قۋاندى، ار جاعىندا بىلمەيسىز، قانداي ادامداردىڭ تۇرعانىن جىلاپ-ەڭىرەپ.
ەركەعالي: ءيا، ماسەلە سوندا ەكەن.
اۆتور: سىزدەر برۋسيلوۆسكي، عابەڭدەرمەن كارتا ويناپ جۇرگەندە كەيدە ۇتاسىزدار، كەيدە ۇتىلاسىزدار. سوندا ىشتەرىڭىزدەگى كوبىرەك ۇتاتىن كىم ەدى؟
ەركەعالي: ءا-ءا-ءا... ءبىر كۇنى كەلسەم عاباڭ بلوكنوتقا جازعان بىردەمەلەردى ەسەپتەپ، استىنا سونىڭ قورىتىندىسىن شىعارىپ وتىر ەكەن. “وي، كوكەسى، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟” - دەپ سۇراپ ەدىم: ء“بىر جىلعى ويناعان ويىنىمنىڭ ەسەبىن شىعارىپ وتىرمىن، - دەدى. – قاشان، قانشا ۇتتىم، قانشا ۇتىلدىم، سونى ساناپ وتىرمىن. كەيدە ۇتتىم دەپ ايتقانىم بولماسا، ءتۇپ-تۇبىندە 3-5 رۋبلدەن ارتىق بولمايدى ەكەن ۇتقانىم دا، ۇتىلعانىم دا. ادەيى جىل بويىنا وسىنى ءبىر بىلەيىنشى دەپ، قاشان، قاي ۇيدە وينادىم، قانشا ۇتتىم، قانشا ۇتىلدىم، سولاردى جازىپ جۇرەتىن ەدىم، قازىر سونىڭ ەسەبىن شىعاردىم،” - دەدى. سەنىڭ سۇراعىڭنان ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. كارتادا امىسە بىرەۋ ۇتا بەرمەيدى عوي. بىردە قولىڭ شىعادى، بىردە شىقپايدى. “كارتانىڭ ويىنىنداي” دەگەن ءسوز سول.
اۆتور: ەراعا، عاباڭنىڭ ەكى قۇمارلىعى – بيليارد پەن كارتا تۋرالى ءبىراز اڭگىمەلەر ايتىلدى. ەندى ءۇشىنشى قۇمارلىعى – اڭشىلىق تاقىرىبىنا قاراي ويىسساق.
ەركەعالي: وسى جەردە عاباڭدى پارتياعا قايتا الۋعا سەبەپكەر بولعان سالىمگەرەي توقتامىسوۆ تۋرالى تاعى ايتپاسام بولمايدى. ول قىزىلوردا وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان كەتكەن سوڭ جامبىل وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەدى دەپ وسىنىڭ الدىندا ايتىپ كەتتىم عوي. ءوزى الماتىعا ءجيى قاتىناپ تۇراتىن. عابەڭدى وتە جاقسى كورەدى. كەيىنىرەك عابەڭ ارقىلى مەن دە ول كىسىمەن جاقىنداسىپ، جاقسى ارالاسىپ كەتتىم.
سول سالىمگەرەي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە ىستەپ جۇرگەنىندە عاباڭدى جامبىل وبلىسىنىڭ مويىنقۇم اۋدانىنا شاقىرعان عوي، اڭ اۋلاپ، كوڭىل كوتەرىپ، ءبىراز دەمالىپ قايتۋعا. سول مويىنقۇمنىڭ نازاربەكوۆ ايتباي دەگەن، باس-اياعى جيىرما بەس جىل اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە ءبىرىنشى حاتشى بولىپ، سول اۋداندى باسقارعان، بەلگىلى، بەلدى ازاماتى بار ەكەن. عاباڭ مەن ايتبايدى سالىمگەرەي سول جولى تانىستىرعان بولسا كەرەك. كەيىن عاباڭ ايتبايدى دا ىنىسىندەي كورىپ كەتتى. سول ۇيدە ايتبالا دەيتىن جەڭگەمىز بولدى. ءوزىنىڭ ءبىر كوزى كەمدەۋ ەدى، بالا كەزىندە پىشاق تيگىزىپ الىپتى دەسەتىن. وي كەرەمەت بايبىشە ەدى. قۇربى-قۇرداستارى ازىلدەپ ونى “ايەلدەردىڭ قۇنانبايى” دەيدى ەكەن. عاباڭنىڭ قاسىندا جۇرگەن سوڭ سول كىسىلەرمەن كەلە-كەلە مەن دە جاقىن تانىسىپ كەتتىم. عاباڭ اڭ اۋلاۋعا شىققاندا قاسىندا مەنىڭ بىرگە ىلەسىپ جۇرگەنىمدى جاقسى كورەتىن.
