قايران دا مەنىڭ باشقۇرتىم! باۋىر ەتىم! تەگى ءبىر تەكتىم! بودان بولعان باسىڭ بار، شەر بولىپ قاتقان جاسىڭ بار! ساعىنىشقا اينالعان ساعىم زاماندا باباڭ باسسالى بولعان ەلگە كىرىپتار بولىپ وتىرامىن دەگەن يا سەنىڭ، يا مەنىڭ باسىما كەلدى مە؟! ۇلى دالانىڭ قۇنارلى توسىندە قۇلدىراڭداعان قۇلىنداي ەگىز ەدىك. شات ەدىك! ەندىگى كۇنىڭ مىناۋ. ازاتتىعىم باسىمدا بولعانىمەن باۋىرلارىم قاسىمدا جوق. وزىمشىلدىگى ءوسىپ كەلە جاتقان رەسەيدىڭ ءبىر قۋىسىندا، قۇدايدىڭ ۋىسىندا بابادان قالعان بالبال تاستارداي تۇركىنىڭ تەكتى مادەنيەتىنىڭ ءوز بويىڭدا قالعان قولامتاسىن جانىڭدى سالىپ قورعاپ، سونى ساقتاۋ ارقىلى بولاشاعىڭا ءۇمىت جالعاعان بۇگىنگى بەينەڭدى كورىپ ەگىلىپ، ەكى دۇنيەدە سەنىڭ بوستان كۇنىڭدى، ازات تاڭىڭدى تىلەپ وتەرمىن! الاشتىڭ ورىندالعان ارمانىنىڭ جەمىسىن كورىپ مەن وتىرمىن. باشقۇرتتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن الاشپەن بىرگە قاسقايىپ كۇرەسىپ وتكەن احمەت زاكيدىڭ قاتيرالارىن قۇشاقتاپ سەن وتىرسىڭ. قامىقپا، باۋىر، باشقۇرتىم! ۇلى دالادا ۇلارداي شۋلاپ تابىسارمىز ءالى!

تومەندە بويىنداعى بارىن كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، ايالاپ وتىرعان باشقۇرت باۋىرلاردىڭ ۇلى دالانىڭ يەسى مەن كيەسى بولىپ وتىرعان قازاققا جىبەرگەن سالەمى.

 

"اباي-اقپارات"

 

 

 

باشقۇرت ادەبيەتى

Ҡۋҙىيككۇرپاس مەنان مايانھىلىۋ

قايران دا مەنىڭ باشقۇرتىم! باۋىر ەتىم! تەگى ءبىر تەكتىم! بودان بولعان باسىڭ بار، شەر بولىپ قاتقان جاسىڭ بار! ساعىنىشقا اينالعان ساعىم زاماندا باباڭ باسسالى بولعان ەلگە كىرىپتار بولىپ وتىرامىن دەگەن يا سەنىڭ، يا مەنىڭ باسىما كەلدى مە؟! ۇلى دالانىڭ قۇنارلى توسىندە قۇلدىراڭداعان قۇلىنداي ەگىز ەدىك. شات ەدىك! ەندىگى كۇنىڭ مىناۋ. ازاتتىعىم باسىمدا بولعانىمەن باۋىرلارىم قاسىمدا جوق. وزىمشىلدىگى ءوسىپ كەلە جاتقان رەسەيدىڭ ءبىر قۋىسىندا، قۇدايدىڭ ۋىسىندا بابادان قالعان بالبال تاستارداي تۇركىنىڭ تەكتى مادەنيەتىنىڭ ءوز بويىڭدا قالعان قولامتاسىن جانىڭدى سالىپ قورعاپ، سونى ساقتاۋ ارقىلى بولاشاعىڭا ءۇمىت جالعاعان بۇگىنگى بەينەڭدى كورىپ ەگىلىپ، ەكى دۇنيەدە سەنىڭ بوستان كۇنىڭدى، ازات تاڭىڭدى تىلەپ وتەرمىن! الاشتىڭ ورىندالعان ارمانىنىڭ جەمىسىن كورىپ مەن وتىرمىن. باشقۇرتتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن الاشپەن بىرگە قاسقايىپ كۇرەسىپ وتكەن احمەت زاكيدىڭ قاتيرالارىن قۇشاقتاپ سەن وتىرسىڭ. قامىقپا، باۋىر، باشقۇرتىم! ۇلى دالادا ۇلارداي شۋلاپ تابىسارمىز ءالى!

تومەندە بويىنداعى بارىن كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، ايالاپ وتىرعان باشقۇرت باۋىرلاردىڭ ۇلى دالانىڭ يەسى مەن كيەسى بولىپ وتىرعان قازاققا جىبەرگەن سالەمى.

 

"اباي-اقپارات"

 

 

 

باشقۇرت ادەبيەتى

Ҡۋҙىيككۇرپاس مەنان مايانھىلىۋ

بورون-بورون زاماندا لا،
ءيا ҡىҙىل ҡار ياۋعاندا لا،
ءيلدار، يورتتار اۋعاندا لا،
دونيا تىنىس تورعاندا لا،
اكيات يكان ۋل اكيات.

ۋيلاماعىҙ، بىل تاعى حاҡ -
سىعارعان دۇرتكەل ساموكات،
ءيا تاريحتان تاپҡان اҡ تاپ...
بىندا ءموھيم بارى تيك فاكت!
حايەر، باشتان، ءايҙا - ءتافسيرلاپ.

... Ҡۋҙىيكۇرپاس، مايانھىلىۋىن
الىپ ҡايتҡاس اتاي ءويونان،
بىندا نيسەك تورموش ҡوروۋىن،
دونيالارҙى نيسەك ҡىۋىۋىن
ەتكەرماگان بەҙگا ياҙمالار.

تاريح لاكين ءيوي ҡالدىرعان
(يۋҡ ھيس ۋرىن الداشىرعا):
گەرويҙار عايلا ҡورعان...
ءا ارتابان ھۋڭ ني بۋلعان؟
اسىҡ يندە - دونيا، بالالار...

ارى - ءھويلاي ءشاجارالار:
شانلى ياۋҙار، حاندار، بەيҙار،
ءريۇاياتتار، وҙون كويҙار...
Ҡۋҙىيكۇرپاس اتى شۋلاي، ءتيҙار،
بەҙҙەڭ كوندارگا ءلا كيلەپ ەتكان.

... زامان بەر اҙ ىҡҡا كيتكاس،
ياڭى باشҡورت Ҡۋҙىيكۇرپاس،
بىل ەش، تيەپ، ماڭگە بوتماҫ،
ياڭى ھايلاۋ مالە ەتكاس،
كيتەرگا، تي، بۋلعان ساياساتكا.

***

اكمۋللا

باشҡورتتارىم، ۋҡىۋ كاراك!*

باشҡورتتارىم، ۋҡىۋ كاراك، ۋҡىۋ كاراك!
ارابىҙҙا ناҙاندار كۇپ، ۋҡىۋ ھيراك.
اڭعىرا ايىۋҙان ۋرالداعى ҡۋرҡҡانداي،
ەي، تۋعاندار، ناҙانلىҡتان ҡۋرҡىۋ كاراك!

يلتيفات يت: ۋҡىۋҙالىر ءشارافاتتار،
ياھيللەكتان كيلا ياتىر ҙۋر ءافاتتار.
ۋҡىعاندار كۇكتا وسور، ھىۋҙا ءيوҙور،
يۋҡتىر ۋندا اۇليالەك، كاراماتتار.

ۋҡىعانعا بىل دونيالا ءجالال بۋلىر،
حارام تيگان كۇپ ءشايҙار ءحالال بۋلىر.
ىرىҫ، ءداۇلات شيشماھەن اسام ءتيھاڭ،
عيلەم-ءھونار بەرҙان-بەر ءامال بۋلىر.

التىعا بەرҙە ҡۋشىپ، ھان ۋن بۋلماي،
ساعاتتە العا بوروپ، ءتون كون بۋلماي.
بەلەملەلەك - ارىҫلاندان كوسلو باتىر،
شۋعا اتلانماي، ھينەڭ ءتوشوڭ ھيس ءون بۋلماي.

***

 

 

اكمۋللا

ھىر ҡىپساعىنا

(تيڭلەك الا الماعان اҡمۋللانىڭ اҡماسەت اҙامدارەنا ياҙعان حاتى)

 

اҡ شونҡار اۋ كۇرماگان، اسىҡ ەمگا،

ساҡىرعان اتا تاۋىشىنا كيلدەك يلگا.

كەم تارتىر عايەپ-ياҙىҡ شۋل گوناھىن -

ات تيرە، ير حەҙماتە كيتھا ەلگا؟

Ҡاعىلعان ҡاي ەگەت تابىر گۇزالەن،

ىҙالانىپ، ارتتا توروپ، ҡالھا كامگا؟

دونيا - بەر تاگارماستەر تورعان اۋىپ1,

بۋلالىر، ينساف اشھا، يلگا حاۇەف.

كۇرەۇҙان - ەسەۇ ارتىҡ تيگان ءھۇҙ بار،

كەرمايҙەر تيك توروۋҙان يلگا ھاۋلىҡ.

ءدۇرت ءدويا - ءدۇرت بەيҙەڭ تاۇفيعەنا،

كيلتەرҙەك ات تا، نار2 ҙا دوعا يابىپ.

حالىҡتىڭ باشىن ҡۋشҡان حورماتەنا -

تەۇاللانەپ كيتمانەك ريزا تابىپ.

بار ينە يىل ҡوشونداي بەر ҡۋڭىر ياҙ3,

ءوموتلو ينەك، ۋل ساҡىرھا، كيلەر، تيپ ياҙ.

ھورونگاندا ھويانگان ۋرىن ينە -

تابىر ينەك يوروماگان ۇҙە ءھام ҡاҙ.