ويتكەنى، مىلتىعىن ارقالاپ جۇرەمىن، قاسىنا سەرىكپىن، ءوزىنىڭ ماتادان تىككەن كوك كىلەتكىلى، قارا كىلەتكىلى سۋمكاسى بار، ءالى كۇنگە دەيىن مۋزەيىندە تۇر. سومكەسىنە ەشقاشان تاماق سالمايدى، ءىشىن تازا ۇستايدى، ورامالى بار، سيگارەت سالىپ تارتاتىن ءفيلترى بار. ءبىر بلوك “بت” دەگەن سيگارەت سالىپ جۇرەدى، ءتىس جۋاتىن شوتكەسىن، پاستاسىن الىپ جۇرەدى، وتە كىناز ادام ەدى. سودان بارامىز. ار جاعىندا جامبىل اتامنىڭ اتىنداعى سوۆحوز بار، سول سوۆحوزدىڭ ار جاعى ساز. گۇلدەپ، كەرەمەت بولىپ قۇلپىرادى، مايدىڭ 7-9-دارىندا بارامىز. سول ۋاقىتتا جيدە، جىڭعىل، شەڭگەل، سەكسەۋىل تورتەۋى قاتار گۇلدەيدى. ول گۇلدەگەن ۋاقىتتا ولاردىڭ يىستەرى وسى كۇنگى ايەلدەر ماقتايتىن فرانتسۋزدىڭ ءيىسمايىنان كەم ەمەس. كەرەمەت بولىپ تۇرادى. سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. دالانىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىپ، عاجاپ بولادى. ەكى-ءۇش ءۇي تىگىپ قويادى، ءبىر ۇيدە عاباڭ ەكەۋمىز جاتامىز، ءبىر ءۇي تاماق ىشەتىن ءۇي، بىرەۋى تاماق جاسايتىن ءۇيى. بىزبەن باسقا بىرەۋلەر ەرىپ بارسا، سول تاماق ىستەيتىن ۇيدە جاتادى ولار. عاباڭ وپىر-توپىردى جاقتىرمايدى، مەنى قاسىنا الىپ جاتادى.
سودان اڭ اۋلايمىز. ول جاقتا قۇس كوپ بولادى. سەكسەۋىلدىڭ ىشىندە كەيدە ەلىك كەزدەسىپ قالادى، قىرعاۋىل كوپ بولادى جىڭعىل-جىڭعىلدىڭ ىشىندە، جيدەنىڭ ىشىندە. ول ۋاقىتتا شيراق كەزى، الپىستان جاڭا اسقان كەزى، قازاقشا ايتقاندا ءال-قۋاتى ءالى بويىنداعى كەزى. ءوزىنىڭ ىڭعايىنا قاراي ءدارى-دارمەكتەرىن دە الىپ جۇرەدى. مەنىڭ جاس كەزىم، مىقتى كەزىم، ءدارى-دارمەك دەگەندى بىلمەيمىن. عابەڭدە سول ءىشتىڭ ءدارىسى، باستىڭ ءدارىسى، سونداي بىردەمەلەرى بولادى. كوكتەمدە بارامىز، مامىردا، سودان كەيىن قازاندا بارامىز. ول ۋاقىتتا قاز كەلەدى. كادىمگى قاراشا قاز، سودان ەكى-ءۇش كۇن جاتىپ قايتامىز. باسقا ۋاقىتتاردا ىلەنىڭ بويىنا بارىپ جاتىپ، بالىق اۋلايمىز. ءوزىمىز كوپ اۋلامايمىز. عاباڭ كولەڭكەدە دەم الىپ جاتقاندى جاقسى كورەدى. ءبىر-ەكى اۋ سالاتىن، قارماقپەن بالىق ۇستايتىن جاس جىگىتتەردى الا بارامىز. ءبىر كۇنى عاباڭ ماعان:
– ءاي، سەن وسى قوي سويۋدى بىلەسىڭ بە؟ – دەپ سۇرادى.
– ە، نە كورىنىپتى بىلمەي، اۋىلدا ءوستىم ەمەس پە، – دەدىم.
– انە، ءبىر قورا قوي جايىلىپ ءجۇر، كورىپ وتىرسىڭ با، - دەدى. - وندا سەن ماشيناعا ءمىن دە بار، بىراق ۇلكەن قوي الما، بار بولسا ءبىر توقتىسىن، مارقاسىن الىپ كەل. مىنا جەردە ءبىر-ەكى كۇن جاتاتىن ءتۇرىمىز بار عوي، - دەدى.