كۇڭەلداگە ءبۇتانسا ماҡساتىبىҙ -

بارابىҙ ءاҙام تاپماي ايتەرگا ناҙ.

نياتەگەҙ - تالاش يكان تيشەك تامعا4,

الە ھامان كەرمايھەگەҙ حاۇەف-عامگا.

اҙاشҡان اҡىلىنان احماҡ شالدار5

الىشҡان اҡىلىن يت مەنان نانعا.

بەي يكان ءدۇرت تۇباگا اتا نۋرمان،

ياتҡان ەرҙان ساҡىرىپ الدىڭ ҡىرҙان.

Ҡىۋالاپ ҡومالاҡتىڭ ۋيىنىنداي،

سىعارҙىڭ ءويورمالاپ بەҙҙە ҡورҙان.

ۇҙەڭدان كيلدە ءحابار، كيلھەن، تيگان.

ير-ءنامارد6 نامىҫىنا بيلھەنماگان7,

Ҡىل ءۇڭاس، تار كۇكراككا كامھەنماگان،

ەسكانداي ماڭگە ھىۋىن، ҡارىماعان،

Ҡارتلىعىنا باراكات تارىماعان،

كيڭ بوعاҙ، ҡۋҡىر ەياك اعا تاپتىҡ،

ىۋىҙ ҙا اۋىҙىنا ياراماعان.

ۆاҡ يكان شوعولدارە - ҡاشىҡ يالاپ،

Ҡالدىرعان اҡىل ەҫەن نافسە ҡاماپ.

ساҡىرعان اعايىڭ، ءھيڭا ҡاراپ،

يۋҡتان بويҙاي تيرگانداي، فايҙا ھاناپ،

يانىنداعى ۋيىҡ ەلكا بەيҙارە ءلا

سىعارعان باشىڭ كامگا، تينەن ھاناپ.

بەي بۋلعان ۋرتا يوҙگا ير يانەباك،

نايماندا يىرىڭ ҡولاҡ يتتە تۇلاك;

ارҡالا - بالعۋجا ءھام ناۋرۋزباي،

ۋرتا ҡىپساҡ تەلاۇلە - ياتىر بۇلاك.

ھىرҙا - دوسپول، تورسومباي، ءيانا تۋرعاي -

كۇرەرلەك ناҫەلدارەن - بۋيى كۇماك.

يۋعارعى ءدۇرت زاتتارҙىڭ ناҫەلەنان

الماعان يكان بىلار ҡىلىپ كاراك.

Ҡارىلارى ءھۇҙ تىڭلايҙار ياشتارەنان،

ۆاҡيعالار ۇتماگانداي باشتارىنان.

اعاستاي ياپراҡھىҙ ساياھى8 يۋҡ،

كۇرشەھە كيتماگانداي ҡاشتارىنان.

ساҡىرعان اعايىڭدى كيلدەك كۇرا

(Ҡاي بەراۇ، ءسيتتان ياتىپ، ҡارشى ءورا).

ءنيسا ءايتھاڭ ءدا، اҡھوياك بالاھى بيت،

«ينسافى» بار يكان ۇҙەنا كۇرا.

ۇҙەندا حۋرلىҡ، زىيان - بارىھى مۋل.

(شۋل ءيرҙان كۇرەنالەر ۋڭ مەنان ھۋل!)

ءھار كەمدە اҡىلىنان اҙاشتىرҙى،

سىعارىپ كوس-ҡەۇاتەن اياماي مۋل.

 

عاليم، حاجي، باي، ميرزا - ياҡشىلار بار،

ماҡساتىن يتەپ تورعان اҡتان تەلاپ.

بىندايىن كۇپ حالىҡҡا ۇپكابەҙ يۋҡ،

ايتتەك ءھۇҙ يكە-ءوس اҙامگا تاعايەنلاپ.

 

***

 

 

 

 

رۋح ҡوشو تۋراھىندا ءريۇايات

 

دونيالا رۋح تيگان ҡوش بار. باشҡا ءبوتا ҡوشتارҙان دا ايىرمالى راۇەشتا، رۋح ҡوشو نۋرҙان عىنا تورا ءھام كۇҙگا كۇرەنماي. ۋنى بارى تيك كۇڭەل مەنان گەنا تويوپ بۋلا. ەر ءيوҙوندا ياشاگان ءھار بەر حالىҡتىڭ ءۇҙ رۋح ҡوشو بۋلا. ءھار حالىҡ ءۇҙ رۋح ҡوشو مەنان بەرگا بارلىҡҡا كيلا. رۋح ҡوشو حالىҡتىڭ ۋلدارىنىڭ ءھام ҡىҙҙارىنىڭ كۇڭەل يىلىلىعىنان كوس الا. ءا كۇڭەل يىلىلىعى حالىҡتىڭ ءۇҙ بۋلمىشىنا، ءۇҙ موڭونا، تەلەنا ھويوۇەنان، بەر-بەرەھەنا بۋلعان كۇڭەل تارتىمىنان، كيلاساك الدىنداعى بۋرىستارىنا ياۋاپلىلىҡ تويعوھونان يارالا. وشو يىلىلىҡتان كوس العان رۋح ҡوشو ءيھا حالىҡҡا يۋعارىلىҡҡا، ولو ماҡسات مەنان ياشاۇگا ىنتىلىش، سايالىҡ، عورۋرلىҡ، يحتىيار كوسو راۇەشەندا رۋحي ҡەۇات ءبيرا. اگار حالىҡ ءۇҙ بۋلمىشىنا حىيانات ءيتھا، رۋح ҡوشونوڭ كوسو كامەي باشلاي. ءۇҙ تەلەنا، موڭونا، يجادىنا ھويوۇە ھۇرەلھا، ۋنىڭ عورۋرلىعى يۋҡҡا سىعا. بەر-بەرەھەنا بۋلعان كۇڭەل تارتىمى ҡاҡشاھا، يحتىيار كوسو كامەي. كيلاساك الدىنداعى بۋرىستارىن ونوتھا، ولو ماҡسات مەنان ياشاۇگا ىنتىلىش تا، سايالىҡ تا سەلپاراما كيلا. ءا رۋح ҡوشونوڭ كوسو كامەھا، حالىҡ حالھەҙلانا. حالھەҙلانگان حالىҡ ءۇҙ رۋح ҡوشون ياشاتەۇ ءوسون تەيەشلە كيمالدا يىلىلىҡ ءبيرا الماي. سيت حالىҡتار اراھىنا سىعىپ كيتكان كەشەلارҙەڭ ءيھا ءۇҙ رۋح ҡوشتارى مەنان كۇڭەل نۋرҙارىنىڭ بايلانەشتارە بيك نىҡ بۋشاي. شۋعا لا ۋلار سيت ەرҙارҙا ياشاگاندا، يوراكتارەندا نيندايҙەر بۋشلىҡ ءھام ۇҙاك وҙگوس ھاعىش تويا باشلاي. يىرҙارىن ھاعىنامى، تىۋىپ-ۇҫكان ەرҙارەنمە، تۋعاندارىنمى - ۇҙҙارە ءلا بەلماي ءھام اڭلاماي. ءا ھاعىشتىڭ ءتوپ سابابە - ءۇҙ حالҡىنىڭ رۋح ҡوشو مەنان كۇڭەل بايلانەشەنەڭ وҙولوۇە. سيتكا كۇماكلاپ سىعىپ كيتەۇسەلار گەنا، اگار ءҙا كۇڭەل كوستارە ەتھا، ءۇҙ حالҡىنىڭ ҡوشونان ҡەۇات الا باشلاي، تيك بىنىڭ ءوسون بيك ҙۋر يحتىيار كوسو كاراك. ءامما ۋلار ۇҙҙارە ءيھا رۋح ҡوشون ياشاتەۇگا كۇڭەل يىلىلىعى ءبيرا الماي. حالҡى كوسلوراك بۋلعان ھايىن رۋح ҡوشو لا ҙۋرىراҡ بۋلا ءھام وҙاعىراҡ عۇمەر ءيتا. لاكين ۋل ءنينداي گەنا ҙۋر بۋلماھىن، مەڭ يارىم يىلدان وҙاҡ ءياشاي الماي. ءۇҙ عۇمەرەن ياشاگاس، وياھىنا ۋلتىرا لا ۇلەرگا اҙەرلانا. رۋح ҡوشونوڭ حالە بوتكان ھايىن، حالҡى لا ҡارىۋى ҡايتىۋىن تويا. بىل وسورҙا حالىҡ يالҡاۋلانا، ۆايىمھىҙلانا، ناسار حولوҡتارعا ءھام ءتورلو اۋىرىۋҙارعا تيҙ بيرەشا باشلاي. رۋح ҡوشو ءھام بەر-بەرەھە مەنان ءبايلاپ تورعان كۇڭەل نۋرҙارى كامەگاندان كامەي، بۋشاعاندان بۋشاي بارا. حالىҡ يايلاپ ҡىنا تارҡالا، كۇپسەلەگە ۇҙە ءوسون گەنا ياشاۇҙە وҫءتون ҡۋيا. ءھام شۋنىڭ مەنان ءۇҙ-ۇҙەن تاعى لا كوسھوҙلاندەرا، رۋح ҡوشونوڭ ۇلەمەن ياҡىنايتا. وشو ۆاҡىت حالىҡتىڭ كۇپسەلەگە رۋح ҡوشونوڭ كوسلو ساҡتارىن ھاعىنا، ۇҙاك وҙگوس يىرҙار يجاد ءيتا، نيҙەر ەشلارگا ىنتىلا، يوراكتارەندا نيمالەر ەتماۇەن تويا. لاكين، بويوك ەشتار باشҡارىۋ ءوسون، ۋلارҙىڭ يوراك ءھام تەلاك كوستارە - رۋحتارى ەتماي. وشو اۋىر وسورҙا حالىҡتىڭ بەر ءولوشو گەنا - يڭ كوسلو، يڭ رۋحلى ۋلدارى ءھام ҡىҙҙارى يوراكتارەندا رۋح ҡوشو مەنان بايلانەشەن ھاҡلاي. ءامما كۇڭەلدارە حاۇەفلانا، يوراكتارە نيندايҙەر كوستوڭ كامەگاندان كامەي بارىۋىن ءھيҙا. تيك ۋلار، ءدويوم حالىҡتان ايىرمالى راۇەشتا، ءنيما بۋلھا لا ەشلاپ، حالىҡتىڭ كۇڭەلەنا ەلەككە رۋحتى ҡايتارىرعا تىرىشا. حالىҡ ۋلارعا ەيارەپ ىنتىلىپ تا، تالپىنىپ تا ҡاراي، تيك رۋح كوسو بيك ھيراكتارەندا گەنا ۋيانا. بىنا يڭ ҡۋرҡىنىس كون كيلەپ ەتا، ءھام رۋح ҡوشو ءۇلا. وشو كوندان حالىҡتىڭ كۇپسەلەگە نيندايҙەر بۋشلىҡ تويا. باشҡا بەر نامانە ءلا ھاعىنماي; تەلە، حالҡى، ۇتكاندارە ءھام كيلاساكتارە الدىندا بۋرىستارى بارلىعىن دا ونوتا. ۋلار ءوسون يڭ موھيمە - بوگونگو كون ءھام ۋل ۇҙە. ءھار بەرەھە ايىرىم. حاتتا عايلا بايلانەشتارە ءلا ءوҙولا باشلاي. حالىҡتىڭ كۇپسەلەگە تەرە مايەتكا، ءا رۋحھىҙ كۇڭەلدارە - ҡول كۇڭەلدارەنا ءايلانا: سايالىҡ مەنان تاۇاككاللەك - ارلاشەرگا ياراتىۋسانلىҡҡا; دۋҫلىҡ - كەشەنان فايҙا ەҙلاۇگا; سامسەللەك - كونسوللوككا; بەر-بەرەھەنا يحتيرام - يارامھاҡلانىۋعا; عورۋرلىҡ - ۇسەكسانلەككا; تۋرا ھۇҙلەلەك عايبات ھويلارگا ياراتىۋعا الماشىنىپ ءبوتا. رۋحي بايلىҡҡا ىنتىلىش تا ماتدي بايلىҡҡا الماشتىرىلا. حاتتا كەشەنەڭ اҡىلى تۋراھىندا لا تيك بايلىعى بۋيىنسا عىنا فەكەر ءيوروتولا. حالىҡتا حاينلىҡ وҫتونلوك الا باشلاي. ءا كۇڭەلدارەندا رۋح ҡوشونوڭ ەҙҙارەن ھاҡلاعاندار وشو حالدە كۇرەپ، كۇڭەل عازاپتارىنا دۋسار بۋلا. حالىҡ بۋلمىشىنىڭ ءتوپ سىعاناعى بۋلعان موڭدو ءھام تەلدە، سايالىҡتى ءھام عايراتتە، توعرو¬لوҡتو ءھام عورۋرلىҡتى تەرگەҙەرگا تىرىشا، كۇڭەلدارەندا ھاҡلان¬عان يىلىلىҡتى ءبوتا حالҡى مەنان ۋرتاҡلاشىرعا ىنتىلا. لاكين حالىҡتىڭ كۇپسەلەگە بىنى اڭلاي ҙا الماي، اڭلارعا تەلاماي ءҙا، سونكي كۇپسەلەك تيك ۇҙە ءوسون گەنا ياشارگا تەلاي، باشҡا بەر ءناما مەنان ءدا ҡىҙىҡھىنماي، كيرەھەنسا، رۋحلىلارعا اپتىراپ: «ءنيما ەتماي ھۋڭ ھەҙگا؟» - تيپ عاجاپكا ҡالا. ءا رۋحلىلار ھامان رۋح ҡوشون تەرەلتەرگا تىرىشا. كوسلوراكتارە - كوراشا، كوسھوҙوراكتارە يندە، حالҡىنىڭ بىل ماسحاراھەن كۇرماҫ ءوسون سيتكا سىعىپ كيتا. ءامما بوتاھەنەڭ ءدا كۇڭەلدارە ھىҙلاي، بوتاھە ءلا وموتھوҙلوكتان تونسوعور سيككا ەتا. لاكين ءوموت بار. سونكي رۋح ҡوشو ۇلەر الدىنان، ءۇҙ ناҫەلەن داۋام يتەۇ ءوسون، بەر يومورتҡا ھالىپ ҡالدىرا. بەر گەنا يومورتҡا. رۋح ҡوشو ۇلەپ، كۇپمەلەر ۆاҡىت ۇتكاس، شۋل يومورتҡا ەسەنان كەسكاي گەنا، كوسھوҙ گەنا ҡوشسوҡ كيلەپ سىعا. كوشسوҡ رۋح ҡوشو¬نوڭ ەسەندا تۋپلانعان ريزىҡ مەنان تۋҡلانا، ءا حالىҡتىڭ رۋحلى ءولوشو، ۇҙҙارە ءلا ھيҙمايەنسا، ەشماكارلەگە ءھام كۇڭەل كوستارە مەنان شۋل ҡوشسوҡتو يىلىتا، ءياشاتا. اگار ءҙا حالىҡ كۇڭەلەندا شۋل ҡوشسوҡتو ياشاتەرلەك كوس ەتماي يكان، ҡوشسوҡ كوس يىيىپ ولگورمايەنسا، ھالاك بۋلاساҡ، ءھام ۋنىڭ حالҡى شۋل كوندان باشلاپ ەر ءيوҙونان بوتونلايگا يۋҡҡا سىعا باش¬لاي. بىل كۇرەنەشكا كۇرشە حالىҡتار بيتاراف ҡالا، ҡايعىر¬مايҙار ҙا. «رۋحھىҙҙارعا شۋل كاراك»، - تيپ كەنا ҡۋيالار. ءا اگار ءҙا حالىҡ كۇڭەلە بالاكاي ҡوشسوҡتو كوس كەرگان ساعىنا تيكلەم يىلىتىپ، ياشاتەپ تورا الھا، ءيوҙ يارىم يىلدان ھۋڭ ياڭى رۋح ҡوشونا ءايلانا، ءھام وشو وسورҙان باشلاپ حالىҡ ۇҙەنەڭ ۋيانعانىن: يوراگەندا ياڭى ҡەۇات بارلىҡҡا كيلگانەن; رۋح ҡوشونوڭ ياشاۇەن; ءھام ۇҙҙارەنا سايالىҡ، عورۋرلىҡ، يحتىيار كوسونوڭ ولو ماҡساتتار مەنان ياشاۇگا ءدارت بيرەپ توروۋىن تويا باشلاي. كەشەلار ياڭىنان بەر بوتونگا - حالىҡҡا ويوشا، بەر-بەرەھەن ياراتا باشلاي، ونوتولوپ ءبوتوپ بارعان تەلەن، ءۇҙ حالҡىنا حاس يسەمدارەن، موڭون ياڭىنان تەرگەҙالار، يوراكتارەندا بەر-بەرەھە مەنان ءدا، رۋح ҡوشو مەنان ءدا نۋر بايلانەشە بۋلدىرالار. بىنان ھۋڭ ۋلارعا بەر گەنا شارت ҡۋيىلا - ءۇҙ رۋحتارىنا، ءۇҙ بۋلمىشىنا حىيانات ءيتماۇ... يلگيزار ءديҡҡات (بۋراҡاەۆ) "كۇك بۇرەلارە" كيتابىنان

***

 

اҡمۋللا

يىراۋ

 

كيل، ەگەتتار، ҡولاҡ ھال!

اҡمۋللانان وگوت ال!

"باحەتتە بار ەگەتكا، -

تيگان ءھۇҙ بار، - حوҙا يار..."

ءايتا الماي يوروگان

بەҙ عاريپتا كۇپ موڭ بار!!

سەرەڭ ساسەپ حالىҡҡا،

ەتاكلايҙەر تەل-موردار²¹⁷.

ەگەتتار، بىنى تىڭلاعىҙ!

Ҡۋلىم ҡىҫҡا، ەرەم تار،

كۇڭەل ەتھا، ҡۋل ەتماي،

اҫءتامدان بولوت كيتماي.

تەلانماكتە حالىҡتان

كۇرامەن بىنىڭ بارىن عار²¹⁸.

تەلانمايەك ءباندانان!

بيلدە بيگاھ²¹⁹ بايلاھاك،

Ҡىيىن بۋلماҫ ەگەتكا.

بۋلدى تاڭرەم، حوҙا يار.

اҙىراҡ ҡيسسا مين ҡىلدىم،

ءҠالام الىپ ҡۋلىما...

***

 

 

راۋيل بيكباەۆ

حالҡىما حات
تۋعان تەلەم مينەڭ! كۇپمە ھۇҙەڭ يوندوҙ كەۇەك يىم-يىم نۋرلانا. تامىرىڭدى ۋيلاپ عورۋرلانام، بوگونگوڭدو كۇرەپ حۋرلانام. تۋعان تەلكايەمدەڭ حالدارەنان باعەرҙارەم يانا، تەلەنا. حالҡىما مين وشو حاتتى ياҙام، وران ھالام باشҡورت يلەنا. ەركايەمدەڭ تاريح ھويلاماگان يۋҡ ھۋҡماعى، ھىۋى، يۋҡ تاۋى. يشەتامەن الە ҡىلىس سىڭىن، الە ھىلىۋ ҡىҙҙىڭ ھىҡتاۋىن. كۇپمە موڭ بار ەلاҫ اҡلاندارҙا، كۇپمە ناҙ بار دالا ەلەندا. Ҡاراي ۋلار عازيز ءاسام بۋلىپ، ءھويلاشالار باشҡورت تەلەندا. باشҡورت بالاھى مين، ەر حاتەرەندا مەڭ يىل ۋيىلىپ ҡالعان ەҙەم بار. بىۋىندارعا يالعاپ بىۋىندارҙى، يلدە توتҡان تەلەم، ھۇҙەم بار. شۋل تەل مەنان حالҡىم حاҡ ياҙمىشىن Ҡايھى بىۋاتتارعا ياҙماعان. كۇپمە اҫىل ەرҙارەنان ياҙعان، كۇپمە اҫىل يرҙارەنان ياҙعان، كۇپمە اҫىل يىرҙارىنان ياҙعان، تيك موڭونان، تەلەنان ياҙماعان. نيسانسە ҡات داۋلاپ ازاتلىعىن ۋرال دا عىنا تيگان باش يورتتا، باتشالىҡتىڭ تاحەتەن دەر ھەلكەتەپ، كۇتارەلگان تاعى باشҡورتتار. Ҡىيرالھا لا ءيرҙار، تامىرى ҡالعان يرەك ءوسون تاشҡان كار، سامدەڭ باتىرҙارҙى پالاچ دارعا اҫҡان، ياۋگيرҙارҙىڭ كيҫكان ҡولاҡتارىن، تەلەن كيҫكان كۇپمە ساساندەڭ. ني ۇتماگان باشҡورت باشتارىنان - دۋسار بۋلعان شۋنداي يازالارعا - تاريح ۋيلاپ ۇҙە ھيҫكانەر! كەمدار كۇرگان يرەك داۋلاعانعا كەشەلارҙەڭ تەلەن كيҫكانەن؟! باشҡورت يلەن توتوش ۋتҡا سولعاپ، ءتافتيلاۇҙار ءنيҙار ҡىلماعان. تيك باتشالار تەلەن كيҫكاندا ءلا، باشҡورتوم بيت تەلھەҙ بۋلماعان! حالҡىم! نامىҫىڭ عورۋر بۋلىپ ҡالعان يابىرىلھا لا زولوم، يابەرҙار، باتىرҙارҙىڭ تەلە كيҫەلھا ءلا، كيҫەلماگان موڭوڭ يانەڭدا. زيراكتارҙەڭ ҡولاҡتارىن يولҡوپ، يتەپ بۋلماي يلدە ھاڭعىراۋ. ۋلدان ۋلعا كۇسەپ ياڭعىراعان يل نامىҫىن ءايҙار حاҡ وران. Ҡۋلىنداعى ҡانلى بىعاۋҙارىن ءوҙҙو حالҡىم، عاҙەل يۋل تابىپ. باشҡورت اتى ەلەپ ەتماҫ ەرگا بارىپ ەتتە باشҡورت كيتابى. باشҡورت موڭو، باشҡورت ҡۋرايىنا الҡىشلاماي بوگون ҡاي تاراف؟ بەيەگاندا ءتونياҡ امۋرҙارى، دونيا ساحنالارە سايҡالا. ھالاتتارگا ءھالات وҫتالگاندا الҡىش ياۋلاپ دونيا گيҙەرلەك، كۇپمە كەشەلارҙە تۋعان موڭدان، تۋعان تەلدان نيسەك بيҙҙەرҙەك؟ تەللە كويو تەلھەҙ باشҡورتتار بار، ءاسا تەلەن بەلماي ۇҫكاندار... بارمى ەرҙا ءۇҙ ҡۋلدارى مەنان سابىيىنىڭ تەلەن كيҫكاندار؟ ءاسا موڭون سابىي، حايران ҡالىپ، كۇڭەلەنا يىيىر بەر ساҡتا، شۋل بالانىڭ ھيҙگەر ҡولاҡҡايىن ءۇҙ ҡۋلدارى مەنان كەم ҡاپلار؟ ءاللا ҡايҙان ەҙلاۇ كاراك تۇگەل اڭىن يۋيعان ۋنداي باندانە. ءنيسا بىۋىن ۇҫتە موڭھوҙ بۋلىپ، ءۇҙ تەلەنان ۇҙە عارلانەپ. تەلەن ҡىرҡҡان ساҡتا باتىرҙارҙىڭ الҡىمىنا ҡاندار تۋلعاندا، ۋيلاۋى لا حاتتا ҡۋرҡىنىس بيت - كوتكاندارمە ۇҫەر تيەپ بەر ساҡ تەللە كويو تەلھەҙ ۋعلاندار؟ ءنيشلار ينە ۋلار بىنى كۇرھا، كيتتەمە ني كۇپمە كوس ءارام؟ ءҠاھارلارҙار ينە - تەل كيҫەلگان، نامىҫىمدى ۋلار يىلدار اشا Ҡاراشتارى مەنان ءوتالار. بىۋىلدىمى بەҙҙا حالىҡ رۋحى، نامىҫىبىҙ يۋҡمى اҙىراҡ؟ Ҡۋيىنىندا ۇҫكان سابىيҙارىن تىرىشىپ-تىرىشىپ اتا-اسالارە ءۇҙ تەلەنان ۇҙە ياҙҙىرا. سابىيҙارҙىڭ تەلەنا عامھەҙ ҡاراپ، ۋپҡىن سيتتارەنا ەتكانبەҙ. تەلە بوتكاندەڭ بيت كونو ءبوتا، يلە ءبوتا تەلە بوتكاندەڭ. سيت تەلدارگا بالام ماھير تيەپ، شاتلىعىنان بەراۇ ھيكەرا. تيك ني ماعانا ءۇҙ اساڭدەڭ تەلە ءۇҙ بالاڭا يندە ۇگاي بۋلعاس، سيت تەلدان ءدا بۋلعاس سيتەراك؟ ني ماعانا گولداي باҡسا ءتوҙوۇ، ۋل باҡسانى يامان ҡىي الھا، تيҫتەرҙارە اراھىندا بالا باشҡورت بۋلىۋىنان، سىۋاش بۋلىۋىنان، ماري بۋلىۋىنان ويالھا؟ ني ماعانا باتشالارҙىڭ يسەمەن، سيت يل تاريحتارىن ياتلاۋҙان، يل تاريحى يلگا بيكلە بۋلھا، نامىҫىبىҙҙى تۋҙان ҡاپلاھا؟ ني ماعانا باشҡورت كيتاپتارى سيت يلدارگا ەتكان بەر ءمالدا، كۇپمە بالا تۋعان تەلكايەندا ءاليفبا لا تانىي بەلماگاس؟ كۇكراك ҡاعا-ҡاعا ءنينداي حالگا كيلەپ تەرالدەك بيت - ҡوت وسا! كۇپمە ءاسا ھالدات ۋلى مەنان حات ياҙىشا الماي باشҡورتسا. ءا ھۋڭ ҡاҙاعىندا، تاتارىندا - Ҡايҙا يۋҡ ھۋڭ ۋنداي بيسارالار، عازيز بالاھىنان ءۇҙ تەلەندا حات الىۋҙان ءماحرۇم ءاسالار؟ يلدەڭ بوگون بوعاҙىنان الا Ҡاعىҙҙارҙا يندە ءاللا ҡاسان ءحال يتەلگان ميللي ءماسالا. يىۋانمايىҡ، بىنداي ايانىس ءحال كيلماگان، تيپ، بارى باشҡورتҡا... بەلام ءدا بيت، يلدەڭ گەنا تۇگەل، بارلىҡ تەلدارҙەڭ ءدا باشتارىنا ءبالا بۋلدى باشھىҙ باشلىҡتار. يل ياҙمىشىن تۇگەل، تيك ءۇҙ يانەن Ҡالتىرانىپ ھاҡلار باشلىҡتار Ҡاراھىندار الە ۇҙҙارەنا، گوناھتارى سىҡھىن يوҙҙارەنا - تەلدار ءبوتا،تەلدار ءۇلا تيپ، يورتوبوҙҙا كۇپمە ҡۋشتان-ءتۇرا حۋرلامانى تۋعان ميللاتەن؟ تيك ҡارايىҡ الە ۇҙەبەҙگا - باشҡالارҙى ەڭەل ҡارعاۋى - تۋعان تەلدە سابىر بالتانى بيت بەҙҙەڭ عامھەҙلەك ءتا سارلانى. شۋل عامھەҙلەك، ҡۋشتان-يالاعايلىҡ يل ءيوҙونا ҡارا بولوت ياҡتى، تونسوعا بيت يندە ەر-كۇكتار! ءياننات بۋلىر وشو ەرەبەҙҙا تىۋا بوگون كۇپمە عاريپتار. ءا ھۋڭ ءاسا ھۇҙەن ونوتҡاندى عاريپ تۇگەل تيەپ كەم ءايتا؟ تانە مەنان، يانە مەنان حالҡىم ايلانەرمە عاريپ ميللاتكا؟ يلدەڭ يرتاگاھە حاستارҙارەن بەҙ كۇرمايسا تاعى كەم كۇرەر؟ سابىيҙارҙىڭ تەلەن ҡايعىرتماھاҡ، اҡھاҡالعا بۋلىر توكوروۇ. بىل دونيالا تەلدەڭ ҡوروۋҙارى يامانىراҡ داريا ҡوروۋҙان، ءھيڭا بىنى نيسەك اڭلاتىرعا، تەللە كويو تەلھەҙ ىرىۋҙاش؟ اҡىلىڭدان ءاللا ياҙҙىڭمى ھين، تەرە كويو تەلدان ياҙىرعا؟ تەلدان ياҙعانعا بيت وҙاҡ ҡالماي الҡىمىنان ءاجال الىرعا. ماҡساتتارҙى بوگون بەرگا ҡۋشھاҡ، وفوعوبوҙ الدا كيڭ الە. تۋعان تەلدەڭ شيفا شيشماھەنان كيلەر بىۋىن ەسھەن كينانەپ. ىرعىتايىҡ ҡۋلدار ەتماҫ ەرگا سابىي تەلەن باҫҡان بالتانى. اڭلاۋҙان دا بيگەراك توҙاتەۇە، توҙاتەۇە اۋىر حاتانى. بوگوندان ۇك ەگەلايەك ەشكا، ەتەر ھيبەلەۇҙار يۋҡ-بارعا، ءھۇҙ ءھويلاۇҙان گەنا ҡوتايماي يورت، تەلدە ھاҡلاپ بۋلماي تەل سارلاپ. Ҡاسان ءبوتور بەҙҙا بىل موڭھوҙلوҡ، بىل اڭҡاۋلىҡ، لاعنات يالҡاۋلىҡ؟ تۋپلانىعىҙ، ءياشتار، يزگە سافҡا، يرتاگاھەن يلدەڭ ھاҡلارلىҡ! Ҡايҙا بارا مەڭار يۋللىҡ يۋلىبىҙ، الدا كوتا ءنينداي ياҙمىشتار - بارىھى لا بەҙҙەڭ ۋياۋلىҡتا، بەҙҙەڭ ەشتا، بەҙҙەڭ نامىҫتا. تۋعان تەلەم ءوسون كاراك يكان - بار باحەتەم ءايҙا يۋҡ بۋلھىن، تۋعان تەلەم ءوسون كاراك يكان - اۋىҙىمداعى تەلەم ҡىرҡىلھىن! تۋعانىنان ياҙعان - يارتى ءياتيم، تۋعان تەلەنان ياҙعان - مەڭ ءياتيم، تەلدە توҙاҡلارلىҡ عامھەҙلەكتان ۋيان، حالҡىم، ҡۋҙعال، ميللاتەم!

***

 

 

باندابيكا مەنان ەرانسا ءساسان

باندابيكا ابەي ءماҡسۇت اۋىلى ەرەندا، ەيەككا ھۋل ياҡتان ҡويعان باندابيكا يىلعاھى بۋيىندا ياشاگان. ۋل زاماندا يىلعانىڭ ھىۋى مۋل بۋلعان، بالىعى كۇپ بۋلعان، بۋيى ҡۋيى اعاسلىҡ مەنان ҡاپلانعان.

يىلعانىڭ تونياعىنداعى ҡالҡىۋلىҡتا باندابيكا ҡۋرعانى بار. ۋل ءتيرما ءوي ھىماҡ يتەپ كيربەستان ەشلانگان. باندابيكانەڭ ҡىش ءياشاي تورعان ءويو -ىҙماھى بۋلعان.

باندابيكا ۇҙەنان بيك كۇپ ياشكا كەسە ەرانسا ساسانگا كەياۇگا سىҡҡان. ۋنى ءۇҙ ءويونا اپҡايتҡان. ۇҙە لە بيك ابرۋيلى، ھىنسىل، باتىر، تاۇاككال ҡاتىن بۋلعان. يل اҙاماتتارى ءھار ساҡ ۋنىڭ كاڭاشەن توتҡاندار» ۋنى ءحورمات يتەر بۋلعاندار.

بەرҙان-بەر ۆاҡىت باندابيكا ابەي اۋىرىҡھىنا باشلاي. ءا ەرانسا ساساندەڭ تاپ ير ҡوروڭا تۋلعان ساعى. ءھار ياۋҙان ەڭەپ ҡايتىۋى ارҡاھىندا، كۇڭەلە ءلا ۇҫءا بارا بىنىڭ. باندابيكا اۋىرىҡھىنىپ كيتكاس، بىل ايىرىۋسا يۇگانھەҙلانا. ەگەتتارەڭ يىيا دا بەر كون ءايتا:

Ҡاҙاҡتار بەҙҙەڭ يلگا بارىمتا مەنان كۇپ كيلدەلار. ياگەҙ الە، ەگەتتار، بەر ҡىҙىҡ بۋلھىن، بەҙ ҙا ۋلارҙىڭ يايلاۇҙارەنا بارىمتا ياھاپ ҡايتايىҡ.

ەگەتتارҙەڭ ҡايھىلارى:

تيپ يكەلانەبەراك

ҡالعاندار، ءا ҡايھىلارى;

- Ҡۋرҡاҡ كەشە بەҙ تۇگەل، - تيپ، ەرانسا ساساندەڭ ھۇҙەن ҡەۇاتلاگاندار. ھۇҙҙە تويناگاس، ەرانسا ءساسان، باندابيكا يانىنا ҡايتىپ، ءۇҙ فەكەرەن ايتكان يكان، باندابيكا ۋعا ҡارشى توشكان.

- ھين ءۇҙ يلەڭدا باتىر يسەمەن ياۋلانىڭ. باتىرلىҡ يانىنا اҡىل دا كاراك. «يل ھاҡلاعان - يرايەپ ياشاگان، يل باҫҡان - يҙەلگا تايانعان»، -~ تيگاندار. ءا ھين حاҙەر، احماҡلانىپ، ياشتارҙە ناسار ەشكا ҡوتورتҡانھىڭ. يل باҫىۋ بەҙҙەڭ عوروفكا ھىيماي. يسەم ھاتماعىҙ، «تەيماҫتە حوҙاي ھويماҫ»، تيگاندار. ناسار ۋيҙان كيرە ҡايتىعىҙ! - تيپ وگوتلاگان، تي، ۋل ءحال وҫءتوندا ياتҡان كويو. حالىҡ تا ۋنىڭ ھۇҙەن ҡەۇاتلاگان، تي.

باندابيكانەڭ اۋىرىۋى تاعى كوسايگان. ۋل، تۋعاندارىن يىيىپ:

- حالەم ناسار، ءشابايا المام. اگار ۇلەپ-نيتەپ كيتھام، ءويوما يندەرەپ ھالىعىҙ ҙا يشەك-تاҙرالارەن كۇمەگەҙ. ءويوم مينەڭ ҡابەرەم بۋلھىن، - تيپ ۆاسىيات ايتكان، تي.

باندابيكا وҙاҡ تا تورماي ۇلگان. Ҡارتتار ۋنى، ۆاسىياتى بۋيىنسا، ءۇҙ ءويوندا ەرلاگاندار.

ءا ەرانسا ءساسان ەگەتتارە مەنان ҡاماۋҙا ҡالعان، كۇپتارە ۇلگان. Ҡاҙاҡتىڭ يل ھاҡسىلارى ۋلارҙى حوكوم مايҙانىنا كيلتەرگاندار. ۋندا اҡھاҡالدار يىيىلعان بۋلعان. ءاسيرҙار باشتارىن ءتۇبان ەيەپ تورالار يكان. ۋلار يانىنا بەر ҡاҙاҡ باتىرى كيلەپ باҫҡان. شۋل ەرҙا ەرانسا ءساسان، باندابيكانەڭ ايتكاندارەن حاتەرلاپ، بيك نىҡ ۇكەنگان، تي.

اҡھاҡالدار:

- باتىرҙار كوراشەرگا تەيەش. اگار باتىرҙارى ەڭھا، بىل يلباҫارҙارҙى ازات يتەرگا. اگار ҡاҙاҡ باتىرى ەڭھا، ياۋ مەنان كيلگان باتىرҙىڭ يوراگەنا بىساҡ ҡاҙاپ ۇلتەرەرگا، ҡالعاندارىن ҡايتارىرعا. بىل ماجارانى ۋلار ҡايتىپ يل ҡارتتارىنا ءھويلارҙار، - تيپ، حوكوم سىعارعاندار.

Ҡاҙاҡ باتىرى ەرانسا ساساندە يىعىپ، كۇكراگەنا ۋلتىرعان دا يوراگەنا ҡاҙارعا اҙەرلانگان گەنا يكان، ەرانسا ءساسان ҡىسҡىرىپ كولوپ ەبارگان.

- تۋҡتا! ۇلتەرماي تور! ءنيڭا كولا، ھوراشايىҡ! تيپ ҡىسҡىرعاندار، تي، اҡھاҡالدار. ەرانسا ءساسان اياҡ ءۇرا باҫҡان دا:

- مينەڭ ҡاتىنىم باندابيكا ءميڭا... - تيپ ايتەۇە بۋلا، اҡھاҡالدار.

- باندابيكا!.. بەلابەҙ باندابيكانە! حۋش! ءھويلا! - ءتيҙار ҙو بەر-بەرەنا ҡاراپ ҡۋيالار. - ءاللا ھين ۋنىڭ يرە ەرانسا ساسانمە؟

ەيە، مين ەرانسا ءساساي. باندابيكا بەҙҙە يل باҫىۋҙان ҡىرҡا تىيҙى. «يل ھاҡلاۋ - ҙۋرلىҡ، يل باҫىۋ - حۋرلىҡ»، تينە. مين ۋنىڭ ھۇҙەن توتمانىم. ەگەتتارەم مەنان بارىمتاعا كيتتەم، ۋنىڭ ايتەۇە دوروҫ بۋلدى، حۋرلىҡҡا ҡالدىҡ. شۋعا ۇҙەمدان كولام، - تيگان برانوە ساسەڭ،

- باندابيكانە ءاۇليا تيپ يشەتا، ينەك، ىسىنلاپ تا، ءاۇليا يكەن. Ҡاتىنىن حورماتەنا بارىعىҙҙى لا ازات يتابەҙ، -- تيگاندار ҡاҙاҡ اҡھاҡالدارى.

بىلار يونسوپ يلدارەنا ҡايتىۋ زارى بۋلا، ۋلدارى ۇلەپ ҡالعان كەشەلار ەرانسا ساسانگا تاشلانالار:

- Ҡايҙا بەҙҙەڭ ۋلدارىبىҙ؟ - ءتيҙار. - ءھۇҙ تىڭلاماي ني ҡىرҙىڭ؟ يل تىڭلاماي حۋر بۋلدىڭ!

ەرانسا ءساسان ҡايعىعا ҡالا. حۋرلىعىنان ۋل ءتۇҙا الماي اتىنا مەنەپ، كونسىعىشҡا ҡاراي سابىپ كيتا دا، كاڭشات تاۋىنا بارىپ مەنا. شۋنان ҡىرلا بۋيلاپ ءيان-فارمان ەلەپ كيلا ءلا تاۋ بيتلاۇەنداگە ҡايانان ھىباي كويو ھيكەرا. شۋندا اتى لا، ۇҙە ءلا ھالاك بۋلا.

ەرانسا ءساسان ۋباھى اعاسلى ۇرگەن يىلعاھىنىڭ ۋڭ ياعىنان، ناҙىي يىلعاھىنىڭ ۇرگەنگا ҡويعان ەرەنا ياҡىن، يىلعانى ۋڭ ياҡلاپ، Ҡورو ۋرساي ۋياҙىنا بارعان يۋلدىڭ وҫ ياعىندا، ءتاپاش كەنا ھىرت وҫءتوندا. ۋنىڭ ءتيرا-ياعى ھورولگان. Ҡابەر وҫءتوندا وҙون تاش ۋلتىرا.

***

 

 

 

 

الپامىشا باتىر

 

بورون زاماندا بەر ابەي مەنان بەر باباي بۋلعان. ۋلارҙىڭ ھيس بالالارى بۋلماعان. ۇҙҙارە بيك ءفاҡير تورعاندار. ەمەرەلەپ بوتكان ءويҙا ياشاگاندار. باباي بايҙا ەشلاگان. «Ҡارتايعاندا، يسماھام، بەراي بالابىҙ ҙا يۋҡ بيت»، - تيپ ҡايعىرىشҡاندار بىلار.

امالگا ҡالعانداي، بەر ۆاҡىت بىلارҙىڭ ەشتان ҡايتىۋىنا ويҙارەندا بەر بالا يلاپ ۋلتىرا يكان.

- ءنينداي بالا بىل؟

- ۇҙەبەҙҙەڭ بالا. - ابەي مەنان باباي بي-ي-يك شاتلانا.

- ءنينداي سەم بيرابەҙ؟

- ءايҙا، الپامىشا تيپ ايتايەك.

كۇرشە-كۇلاندە ساҡىرىپ، ۇҙҙارەنا كۇرا يسەم تۋيى ۇتكارالار. بالا بين تاҙا بۋلا: كون ۇҫاھەن ساعات ۇҫءا، يىل ۇҫاھەن اي ۇҫءا. بەر-يكە يىل ۇتەۇگا، ەشلاپ ءيوروي، اتاھىنا ҡۋل يارҙام ءيتا.

- ھين، اتاي، ҡارتايعانھىڭ، يال يت. ھينەڭ ۋرىنىڭا ۇҙەم بارىپ ەشلايەم، - تي.

اتاھى:

- بالام، ياشھەڭ الە، ەشلارگا ولگورورھوڭ، - تي. الپامىشا اتاھىنىڭ اي-ۆايىنا ҡاراماي، ەشكا ۇҙە ءيوروي.

اتاھى بيك نىҡ شاتلانا. ءنينداي گەنا ەش بۋلھا لا، مالاي بيك تيҙ، بيك ءھايبات ەشلاي.

بەر ساҡ، ەشلان نوروگون ساعىندا، الپامىشا نيندايҙەر باتشالىҡتا نيندايҙەر مايҙان بۋلعانىن يشەتەپ ҡاپتا. «اتاي، ءميڭا بەر ات الىپ بير، - تي.- بەر باتشالىҡتا مايҙان بۋلا يكان، شۋندا كوراشكا بارام»، - تي. اتاھى ҡايعىعا ءتوشا.

- ات الىرلىҡ ءحال يۋҡ بيت الە، بالام، - تي. الپامىشا يكە ۋيلاپ تورماي، ات ەҙلارگا ۇҙە سىعىپ كيتا.

بەر كۇرشە اۋىلداعى بايعا بارا.

- بەراي اتىڭدى بير ءميڭا، باي، - تي. - حاҡىن بەراي ۆاҡىت تۇلارمەن، - تي.

باي ҡارىشىن تورماي.

- اناۋ ارانعا كەر ءҙا ۇҙەڭ تەلاگان اتتى ھايلاپ ال، - تي. الپامىشا يڭ ەلەك سبرۋي كەلاتەنا كەرەپ، يڭ ياҡشى يۋگان مەنان ҡامسى ھايلاپ الا. ۋنان ارانعا كەرا. اتتار يۋشاپ تورا يكان. يۋگان شىلتىراتҡانعا ҡايھى ات ҡاراھا، شۋل ات ۋنىҡى بۋلا يكان. يۋگاندە شىلتىراتا بىل. بەر ناسا-ا-ار عىنا ҡورساڭعى ات ҡاراي.

- ءميڭا تۋرا ҡاراعاس، باحەتەم شۋناندىر، - تيپ وشو بالاكاي گەنا تۋلاҡتى توتوپ الىن سىعا. بيك ءھايبات يتەپ تورون ەيارلاي. حاҙەر ҡورال دا ھوراي:

- باي، ۋҡ-ھاҙاҡ، ҡىلىس بير ءميڭا، - تي.

تەگە باي بارىن دا ءبيرا. اتتى ەتاكلاپ بيك كۇپ ەرҙار ءۇتا. الپامىشا ҡايتىۋ ياعىنا بارا. ات ۇҙەنان-ۇҙە ҙۋرايا كيلا، ҙۋرايا كيلا، باҡتىھىن ҡويا كيلا. بارا تورعاس، ات بيك ياҡشى بەر تولپارعا ءايلانا. Ҡايتىشلاي، بەر يىلعاعا ءتوشوروپ، اتىن ەسەرەپ الا لا مەنەپ ۋلتىرا تەگەنەڭ وҫءتونا. شۋل ساҡ ات تەلگا كيلا:

- الپامىشا باتىر، بەر ھۋҡ - تيرەما ۇتەر، يكە ھۋҡ - يتەما ۇتەر، ءوس ھۋҡ - ەلەگەما ۇتەر، - تي.

الپامىشا ھۋعا. شۋنان ات تاعى تەلگا كيلا:

- كۇҙەڭدە يوم، باتىر، - تي.

الپامىشا كۇҙەن يوما. شۋل ارالا كۇҙ اسىپ يومعانسى ات ەگەتتە ۇҙەنەڭ يشەك الدىنا كيلتەرەپ ءتا ҡۋيعان بۋلا. يناھە-اتاھى ҡارشى سىعا.

- ەي بالاҡايىم، ҡايھى ءيلدارҙا ءيورونوڭ، ني ءميحناتتار كۇرҙەڭ؟ - تيپ يلاي يناھە.

-- يلاماعىҙ، ҡايتتىم بيت يندە، - تي الپامىشا باتىر.

شۋل كيسەن ҡۋنا لا يرتاگەھەن الپامىشا مايҙان توتولعان باتشالىҡҡا كيتا، بىنىڭ بارىۋىنا بيك كۇپ حالىҡ يىيىلعان بۋلا. كوراش بارا يكان. الپامىشا، اتىن ەبارەپ، ۇҙە گەنا بارىرعا ءيتا. شۋل ساҡ اتى ءايتا:

- ءوس بورتوك ҡىلىمدى الىپ ҡال. ني ۆاҡىت ҡىل ءۇتا ھىҙعىرھاڭ، شۋل ۆاҡىت كيلەپ ەتەرمەن يانىڭا، - تي.

الپامىشا اتىن ەبارا ءلا، مايҙانعا ياҡىن ۋҡ كيلەپ، كوراش اراھىنا كيلەپ كەرا. ءتاۇҙا بەر اҙ ҡاراپ تورا. بەر باتىرعا ҡارشى بەر كەم ءدا سىҡماي، ҡۋرҡالار. الپامىشا باتىر:

- تاҫتامالدى بيرەگەҙ، ۇҙەم سىعامىن، - تي. ءبوتون حالىҡ حايران ҡالا. بايҙار، مىҫҡىللاپ:

- ەي، بىناۋ يولҡوندونان بۋلامى ني؟ ءنينداي تاҙا-تاҙا ەگەتتار سىعىپ ەڭا المايҙار، - تيپ كولالار.

بەر كەشەنەڭ ھۇҙەنا ҡاراماي، ۇҙەنا-ۇҙە ҡەۇات بيرەپ، ۇҙەنا-ۇҙە ءدارت بيرەپ، Ҡاراباتىرعا ҡارشى سىعا الپامىشا. Ҡاراباتىر، ەر تىرناپ، بىعا كيلا يندە، ءيانا ءلا بىنى ҡۋرҡىتىرعا. بىلار الىشىرعا توتونالار. الىشا تورعاس، يكەھە ءلا تۋبىҡ تيڭەتە ەرگا باتالار. بەرҙان-بەر ۆاҡىت تەگە Ҡاراباتىرҙى الپامىشا باتىر ەرҙان ھۋرىپ الىپ، كۇككا ءسويوپ ەبارا. Ҡاراباتىر ەرگا كيلەپ ءتوشا الماي، الپامىشا باتىر تەگەنە ҡۋلى مەنان توتوپ الا. Ҡايھى حالىҡ ҡىسҡىرا:

- بۋلمانى لا بۋلمانى! - بايҙار يندە. Ҡايھىلارى:

- بۋلدى، بۋلدى! - تي.

شۋنان الپامىشا باتىر، عارلانەپ كيتەپ، Ҡاراباتىرҙى يكەنسەگا ءسويوپ ەبارا.

- يۋҡ، بىلاي بۋلماي! - تيپ وسونسوگا كوراشتەرالار. ءوسونسوھوندا الپامىشا ҡاҙاҡ باتىرىن شۋل تيكلەم نىҡ كۇتارەپ ەبارا، ءاللا ҡايҙا كۇككا ولعاشتىرىپ، حالىҡ كۇҙەنا كۇرەنماҫلەك يتەپ، وҫكا ىرعىتا. شۋلاي ۋҡ ەرگا ءتوشورماي، كۇتارەپ الىپ، Ҡاراباتىرҙى ۇҙە ۋلتىرعان بالاҫҡا، بايҙار يانىنا، يلتەپ ۋلتىرتا. الپامىشا باتىرҙى ءبوتون حالىҡ ماҡتاي.

- Ҡايҙان كيلگان بىل باتىر؟ Ҡايҙان كيلگان بىل باتىر؟ - تيپ ءبوتونوھو ۋراتىپ الا. Ҡىمىҙ ەسەرالار، بۇلاكتار ءبيرالار.

باتشانىڭ شارتى بىلاي بۋلعان بۋلا:

- Ҡاراباتىرҙى كەم ەڭا، سابىپ كيلگان كيلەش ҡۋلسا كۇҙاۇەنان كەم ۋҡ ۇتكارا، ҡىҙىمدى اشارعا كيلگان التى باشلى اجداھانى كەم ۇلتەرا، شۋعا يارتى باتشالىعىمدى ءبيرام، - تيگان، تي.

وشو ءوس شارتتىڭ تاۇگەھەن الپامىشا ۇتانە بيت يندە. حاҙەر يكەنسەھەن ۇتارگا كاراك. اتتار ەبارالار سابىشتىرىرعا بەر يللەشار ساҡرىمعا. تەگە ҡۋلسانى بەيە-ە-ەك تاۋ باشىنا مەندەرەپ ҡۋيالار. شۋعا كۇҙ كۇرەمە ەرҙان اتىرعا كاراك بۋلا.

الپامىشا يپتاشتارەن الدان ەبارا، ۇҙە ارتҡاراҡ ҡالا. بەرەھە ءلا ۇتكارا الماي ۋعىن ҡۋلسا كۇҙاۇەنان. الپامىشا باتىر ۇҙە الىҫ ەرҙان اتҡان بۋلا. اتىپ ەبارا - الپامىشانىڭ ۋعى، كۇҙاۇҙان ءۇتا سىعىپ، مايҙان ۋرتاھىنا كيلەپ ҡاҙالا.

الپامىشا باتىرҙى مايҙاندا شاۋ-گور كيلەپ كۇتارەپ الالار.

يكەنسە بەر باتشالىҡتان، ءۇس يتەپ، باتشانىڭ ҡىҙىن الىرعا التى باشلى اجداھا ەبارالار. باتشا ҡىҙىن تاش كەلاتكا بيكلاپ ҡۋيا. ھاҡسىلار ҡۋيىلا. الپامىشا باتىرҙى ҡىҙ يانىنا كيلتەرالار. الپامىشا باتىر ҡىҙعا:

- مين بەر اҙىراҡ يوҡلاپ الام. بىنا ءھيڭا ءحانيار. اجداھا كيلھا، شۋنىڭ مەنان بەراي ەرەما ҡاҙارھىڭ، - تي.

الپامىشا باتىر ۋلتىرعان كيلەش كەنا يوҡلاپ كيتا. تەگە اجداھا، ەر تەتراتەپ، ҡاۋعا ҡۋپتارىپ، ҡارا بۋران تۋҙҙىرىپ كيلگان بۋلا. Ҡىҙ بيك نىҡ، ىسىن كۇҙ ياشتارە مەنان يلاي، حانيارە مەنان الپامىشاعا ҡاҙارعا ءياللاي. شۋل ۆاҡىت ەҫە كۇҙ ياشە الپامىشانىڭ بيتەنا ءتوشا. وشو ءياش تامسىھىنان الپامىشا ۋيانىپ كيتا.

- ھي-ي-ي-ي، ھىلىۋ، بيك وҙاҡ يوҡلاعانمىن بيت! ءنيڭا يرتاراك ۋياتمانىڭ؟ - تي. ءتيرا-ياعىنا ҡاراھا، الپامىشانىڭ يانىندا وҫءتال تۋلى اҙىҡ، تي. اشاپ تورورعا ۆاҡىتى بۋلماي، بەر-يكە تۋҫتاҡ ҡىمىҙ ەسەپ الا. ەسەپ بوتوۇگا، اجداھا بيك يامان ۇكەرەپ، ҡاپҡالارҙى، تيمەر يشەكتارҙە اسىپ، كەرەپ كيلگان بۋلا. الپامىشا باتىر بىعا ҡارشى سىعا. Ҡىҙى، يلاپ، يشەك الدىندا ҡاراپ تورا.

اجداھا:

- باتشا ءمينان بەرҙە تۇگەل، يكەنە ياللاماگان يكان: ҡىҙىن دا، بىل ەگەتتە ءلا كيلتەرەپ ҡۋيعان. بيك تەشتارەم ءدا، ҡۋلدارىم دا ҡىسىپ تورا ينە، - تي. الپامىشا باتىر ءايتا:

- Ҡىسىھا ҡىسىيҙىر. ءايҙا، ۋلاي بۋلعاس، الىشابىҙمى، كوراشابەҙمە؟ - تي.

شۋنان اجداھا، ماҡتانىپ:

- ھين ءميڭا بەر ҡابىملىҡ ҡىنا بيت يندە، ني ەشلاپ مين ھينەڭ مەنان كوراشەپ تورايىم؟ - تي.

الپامىشا اجداھانىڭ اي-ۆايىنا ҡۋيماي:

- الىشمى، كوراشمە؟ - تي.

شۋلايتىپ، بىلار الىشىرعا توتونالار. يكە ءتون، يكە كون الىشالار. ءوسونسو كونون الپامىشا اجداھانىڭ اҙاҡҡى باشىن ءوҙوپ الىپ، تۋراҡلاپ، ҙۋر بەر تاش اҫتىنا ҡىҫتىرىپ ҡۋيا.

شۋنان ҡىҙ، ҡايتىپ:

- الپامىشا باتىر اجداھانى ەڭدە، - تي.

باتشا، ۆازيرҙارەن ەبارەپ، ھارايعا ساҡىرتا الپامىشانى. بارا الپامىشا باتشا ҡىرىنا. باتشا بيك شاتلانا.

- يارار، ەگەت، مين ءھيڭا ءراحمات بەلگەرتام، - تي. - ايتكان ھۇҙەمدا تورامىن. بىنا، - تي، - ءوساۇ ينە ҡىҙҙارىم، - تي. - يڭ كەسەھە گەنا توروپ ҡالدى، يكاۇھەن ەلەگەراك كيلەپ، اجداھا اشاپ كيتتە، - تي. - ھين كەسە ҡىҙىمدى ҡوتҡارҙىڭ، شاتلىعىمدان يارتى باتشالىعىمدى ءبيرام،- تي.- كۇڭەلەڭا وҡشاھا، ҡىҙىمدى لا ال، - تي.

Ҡىҙىҡاي ايھىلىۋ يسەملە بۋلا.

شۋلايتىپ، بىندا تۋي ياھايҙار. باتشا ءبوتون ءيلدان ۇҙەنەڭ دۋҫ-يشتارەن ساҡىرعان بۋلا. الپامىشانىڭ اتا-يناھەن ءدا الدىرتا. تۋي ايҙان اشىۋ بارا - وҙاҡ بايرام ءيتالار.

اҙاҡ الپامىشا اتا-يناھەن توتوش كۇسەرەپ الىپ كيلەپ، بەر ھارايҙا توتا. يالان تۋلى كوتوۇ، ۇҙەنەڭ حەҙماتسەلارە بۋلا، يارتىلاشىن يارلىلارعا تاراتىپ ءبيرا.

الپامىشا باتىر تولپارىنا اتلانىپ، يىراҡ-يىراҡ ەرҙارҙا ھۋنارҙا ءيوروي. ءوس كون، ءوس تون ءيوروھا، ءوس كون، ءوس ءتون يوҡلاعان بۋلا. ھۋنارҙان ҡايتىپ كيلەشلاي ءھار ساҡ بەر بەي-ە-ە-ك تاۋ باشىنا مەنەپ ۋلتىرا لا اتىن اҡلانگا اشارعا ەبارا يكان. ۇҙە بيك ҡاتى يوҡوعا تالا، تي.

Ҡاراباتىر بىنىڭ ҡايҙارҙا يوروگاندارەن كۇҙاتەپ يوروگان يكان. Ҡاراباتىر بەر ساҡ ياҡىندارىنا امەر ءبيرا:

- الپامىشا باتىر ҡايҙا يوҡلاعان، شۋندا بيك ءتاران يتەپ سوҡور ҡاҙىعىҙ، - تي.

ۋن يكە ھىبايلى كيلەپ، الپامىشانىڭ يوҡلاعان ۋرىنىن تابالار. بىندا بيك ءتاران يتەپ ەر ҡاҙىيҙار. الپامىشا باتىرҙى يوҡلاعان كيلەش شۋل يامعا وسورالار. بىنىڭ وҫءتونا ياشەل اعاستار اۋҙارالار. اتىن الىپ ҡايتىپ كيتەپ، تاش كەلاتكا بيكلاپ ҡۋيالار. شۋلايتىپ، بىل Ҡاراباتىر حاҙەر ماҡتانا: ءيانا يندە دونيا ءيوҙوندا ۋل عىنا باتىر!

ايھىلىۋعا ياۋسى ەبارا;

- ھينەڭ الپامىشا باتىرىڭ ۇلدە، مين ھينە الامىن. بەر اҙنانان تۋي ياھايبىҙ!- تي.

ياۋسى كيلگاندان ھۋڭ ايھىلىۋ بيك ҡايعىرا، كون يلاي، ءتون يلاي. ايھىلىۋҙىڭ اي-ۆايىنا ҡۋيماي، تۋي ياھارعا بۋلالار.

بىل ۆاҡىتتا يندە الپامىشا باتىر تەگە سوҡورҙا ۋن يكە كون ياتҡان بۋلا. ايھىلىۋҙىڭ يپتاشتارە، ۋن يكە-ۋن ءبيشلاپ ҡىҙ يىيىلىپ، يالانعا ەلاككا سىҡҡان يكان، تي. ەلاك يىيىپ يوروگاندا، ۋلار ҡايҙاندىر ەر اҫتىنان بەر بايەت يشەتالار:

وҙون ساسلە، ҡارا ҡاشلى ايھىلىۋىم بار ميكان؟

يالى-ҡويروعو ەرگا تەيگان تۋرى تولپارىم بار ميكان؟

- Ҡاراباتىرҙىڭ ەشە گەنالەر، يҫءان-ھاۋҙار وشونان سىҡھام، كۇككا ءسويور ينەم ۇҙەن، - تيپ ءھويلانا ءۇҙالدىنا ۇҙە الپامىشا باتىر.

تەگە ҡىҙҙار تاۋىشتى يۋللاپ كيلەپ، الپامىشا ۋلتىرعان سوҡورҙو كيلەپ تابالار.

- كەم ۋندا؟ - تيپ ھورايҙار ҡىҙҙار.

- مين، مين. مين الپامىشا باتىر. ايھىلىۋىم يҫءان ميكان؟ مينەڭ تولپارىم ҡايҙا ءيوروي يكان؟

- تولپارىڭ بىندا اҡلاندا يۋҡ. ايھىلىۋىڭ يورتتا، يҫءان، Ҡاراباتىر تۋيعا اҙەرلانا، - تيپ ياۋاپلايҙار ҡىҙҙار.

- ايھىلىۋ كيلھەن ينە بىندا، ҡايتىپ ايتەگەҙ الە، - تيپ ҡۋشا الپامىشا ҡىҙҙارعا.

تەگەلار يۋگەرەشەپ ҡايتىپ كيتالار ءҙا، ايھىلىۋ يانىنا ينەن;

- ءھويونسو، ايھىلىۋ! الپامىشا باتىر يҫءان. ھينە ساҡىرا ۇҙە يانىنا، - ءتيҙار.

بىل ҡىҙҙارҙىڭ ايتەپ بوتوۇە بۋلا، ايھىلىۋ سىعىپ تا يۋگەرا. كۇماكلاشەپ، ءھا تيگانسە كيلەپ ءتا ەتالار سوҡور يانىنا. ايھىلىۋҙىڭ ساسە بيك وҙون بۋلعان بۋلا. باشىن ەيەپ، الپامىشا سوҡورونا ساسەن ءتوشورا. ني ҡاҙارە وҙون بۋلھا لا، الپامىشانىڭ بۋيى ەتماي.

- مينەڭ تولپارҙى تابىعىҙ، يۋҡھا ەش ناسار، - تي الپامىشا.

Ҡىҙҙار تولپارҙىڭ تاش كەلاتتا بيكلە تورعانىن بەلگان بۋلا.

- نيسەك ءتا بۋلھا، كەلاتتەڭ اسҡىسىن ۋرلاعىҙ، - تيپ ءويراتا ايھىلىۋ ҡىҙҙارعا.

Ҡىҙҙار، ھاҡسىلارҙى الداپ-يولداپ، اسҡىستى ۋرلايҙار. تۋي بارعان ۆاҡىتتا ۋيناپ يوروگان بۋلىپ، ھارايҙى اسىپ ەبارالار. تولپارҙىڭ سابىپ سىعىۋى بۋلا، ҡىҙҙار، ҡۋرҡىشىپ، سارىلداشىپ ҡاسىپ ءبوتالار. تولپار، ەر تەتراتەپ، الپامىشا ياتҡان ەرگا سابىپ بارا. سابىپ بارىپ تا ەتا، سۇگالاي بيرەپ، سوҡورعا ҡويروعون ءتوشوروپ ءتا ەبارا. الپامىشانى ءھويراپ سىعارا. سىҡҡاس، تيҙ گەنا تولپارىنا اتلانا لا ھارايعا ҡاراي سابا باتىر، ھارايعا ەتەر الداراҡ اتىن ەبارا ءلا ۇҙە ءياياۇلاپ ҡايتىپ ءينا. بىل ۆاҡىتتا يندە ايھىلىۋҙى سىمىلدىҡҡا ياپҡان بۋلالار.

الپامىشا باتىرҙىڭ ھارايى ҙۋ-ۋ-ر بۋلا. اش كۋحنيالارە گەنا ۋن يكە ۋرىندا يكان، تي. Ҡايتھا، شۋلارҙىڭ ءھار ҡايھىھىندا اش ولگوروپ كيلا يكان، تي. حەҙماتسەلارە الپامىشانى تانىمايҙار: ھاҡال-مىيىҡ باҫҡان تەگەنە.

- اشىعىҙ ولگورامە الە. اسىҡتىم، يۋلسىنى اشاتىپ ەبارەگەҙ، - تي يكان الپامىشا.

- ولگورا، ولگورا، - ءتيҙار حەҙماتسەلارە.

Ҡاراباتىر ۋن يكە ۋرىنداعى اشتى ءتاملاپ ءيوروي، ۋنىڭ ارتىنان ءتوشوپ، الپامىشا ءھار ҡاҙاندىڭ اشىن اشاپ ءبوتورا ءيوروي، تي. ھۋڭعى ҡاҙاندى تاملاگاس، Ҡاراباتىر، ھارايعا ينەپ، اش كوتوپ ۋلتىرا، تي. الپامىشا باتىرҙىڭ اҙاҡҡى ҡاҙاندى لا اشاپ ءبوتوروپ كيلگانەن كۇرەپ، حەҙماتسەلار بيك ҡۋرҡҡان، تي. الپامىشا تەگەلارگا، تاۋىشلانماعىҙ، تيپ بارماҡ ҡىنا ياناپ ҡۋيا، تي.

اشاپ بوتكاس، الپامىشا Ҡاراباتىر يانىنا ءينا. تەگەھە تانىماي بىنى.

- Ҡاراباتىر، ھين ني ەشلاپ ياتاھىڭ؟ الپامىشا تەرەلەپ سىҡҡان بيت، الە ҡايتىپ كيلا، - تي الپامىشا باتىر.

Ҡاراباتىر، ۇҙەن-ۇҙە يولҡҡولارҙاي بۋلىپ، باتشا يانىنا بارا.

- ھالداتتار بير، الپامىشاعا ҡارشى سىعام، - تي. باتشالىҡتا كۇپمە ھالدات بار، شۋنى الىپ، الپامىشاعا ҡارشى كيتا ءيانا ءلا. ءا الپامىشا باتىر بىندا اشاپ-ەسەپ ءيوروي.

الپامىشا ءياھات كەنا ҡىرىنىپ، يىۋىنىپ-سايҡانىپ الا لا، تيمەر كەيەمدارەن كەيەپ، ҡوراللانىپ تىشҡا سىعا. اتىن تيҙ گەنا ҡىل ءۇتا ھىҙعىرتىپ الىپ، Ҡاراباتىرگا ҡارشى كيتا.

Ҡاراباتىر ھالداتتارىن سترويعا تەҙەپ كەنا تورا يكان، الپامىشا باتىر بىنىڭ يادىنا ساپتىرىپ كيلەپ ەتا:

- ءيا، Ҡاراباتىر، اҙەرھەڭمە مايҙانعا سىعىرعا؟ - تي. - مين ھينە، بيك ياҡشى يتەپ اҙەرلانگاس، كوتوپ توراھىڭدىر تين ۋيلاھام، ھين عاسكار مەنان ҡارشى توراھىڭ يكان ءدا، - تي.

Ҡاراباتىر، يۋحالانىپ:

- Ҡايҙارҙا بۋلدىڭ؟ ني ارالا ҡايتىپ ەتتەڭ؟ - تي. ھالداتتار ҙا اپتىراپ ҡالا: ىسىنىندا الپامىشا ھالداتتارى بيت يندە.

الپامىشا ءايتا:

- ءيا، ەتەر، ھين مينەڭ باشتان كولورگا ۋيلاعاينىڭ، كيلەپ سىҡمانى بىل ەشەڭ. يۋحالانما يۋҡҡا، ايھىلىۋҙى تابىپ كيلتەر! - تي. ايھىلىۋҙى ياشەرگان بۋلالار بىل ساҡ.

ايھىلىۋҙى ءھا تيگانسە تاپتىرا. ۆازيرҙارەنا امەر ءبيرا:

- Ҡاراباتىرҙى زيندانعا يابىپ ҡۋيىعىҙ، كاراك ۆاҡىتتا ۇҙەم سىعارىرمىن، - تي.

الپامىشانى ھارايҙا بيك ياҡشى يتەپ ҡارشى الالار. ايھىلىۋ يلاي.

بەرҙان-بەر كوندو الپامىشا ۆازيرҙارەنا:

- ھۋمالا ҡايناتىعىҙ! - تيپ امەر ءبيرا. ھۋمالا ҡايناعاس، Ҡاراباتىرҙى زينداندان سىعارتا.

- شۋل ҡايناپ تورعان ҡاҙاندان سۋمىپ سىعا الھاڭ، ياشارھەڭ; سىعا الماھاڭ، شۋندا ҡالىرھىڭ يندە، - تي Ҡاراباتىرگا.

Ҡاراباتىر بيك نىҡ يتەپ ەر تىرناپ يلاي عارلەگەنان. الپامىشاعا باشىن ەيەپ، اياعىنا يىعىلا:

- مينە حاراپ ءيتما! - تي. الپامىشا Ҡاراباتىرعا:

- ھين ҡۋرҡاҡ! - تي.

مايҙان يىيىلا. وشو مايҙاندا الپامىشا Ҡاراباتىرҙىڭ باشىن ҡىلىس مەنان سابىپ ءوҙا.

الپامىشا الە بۋلھا ايھىلىۋى مەنان تورا، ھامان باتىر بۋلىپ ءيوروي ءبيرا، تي.

***

 

 

باشقۇرت ونەرى