سودان بارىپ الىپ كەلىپ، سويدىم. ىشەك-قارىن ارشىپ كورگەن ەمەس ەدىم، بىراق ارشىپ جاتقاندارىن كورگەنىم بار. سول ءبىر جاعىنان سۋ قۇيىپ، ار جاعىنان اعىزىپ، تازارتىپ جۋدىم. عاباڭنىڭ ءبىر كەرەمەت قاسيەتى ەتتى جەيدى عوي، بىراق ازداپ جەيدى، قوماعايلىعى جوق. جانە ءبىر مىنەزى - باس ۇستاعاندى ونشا جاراتپاۋشى ەدى. ەندى ۇلكەن بولعان سوڭ الدىنا باس اكەلىپ بەرەدى عوي. سونىڭ، اۋىلدا بولسا، ۇيدە بولسا، ءبىر قۇلاعىن ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەلىنى كلاراعا بەرەدى، “تراديتسيوننىي” دەپ.
قولىمەن ۇستامايدى، شانىشقىمەن شانشىپ ۇستايدى دا، پىشاقپەن كەسىپ، شانىشقىمەن بەرەدى، – دەپ اڭگىمەسىن ارى قاراي ساباقتاي ءتۇستى ەراعاڭ. – قولىن تيگىزبەيدى. سودان كەيىن ء“ما، بوكە، ەندى ساعان” دەپ، جانىنداعىلاردىڭ بىرىنە جىلجىتادى، نەمەسە ەشنارسە ايتپاستان اقىرىنداپ يتەرە سالادى الدىنان. ار جاعىندا وتىرعاندار، قايسىسى ۇستاۋعا ءتيىس بولسا، سونىسى ۇستايدى. سونداي كىرپياز، كىناز كىسى بولاتىن-دى.
ءبىر جولى الماتىدان مويىنقۇمعا قاراي شىقتىق. جاڭا ايتتىم عوي، عاباڭنىڭ تەڭبىل-تەڭبىل سومكەسى بار بولاتىن دەپ. ءوزى شاعىنداۋ عانا. سونى ەكى اياقتىڭ ورتاسىنا قويادى، ءارى ءوزى ىڭعاي ماشينانىڭ الدىنا وتىرادى. كەلە جاتىر ەدىك، “توقتا” دەدى. وتار ستانتسياسى بار عوي، سونىڭ وكپە تۇسىنا كەلگەندە توقتادىق. تۇستىك. ەسىكتى اشىپ ءتۇسىردىم.
- انانى الىپ شىق، - دەپ سومكەسىن نۇسقاپ، يشارات ءبىلدىردى. ءوزى كوپ سويلەمەيتىن ەدى. جەر شاڭ، كوگال جوق. سوسىن:
- كوكەسى، مىناۋ ايدالا عوي، قۇمنىڭ ۇستىنە الىپ كەلگەنىڭ نە، باسقا جەر تابىلمادى ما؟ - دەدىم. ول ءسوزىمدى جاۋاپسىز قالدىردى.
- مىنا جەرگە داستارقان جاي، - دەدى. كىشكەنتاي عانا قۇم توبەشىك. - وتىر. وسى اراعا وتىرىپ، كىشكەنە شاي ىشەيىك، - دەدى.
سومكەسىنىڭ ءبىر باسىندا ءبىر بوتەلكە اراق، ەكىنشى باسىندا ءبىر بوتەلكە كونياك جۇرەدى.
- قايسىسىن ىشەسىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
- ءوزىڭىز شە؟ - دەدىم.
- مەن كونياك ىشەمىن، - دەدى.
- مەن اراق ىشەمىن، - دەدىم. ونداعىم ءبىر كىشكەنە قىرسىقتىق تا شىعار. ەكەۋىن دە اشتىرعىم كەلگەنى. كىشكەنتاي عانا رومكەسى بار، سوعان ءبىر قۇيادى. ارى كەتسە ەكى رومكە قۇيادى، سودان كەيىن تىعىندارىن جاۋىپ قويادى. وعان قايتىپ ەشكىم تيىسپەيدى، سومكەگە سالىپ، اۋزىن جاۋىپ قويعان سوڭ. سومكەسىنىڭ ەكى جاعىنا كونياك پەن اراعىن قويىپ، كيىمىن ورتاسىنا سالادى، ۇستىنە ءبىر بلوك تەمەكىسىن قويادى. تازا ادام ەدى، سومكەسىن بىلعاعىسى كەلمەيتىنىن، ەشقاشان تاماق سالمايتىنىن ايتتىم عوي. ىشىندە كويلەگى بولادى، مايكىسى بولادى، تەمەكىسى بولادى. مەن ۇيدەن ىڭعاي تاماق الىپ شىعامىن، اسقان ەت، اناۋ مىناۋ دەگەندەي. سودان مەن ويلاپ وتىرمىن، نەمەنەگە قۇمنىڭ ىشىنە كەلىپ توقتاتتى ەكەن ماشينانى دەپ. ءبىر كەزدە:
