Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Janalyqtar 5557 0 pikir 2 Qantar, 2011 saghat 11:09

"Alty Alash" jobasy: Bauyr etim Bashqúrtym!

Qayran da mening Bashqúrtym! Bauyr etim! Tegi bir tektim! Bodan bolghan basyng bar, sher bolyp qatqan jasyng bar! Saghynyshqa ainalghan saghym zamanda babang bassaly bolghan elge kiriptar bolyp otyramyn degen ya senin, ya mening basyma keldi me?! Úly dalanyng qúnarly tósinde qúldyrandaghan qúlynday egiz edik. Shat edik! Endigi kýning mynau. Azattyghym basymda bolghanymen bauyrlarym qasymda joq. Ózimshildigi ósip kele jatqan Reseyding bir quysynda, Qúdaydyng uysynda babadan qalghan balbal tastarday týrkining tekti mәdeniyetining óz boyynda qalghan qolamtasyn janyndy salyp qorghap, sony saqtau arqyly bolashaghyna ýmit jalghaghan býgingi beynendi kórip egilip, eki dýniyede sening bostan kýnindi, azat tanyndy tilep ótermin! Alashtyng oryndalghan armanynyng jemisin kórip men otyrmyn. Bashqúrttyng azattyghy ýshin Alashpen birge qasqayyp kýresip ótken Ahmet Zәkiyding qatiralaryn qúshaqtap sen otyrsyn. Qamyqpa, bauyr, Bashqúrtym! Úly dalada úlarday shulap tabysarmyz әli!

Tómende boyyndaghy baryn kózinning qarashyghynday qorghap, ayalap otyrghan Bashqúrt bauyrlardyng Úly dalanyng iyesi men kiyesi bolyp otyrghan qazaqqa jibergen sәlemi.

 

"Abay-aqparat"

 

 

 

Bashqúrt әdebiyeti

Ҡuҙyikkýrpәs menәn Mayanhylyu

Qayran da mening Bashqúrtym! Bauyr etim! Tegi bir tektim! Bodan bolghan basyng bar, sher bolyp qatqan jasyng bar! Saghynyshqa ainalghan saghym zamanda babang bassaly bolghan elge kiriptar bolyp otyramyn degen ya senin, ya mening basyma keldi me?! Úly dalanyng qúnarly tósinde qúldyrandaghan qúlynday egiz edik. Shat edik! Endigi kýning mynau. Azattyghym basymda bolghanymen bauyrlarym qasymda joq. Ózimshildigi ósip kele jatqan Reseyding bir quysynda, Qúdaydyng uysynda babadan qalghan balbal tastarday týrkining tekti mәdeniyetining óz boyynda qalghan qolamtasyn janyndy salyp qorghap, sony saqtau arqyly bolashaghyna ýmit jalghaghan býgingi beynendi kórip egilip, eki dýniyede sening bostan kýnindi, azat tanyndy tilep ótermin! Alashtyng oryndalghan armanynyng jemisin kórip men otyrmyn. Bashqúrttyng azattyghy ýshin Alashpen birge qasqayyp kýresip ótken Ahmet Zәkiyding qatiralaryn qúshaqtap sen otyrsyn. Qamyqpa, bauyr, Bashqúrtym! Úly dalada úlarday shulap tabysarmyz әli!

Tómende boyyndaghy baryn kózinning qarashyghynday qorghap, ayalap otyrghan Bashqúrt bauyrlardyng Úly dalanyng iyesi men kiyesi bolyp otyrghan qazaqqa jibergen sәlemi.

 

"Abay-aqparat"

 

 

 

Bashqúrt әdebiyeti

Ҡuҙyikkýrpәs menәn Mayanhylyu

Boron-boron zamanda la,
Yә ҡyҙyl ҡar yaughanda la,
Ildәr, yorttar aughanda la,
Doniya tynys torghanda la,
Ákiyәt iykәn ul әkiyәt.

Uylamaghyҙ, byl taghy haҡ -
Sygharghan dýrtkel samokat,
Yә tarihtan tapҡan aҡ tap...
Bynda móhim bary tik fakt!
Hәier, bashtan, әiҙә - tәfsirlәp.

... Ҡuҙyikýrpәs, Mayanhylyuyn
Alyp ҡaytҡas atay óiónәn,
Bynda niysek tormosh ҡorouyn,
Doniyalarҙy niysek ҡyuyuyn
Etkermәgәn beҙgә yaҙmalar.

Tarih lәkin yóy ҡaldyrghan
(yҡ his uryn aldashyrgha):
Geroyҙar ghaiylә ҡorghan...
Á artaban hung ny bulghan?
Asyҡ inde - doniya, balalar...

Ary - hóilәy shәjәrәlәr:
Shanly yauҙar, handar, beyҙәr,
Riýәiәttәr, oҙon kóiҙәr...
Ҡuҙyikýrpәs aty shulay, tiyҙәr,
Beҙҙeng kóndәrgә lә kiylep etkәn.

... Zaman ber aҙ yҡҡa kitkәs,
Yany bashҡort Ҡuҙyikýrpәs,
Byl esh, tiyep, mәnge bótmәҫ,
Yany haylau mәle etkәs,
Kiytergә, ti, bulghan sәiәsәtkә.

***

Akmulla

Bashҡorttarym, uҡyu kәrәk!*

Bashҡorttarym, uҡyu kәrәk, uҡyu kәrәk!
Arabyҙҙa naҙandar kýp, uҡyu hiyrәk.
Anghyra aiyuҙan Uraldaghy ҡurҡҡanday,
Ey, tughandar, naҙanlyҡtan ҡurҡyu kәrәk!

Iltifat iyt: uҡyuҙalyr shәrafәttәr,
Yahillektәn kiylә yatyr ҙur afәttәr.
Uҡyghandar kýktә osor, hyuҙa yóҙór,
Yuҡtyr unda әýliyәlek, kәramәttәr.

Uҡyghangha byl doniyala jәlәl bulyr,
Haram tiygәn kýp shәiҙәr hәlәl bulyr.
Yryҫ, dәýlәt shishmәhen asam tiyhәn,
Ghiylem-hónәr berҙәn-ber әmәl bulyr.


Altygha berҙe ҡushyp, han un bulmay,
Sәghәtte algha borop, tón kón bulmay.
Belemlelek - aryҫlandan kósló batyr,
Shugha atlanmay, hiyneng tóshóng his ón bulmay.

***

 

 

Akmulla

Hyr ҡypsaghyna

(Tiynlek ala almaghan Aҡmullanyng Aҡmәset әҙәmdәrenә yaҙghan haty)

 

Aҡ shonҡar au kýrmәgәn, asyҡ emgә,

Saҡyrghan ata tauyshyna kildek ilgә.

Kem tartyr ghәiep-yaҙyҡ shul gonahyn -

At tiyre, ir heҙmәte kiythә elgә?

Ҡaghylghan ҡay eget tabyr gýzәlen,

Yҙalanyp, artta torop, ҡalha kәmgә?

Doniya - ber tәgәrmәster torghan auyp1,

Bulalyr, insaf ashha, ilgә hәýef.

Kýreýҙәn - eseý artyҡ tiygәn hýҙ bar,

Kermәiҙer tik torouҙan ilgә haulyҡ.

Dýrt dóiә - dýrt beyҙeng tәýfiyghenә,

Kilterҙek at ta, nar2 ҙa dogha yabyp.

Halyҡtyng bashyn ҡushҡan hórmәtenә -

Teýәllәnep kitmәnek riza tabyp.

Bar iyne yyl ҡoshonday ber ҡunyr yaҙ3,

Ómótló iynek, ul saҡyrha, kiyler, tip yaҙ.

Hóróngәndә hóiәngәn uryn iyne -

Tabyr iynek yórómәgәn ýҙe hәm ҡaҙ.

Kýneldәge býtәnsә maҡsatybyҙ -

Barabyҙ әҙәm tapmay әitergә naҙ.

Niyәtegeҙ - talash iykәn tiyshek tamgha4,

Ále haman kermәihegeҙ hәýef-ghәmgә.

Aҙashҡan aҡylynan ahmaҡ shaldar5

Alyshҡan aҡylyn it menәn nangha.

Bey iykәn dýrt týbәgә ata Nurman,

Yatҡan erҙәn saҡyryp aldyng ҡyrҙan.

Ҡyualap ҡomalaҡtyng uyynynday,

Sygharҙyng óiórmәlәp beҙҙe ҡorҙan.

Ýҙendәn kilde hәbәr, kiylhen, tiygәn.

IYr-namәrd6 namyҫyna biylhenmәgәn7,

Ҡyl ýnәs, tar kýkrәkkә kәmhenmәgәn,

Eskәndәy mәnge hyuyn, ҡarymaghan,

Ҡartlyghyna bәrәkәt tarymaghan,

King boghaҙ, ҡuҡyr eyәk agha taptyҡ,

Yuyҙ ҙa auyҙyna yaramaghan.

Vaҡ iykәn shóghóldәre - ҡashyҡ yalap,

Ҡaldyrghan aҡyl eҫen nәfse ҡamap.

Saҡyrghan aghayyn, hiynә ҡarap,

nҡtan boyҙay tirgәndәi, fayҙa hanap,

Yanyndaghy uyyҡ elkә beyҙәre lә

Sygharghan bashyng kәmgә, tiynen hanap.

Bey bulghan Urta Yóҙgә ir Yәnebәk,

Naymanda yyryng ҡolaҡ itte Týlәk;

Arҡala - Balghuja hәm Nauruzbay,

Urta ҡypsaҡ Telәýle - yatyr býlәk.

Hyrҙa - Dospol, Torsombay, yәnә Turghay -

Kýrerlek nәҫeldәren - buyy kýmәk.

ygharghy dýrt zattarҙyng nәҫelenәn

Almaghan iykәn bylar ҡylyp kәrәk.

Ҡarylary hýҙ tynlayҙar yәshtәrenәn,

Vaҡighalar ýtmәgәndәy bashtarynan.

Aghastay yapraҡhyҙ sayahy8 yuҡ,

Kýrshehe kitmәgәndәy ҡashtarynan.

Saҡyrghan aghayyndy kildek kýrә

(Ҡay berәý, sittәn yatyp, ҡarshy órә).

Niysә әithәng dә, aҡhóiәk balahy biyt,

«Insafy» bar iykәn ýҙenә kýrә.

Ýҙendә hurlyҡ, zyyan - baryhy mul.

(Shul iyrҙәn kýrenәler ung menәn hul!)

Hәr kemde aҡylynan aҙashtyrҙy,

Sygharyp kós-ҡeýәten ayamay mul.

 

Ghaliym, haji, bay, mirza - yaҡshylar bar,

Maҡsatyn iytep torghan aҡtan telәp.

Byndayyn kýp halyҡҡa ýpkәbeҙ yuҡ,

Áyttek hýҙ iyke-ós әҙәmgә tәghәienlәp.

 

***

 

 

 

 

Ruh ҡosho turaHynda riýәiәt

 

Doniyala Ruh tiygәn ҡosh bar. Bashҡa bótә ҡoshtarҙan da aiyrmaly rәýeshtә, Ruh ҡosho nurҙan ghyna tora hәm kýҙgә kýrenmәi. Uny bary tik kýnel menәn genә toyop bula.
Er yóҙóndә yәshәgәn hәr ber halyҡtyng ýҙ Ruh ҡosho bula. Hәr halyҡ ýҙ Ruh ҡosho menәn bergә barlyҡҡa kiylә. Ruh ҡosho halyҡtyng uldarynyng hәm ҡyҙҙarynyng kýnel yylylyghynan kós ala. Á kýnel yylylyghy halyҡtyng ýҙ bulmyshyna, ýҙ monona, telenә hóióýenәn, ber-berehenә bulghan kýnel tartymynan, kiylәsәk aldyndaghy burystaryna yauaplylyҡ toyghohonan yarala. Osho yylylyҡtan kós alghan Ruh ҡosho iyhә halyҡҡa yugharylyҡҡa, olo maҡsat menәn yәshәýgә yntylysh, sayalyҡ, ghorurlyҡ, ihtyyar kósó rәýeshendә ruhy ҡeýәt biyrә.
Ágәr halyҡ ýҙ bulmyshyna hyyanat iythә, Ruh ҡoshonong kósó kәmey bashlay.

Ýҙ telenә, monona, ijadyna hóióýe hýrelhә, unyng ghorurlyghy yuҡҡa sygha.
Ber-berehenә bulghan kýnel tartymy ҡaҡshaha, ihtyyar kósó kәmey.
Kiylәsәk aldyndaghy burystaryn onotha, olo maҡsat menәn yәshәýgә yntylysh ta, sayalyҡ ta selpәrәmә kiylә.
Á Ruh ҡoshonong kósó kәmehә, halyҡ hәlheҙlәnә. Hәlheҙlәngәn halyҡ ýҙ Ruh ҡoshon yәshәteý ósón teyeshle kiymәldә yylylyҡ biyrә almay.

Sit halyҡtar arahyna syghyp kitkәn keshelәrҙeng iyhә ýҙ Ruh ҡoshtary menәn kýnel nurҙarynyng bәilәneshtәre bik nyҡ bushay. Shugha la ular sit erҙәrҙә yәshәgәndә, yórәktәrendә nindәiҙer bushlyҡ hәm ýҙәk óҙgós haghysh toya bashlay. Yyrҙaryn haghynamy, tyuyp-ýҫkәn erҙәrenme, tughandarynmy - ýҙҙәre lә belmәy hәm anlamay. Á haghyshtyng tóp sәbәbe - ýҙ halҡynyng Ruh ҡosho menәn kýnel bәilәnesheneng óҙólóýe. Sitkә kýmәklәp syghyp kiyteýselәr genә, әgәr ҙә kýnel kóstәre ethә, ýҙ halҡynyng ҡoshonan ҡeýәt ala bashlay, tik bynyng ósón bik ҙur ihtyyar kósó kәrәk. Ámmә ular ýҙҙәre iyhә Ruh ҡoshon yәshәteýgә kýnel yylylyghy biyrә almay.
Halҡy kóslórәk bulghan hayyn Ruh ҡosho la ҙuryraҡ bula hәm oҙaghyraҡ ghýmer iytә. Lәkin ul nindәy genә ҙur bulmahyn, meng yarym yyldan oҙaҡ yәshәy almay. Ýҙ ghýmeren yәshәgәs, oyahyna ultyra la ýlergә әҙerlәnә. Ruh ҡoshonong hәle bótkәn hayyn, halҡy la ҡaryuy ҡaytyuyn toya. Byl osorҙa halyҡ yalҡaulana, vayymhyҙlana, nasar holoҡtargha hәm tórló auyryuҙargha tiҙ biyreshә bashlay. Ruh ҡosho hәm ber-berehe menәn bәilәp torghan kýnel nurҙary kәmegәndәn kәmey, bushaghandan bushay bara. Halyҡ yaylap ҡyna tarҡala, kýpselege ýҙe ósón genә yәshәýҙe óҫtón ҡuya. Hәm shunyng menәn ýҙ-ýҙen taghy la kóshóҙlәnderә, Ruh ҡoshonong ýlemen yaҡynayta.

Osho vaҡyt halyҡtyng kýpselege Ruh ҡoshonong kósló saҡtaryn haghyna, ýҙәk óҙgós yyrҙar ijad iytә, niyҙer eshlәrgә yntyla, yórәktәrendә niymәler etmәýen toya. Lәkiyn, bóiók eshtәr bashҡaryu ósón, ularҙyng yórәk hәm telәk kóstәre - ruhtary etmәi.
Osho auyr osorҙa halyҡtyng ber ólóshó genә - ing kósló, ing ruhly uldary hәm ҡyҙҙary yórәktәrendә Ruh ҡosho menәn bәilәneshen haҡlay. Ámmә kýneldәre hәýeflәnә, yórәktәre nindәiҙer kóstóng kәmegәndәn kәmey baryuyn hiyҙә. Tik ular, dóióm halyҡtan aiyrmaly rәýeshtә, niymә bulha la eshlәp, halyҡtyng kýnelenә elekke ruhty ҡaytaryrgha tyrysha. Halyҡ ulargha eyәrep yntylyp ta, talpynyp ta ҡaray, tik ruh kósó bik hiyrәktәrendә genә uyana.
Byna ing ҡurҡynys kón kiylep etә, hәm Ruh ҡosho ýlә. Osho kóndәn halyҡtyng kýpselege nindәiҙer bushlyҡ toya. Bashҡa ber nәmәne lә haghynmay; tele, halҡy, ýtkәndәre hәm kiylәsәktәre aldynda burystary barlyghyn da onota. Ular ósón ing móhiyme - bógóngó kón hәm ul ýҙe. Hәr berehe aiyrym. Hatta ghaiylә bәilәneshtәre lә óҙólә bashlay. Halyҡtyng kýpselege tere mәietkә, ә ruhhyҙ kýneldәre - ҡol kýneldәrenә әilәnә: sayalyҡ menәn tәýәkkәllek - әrlәshergә yaratyusanlyҡҡa; duҫlyҡ - keshenәn fayҙa eҙlәýgә; sәmsellek - kónsóllókkә; ber-berehenә ihtiram - yaramhaҡlanyugha; ghorurlyҡ - ýseksәnlekkә; tura hýҙlelek ghәibәt hóilәrgә yaratyugha almashynyp bótә.

Ruhy baylyҡҡa yntylysh ta matdy baylyҡҡa almashtyryla.
Hatta kesheneng aҡyly turahynda la tik baylyghy buyynsa ghyna feker yórótólә.
Halyҡta hainlyҡ óҫtónlók ala bashlay.
Á kýneldәrendә Ruh ҡoshonong eҙҙәren haҡlaghandar osho hәlde kýrep, kýnel ghazaptaryna dusar bula. Halyҡ bulmyshynyng tóp syghanaghy bulghan mondo hәm telde, sayalyҡty hәm ghәirәtte, toghro¬loҡto hәm ghorurlyҡty tergeҙergә tyrysha, kýneldәrendә haҡlan¬ghan yylylyҡty bótә halҡy menәn urtaҡlashyrgha yntyla. Lәkin halyҡtyng kýpselege byny anlay ҙa almay, anlargha telәmәy ҙә, sónky kýpselek tik ýҙe ósón genә yәshәrgә telәi, bashҡa ber nәmә menәn dә ҡyҙyҡhynmay, kiyrehensә, ruhlylargha aptyrap: «Niymә etmәy hung heҙgә?» - tip ghәjәpkә ҡala.

Á ruhlylar haman Ruh ҡoshon tereltergә tyrysha. Kóslórәktәre - kórәshә, kóshóҙórәktәre inde, halҡynyng byl mәshәrәhen kýrmәҫ ósón sitkә syghyp kiytә. Ámmә bótәheneng dә kýneldәre hyҙlay, bótәhe lә ómóthóҙlóktәn tonsoghor sikkә etә.
Lәkin ómót bar. Sónky Ruh ҡosho ýler aldynan, ýҙ nәҫelen dauam iyteý ósón, ber yomortҡa halyp ҡaldyra. Ber genә yomortҡa. Ruh ҡosho ýlep, kýpmeler vaҡyt ýtkәs, shul yomortҡa esenәn keskәy genә, kóshóҙ genә ҡoshsoҡ kiylep sygha. Koshsoҡ Ruh ҡosho¬nong esendә tuplanghan rizyҡ menәn tuҡlana, ә halyҡtyng ruhly ólóshó, ýҙҙәre lә hiyҙmәiensә, eshmәkәrlege hәm kýnel kóstәre menәn shul ҡoshsoҡto yylyta, yәshәtә.
Ágәr ҙә halyҡ kýnelendә shul ҡoshsoҡto yәshәterlek kós etmәy iykәn, ҡoshsoҡ kós yyiyp ólgórmәiensә, hәlәk bulasaҡ, hәm unyng halҡy shul kóndәn bashlap Er yóҙónәn bótónlәigә yuҡҡa sygha bash¬lay. Byl kýreneshkә kýrshe halyҡtar bitaraf ҡala, ҡayghyr¬mayҙar ҙa. «Ruhhyҙҙargha shul kәrәk», - tip kenә ҡuyalar.

Á әgәr ҙә halyҡ kýnele Bәlәkәy ҡoshsoҡto kós kergәn saghyna tiklem yylytyp, yәshәtep tora alha, yóҙ yarym yyldan hung yany Ruh ҡoshona әilәnә, hәm osho osorҙan bashlap halyҡ ýҙeneng uyanghanyn: yórәgendә yany ҡeýәt barlyҡҡa kilgәnen; Ruh ҡoshonong yәshәýen; hәm ýҙҙәrenә sayalyҡ, ghorurlyҡ, ihtyyar kósónóng olo maҡsattar menәn yәshәýgә dәrt biyrep torouyn toya bashlay. Keshelәr yanynan ber bótóngә - halyҡҡa oiosha, ber-berehen yarata bashlay, onotolop bótóp barghan telen,
ýҙ halҡyna has iysemdәren, monon yanynan tergeҙәlәr, yórәktәrendә ber-berehe menәn dә, Ruh ҡosho menәn dә nur bәilәneshe buldyralar. Bynan hung ulargha ber genә shart ҡuyyla - ýҙ ruhtaryna, ýҙ bulmyshyna hyyanat itmәý...

Ilgiyzәr Diyҡҡәt (Buraҡaev)

"Kýk býrelәre" kitabynan

***

 

Aҡmulla

Yyrau

 

Kiyl, egettәr, ҡolaҡ hal!

Aҡmullanan ógót al!

"Bәhette bar egetkә, -

Tiygәn hýҙ bar, - hoҙa yar..."

Áytә almay yórógәn

Beҙ ghәriptә kýp mong bar!!

Sereng sәsep halyҡҡa,

Etәklәiҙer tel-mordar217.

Egettәr, byny tynlaghyҙ!

Ҡulym ҡyҫҡa, erem tar,

Kýnel ethә, ҡul etmәi,

Áҫtәmdәn bolot kitmәi.

Telәnmәkte halyҡtan

Kýrәmen bynyng baryn ghar218.

Telәnmәiek bәndәnәn!

Bilde bigah219 bәilәhәk,

Ҡyiyn bulmaҫ egetkә.

Buldy tәnrem, hoҙa yar.

Aҙyraҡ ҡissa min ҡyldym,

Ҡәlәm alyp ҡulyma...

***

 

 

Rauil Bikbaev

Halҡyma hat

Tughan telem miynen! Kýpme hýҙen
Yondoҙ keýek yym-yym nurlana.
Tamyryndy uylap ghorurlanam,
Bógóngóndó kýrep hurlanam.

Tughan telkәiemdeng hәldәrenәn
Bәgherҙәrem yana, telenә.
Halҡyma min osho hatty yaҙam,
Oran halam bashҡort iylenә.

Erkәiemdeng tarih hóilәmәgәn
Yuҡ huҡmaghy, hyuy, yuҡ tauy.
IYshetәmen әle ҡylys synyn,
Ále hylyu ҡyҙҙyng hyҡtauyn.

Kýpme mong bar elәҫ aҡlandarҙa,
Kýpme naҙ bar dala elendә.
Ҡaray ular ghәziz әsәm bulyp,
Hóilәshәlәr bashҡort telendә.

Bashҡort balahy miyn, Er hәterendә
Meng yyl uyylyp ҡalghan eҙem bar.
Byuyndargha yalghap byuyndarҙy,
Ilde totҡan telem, hýҙem bar.

Shul tel menәn halҡym haҡ yaҙmyshyn
Ҡayhy byuattargha yaҙmaghan.
Kýpme aҫyl erҙәrenәn yaҙghan,
Kýpme aҫyl iyrҙәrenәn yaҙghan,
Kýpme aҫyl yyrҙarynan yaҙghan,
Tik mononan, telenәn yaҙmaghan.

Niysәnse ҡat daulap azatlyghyn
Ural da ghyna tiygәn bash yortta,
Batshalyҡtyng tәheten der helketep,
Kýtәrelgәn taghy bashҡorttar.

Ҡyiralha la iyrҙәr, Tamyry ҡalghan
IYrek ósón tashҡan kәr, sәmden
Batyrҙarҙy palach dargha aҫҡan,
Yaugiyrҙarҙyng kiyҫkәn ҡolaҡtaryn,
Telen kiyҫkәn kýpme sәsәnden.

Ny ýtmәgәn bashҡort bashtarynan -
Dusar bulghan shunday yazalargha -
Tarih uylap ýҙe hiyҫkәner!
Kemdәr kýrgәn iyrek daulaghangha
Keshelәrҙeng telen kiyҫkәnen?!

Bashҡort iylen totosh utҡa solghap,
Tәftiylәýҙәr niyҙәr ҡylmaghan.
Tik batshalar telen kiyҫkәndә lә,
Bashҡortom bit telheҙ bulmaghan!

Halҡym!

Namyҫyng ghorur bulyp ҡalghan
Yabyrylha la zolom, yәberҙәr,
Batyrҙarҙyng tele kiyҫelhә lә,
Kiyҫelmәgәn monong yәnendә.

Ziyrәktәrҙeng ҡolaҡtaryn yolҡop,
IYtep bulmay ilde hanghyrau.
Uldan ulgha kýsep yanghyraghan
Il namyҫyn әiҙәr haҡ oran.

Ҡulyndaghy ҡanly byghauҙaryn
Óҙҙó halҡym, ghәҙel yul tabyp.
Bashҡort aty elep etmәҫ ergә
Baryp ette bashҡort kitaby.

Bashҡort mono, bashҡort ҡurayyna
Alҡyshlamay bógón ҡay taraf?
Beyegәndә tóniyaҡ amurҙary,
Doniya sәhnәlәre sayҡala.

Hәlәttәrgә hәlәt óҫtәlgәndә
Alҡysh yaulap doniya giyҙerlek,
Kýpme keshelәrҙe tughan mondan,
Tughan teldәn niysek biyҙҙerҙek?

Telle kóió telheҙ bashҡorttar bar,
Ásә telen belmәy ýҫkәndәr...
Barmy erҙә ýҙ ҡuldary menәn
Sabyiynyng telen kiyҫkәndәr?

Ásә monon sabyi, hayran ҡalyp,
Kýnelenә yyiyr ber saҡta,
Shul balanyng hiyҙger ҡolaҡҡayyn
Ýҙ ҡuldary menәn kem ҡaplar?

Állә ҡayҙan eҙlәý kәrәk týgel
Anyn yuyghan unday bәndәne.
Niysә byuyn ýҫte monhoҙ bulyp,
Ýҙ telenәn ýҙe ghәrlәnep.

Telen ҡyrҡҡan saҡta batyrҙarҙyn
Alҡymyna ҡandar tulghanda,
Uylauy la hatta ҡurҡynys bit -
Kótkәndәrme ýҫer tiyep ber saҡ
Telle kóió telheҙ ughlandar?

Nishlәr iyne ular byny kýrhә,
Kitteme ny kýpme kós әrәm?
Ҡәhәrlәrҙәr iyne - tel kiyҫelgәn,
Namyҫymdy ular yyldar asha
Ҡarashtary menәn ótәlәr.

Byuyldymy beҙҙә halyҡ ruhy,
Namyҫybyҙ yuҡmy aҙyraҡ?
Ҡuyynynda ýҫkәn sabyiҙaryn
Tyryshyp-tyryshyp ata-әsәlәre
Ýҙ telenәn ýҙe yaҙҙyra.

Sabyiҙarҙyng telenә ghәmheҙ ҡarap,
Upҡyn sittәrenә etkәnbeҙ.
Tele bótkәndeng bit kónó bótә,
IYle bótә tele bótkәnden.

Sit teldәrgә balam mahir tiyep,
Shatlyghynan berәý hiykerә.
Tik ny mәghәnә ýҙ әsәndeng tele
Ýҙ balana inde ýgәy bulghas,
Sit teldәn dә bulghas siyterәk?

Ny mәghәnә góldәy baҡsa tóҙóý,
Ul baҡsany yaman ҡyy alha,
Tiyҫterҙәre arahynda bala
Bashҡort bulyuynan, Syuash bulyuynan,
Mary bulyuynan oyalha?

Ny mәghәnә batshalarҙyng iysemen,
Sit il tarihtaryn yatlauҙan,
Il tarihy ilgә bikle bulha,
Namyҫybyҙҙy tuҙan ҡaplaha?

Ny mәghәnә bashҡort kitaptary
Sit ildәrgә etkәn ber mәldә,
Kýpme bala tughan telkәiendә
Álifba la tanyy belmәgәs?

Kýkrәk ҡagha-ҡagha nindәy hәlgә
Kiylep terәldek bit - ҡot osa!
Kýpme әsә haldat uly menәn
Hat yaҙysha almay bashҡortsa.

Á hung ҡaҙaghynda, tatarynda -
Ҡayҙa yuҡ hung unday bisaralar,
Ghәziz balahynan ýҙ telendә
Hat alyuҙan mәhrým әsәlәr?
Ildeng bógón boghaҙynan ala
Ҡaghyҙҙarҙa inde әllә ҡasan
Hәl iytelgәn milly mәsiәlә.

Yyuanmayyҡ, bynday ayanys hәl
Kilmәgәn, tiyp, bary bashҡortҡa...
Belәm dә biyt, ildeng genә týgel,
Barlyҡ teldәrҙeng dә bashtaryna
Bәlә buldy bashhyҙ bashlyҡtar.

Il yaҙmyshyn týgel, tik ýҙ yәnen
Ҡaltyranyp haҡlar bashlyҡtar
Ҡarahyndar әle ýҙҙәrenә,
Gonahtary syҡhyn yóҙҙәrenә -
Teldәr bótә,teldәr ýlә tiyp,
Yortoboҙҙa kýpme ҡushtan-týrә
Hurlamany tughan millәten?

Tik ҡarayyҡ әle ýҙebeҙgә -
Bashҡalarҙy enel ҡarghauy -
Tughan telde sabyr baltany biyt
Beҙҙeng ghәmheҙlek tә sarlany.

Shul ghәmheҙlek, ҡushtan-yalaghaylyҡ
Il yóҙónә ҡara bolot yaҡty,
Tonsogha bit inde er-kýktәr!
Yәnnәt bulyr osho erebeҙҙә
Tyua bógón kýpme ghәriptәr.

Á hung әsә hýҙen onotҡandy
Ghәrip týgel tiyep kem әitә?
Tәne menәn, yәne menәn halҡym
Áylәnerme ghәrip millәtkә?

Ildeng irtәgәhe hәstәrҙәren
Beҙ kýrmәisә taghy kem kýrer?
Sabyiҙarҙyng telen ҡayghyrtmahaҡ,
Aҡhaҡalgha bulyr tókóróý.

Byl doniyala teldeng ҡorouҙary
Yamanyraҡ dariya ҡorouҙan,
hiynә byny niysek anlatyrgha,
Telle kóió telheҙ yryuҙash?

Aҡylyndan әllә yaҙҙynmy hiyn,
Tere kóió teldәn yaҙyrgha?
Teldәn yaҙghangha bit oҙaҡ ҡalmay
Alҡymynan әjәl alyrgha.

Maҡsattarҙy bógón bergә ҡushhaҡ,
Ofoghoboҙ alda king әle.
Tughan teldeng shifa shishmәhenәn
Kiyler byuyn eshen kiynәnep.

Yrghytayyҡ ҡuldar etmәҫ ergә
Sabyy telen baҫҡan baltany.
Anlauҙan da biygerәk tóҙәteýe,
Tóҙәteýe auyr hatany.

Bógóndәn ýk egelәiek eshkә,
Eter hiybeleýҙәr yuҡ-bargha,
Hýҙ hóilәýҙәn genә ҡotaymay yort,
Telde haҡlap bulmay tel sarlap.

Ҡasan bótór beҙҙә byl monhoҙloҡ,
Byl anҡaulyҡ, lәghnәt yalҡaulyҡ?
Tuplanyghyҙ, yәshtәr, izge safҡa,
Irtәgәhen ildeng haҡlarlyҡ!

Ҡayҙa bara menәr yullyҡ yulybyҙ,
Alda kótә nindәy yaҙmyshtar -
Baryhy la beҙҙeng uyaulyҡta,
Beҙҙeng eshtә, beҙҙeng namyҫta.

Tughan telem ósón kәrәk iykәn -
Bar bәhetem әiҙә yuҡ bulhyn,
Tughan telem ósón kәrәk iykәn -
Auyҙymdaghy telem ҡyrҡylhyn!

Tughanynan yaҙghan - yarty yәtiym,
Tughan telenәn yaҙghan - meng yәtiym,
Telde toҙaҡlarlyҡ ghәmheҙlektәn
Uyan, halҡym, ҡuҙghal, millәtem!

***

 

 

Bәndәbiykә menәn Erәnsә sәsәn

Bәndәbiykә әbey Mәҡsýt auyly erendә, Eyekkә hul yaҡtan ҡoyghan Bәndәbiykә yylghahy buyynda yәshәgәn. Ul zamanda yylghanyng hyuy mul bulghan, balyghy kýp bulghan, buyy ҡuyy aghaslyҡ menәn ҡaplanghan.

Yylghanyng tóniyaghyndaghy ҡalҡyulyҡta Bәndәbiykә ҡurghany bar. Ul tirmә óy hymaҡ iytep kirbestәn eshlәngәn. Bәndәbiykәneng ҡysh yәshәy torghan óió -yҙmahy bulghan.

Bәndәbiykә ýҙenәn bik kýp yәshkә kese Erәnsә sәsәngә keyәýgә syҡҡan. Uny ýҙ óiónә apҡaytҡan. Ýҙe le bik abruyly, hynsyl, batyr, tәýәkkәl ҡatyn bulghan. Il aҙamattary hәr saҡ unyng kәnәshen totҡandar» uny hórmәt iyter bulghandar.

Berҙәn-ber vaҡyt Bәndәbiykә әbey auyryҡhyna bashlay. Á Erәnsә sәsәndeng tap ir ҡorona tulghan saghy. Hәr yauҙan enep ҡaytyuy arҡahynda, kýnele lә ýҫә bara bynyn. Bәndәbiykә auyryҡhynyp kitkәs, byl aiyryusa yýgәnheҙlәnә. Egettәreng yyya da ber kón әitә:

Ҡaҙaҡtar beҙҙeng ilgә barymta menәn kýp kildelәr. Yәgeҙ әle, egettәr, ber ҡyҙyҡ bulhyn, beҙ ҙa ularҙyng yәilәýҙәrenә barymta yahap ҡaytayyҡ.

Egettәrҙeng ҡayhylary:

tip iykelәneberәk

ҡalghandar, ә ҡayhylary;

- Ҡurҡaҡ keshe beҙ týgel, - tiyp, Erәnsә sәsәndeng hýҙen ҡeýәtlәgәndәr. hýҙҙe tóinәgәs, Erәnsә sәsәn, Bәndәbiykә yanyna ҡaytyp, ýҙ fekeren әitkәn iykәn, Bәndәbiykә ugha ҡarshy tóshkәn.

- hin ýҙ iylendә batyr iysemen yaulanyn. Batyrlyҡ yanyna aҡyl da kәrәk. «Il haҡlaghan - iyrәiep yәshәgәn, il baҫҡan - iyҙelgә tayanghan», -~ tiygәndәr. Á hin hәҙer, ahmaҡlanyp, yәshtәrҙe nasar eshkә ҡotortҡanhyn. Il baҫyu beҙҙeng ghórófkә hyimay. IYsem hatmaghyҙ, «Teymәҫte hoҙay hóimәҫ», tiygәndәr. Nasar uyҙan kiyre ҡaytyghyҙ! - tip ógótlәgәn, ti, ul hәl óҫtóndә yatҡan kóió. Halyҡ ta unyng hýҙen ҡeýәtlәgәn, tiy.

Bәndәbiykәneng auyryuy taghy kósәigәn. Ul, tughandaryn yyiyp:

- Hәlem nasar, shәbәiә almam. Ágәr ýlep-niytep kiythәm, óiómә inderep halyghyҙ ҙa iyshek-tәҙrәlәren kýmegeҙ. Óióm miyneng ҡәberem bulhyn, - tip vasyyat әitkәn, tiy.

Bәndәbiykә oҙaҡ ta tormay ýlgәn. Ҡarttar uny, vasyyaty buyynsa, ýҙ óióndә erlәgәndәr.

Á Erәnsә sәsәn egettәre menәn ҡamauҙa ҡalghan, kýptәre ýlgәn. Ҡaҙaҡtyng il haҡsylary ularҙy hókóm mayҙanyna kiltergәndәr. Unda aҡhaҡaldar yyiylghan bulghan. Ásiyrҙәr bashtaryn týbәn eyep toralar iykәn. Ular yanyna ber ҡaҙaҡ batyry kiylep baҫҡan. Shul erҙә Erәnsә sәsәn, Bәndәbiykәneng әitkәndәren hәterlәp, bik nyҡ ýkengәn, tiy.

Aҡhaҡaldar:

- Batyrҙar kórәshergә teyesh. Ágәr batyrҙary enhә, byl ilbaҫarҙarҙy azat iytergә. Ágәr ҡaҙaҡ batyry enhә, yau menәn kilgәn batyrҙyng yórәgenә bysaҡ ҡaҙap ýlterergә, ҡalghandaryn ҡaytaryrgha. Byl majarany ular ҡaytyp il ҡarttaryna hóilәrҙәr, - tiyp, hókóm sygharghandar.

Ҡaҙaҡ batyry Erәnsә sәsәnde yyghyp, kýkrәgenә ultyrghan da yórәgenә ҡaҙargha әҙerlәngәn genә iykәn, Erәnsә sәsәn ҡysҡyryp kólóp ebәrgәn.

- Tuҡta! Ýltermәy tor! Niynә kólә, horashayyҡ! tip ҡysҡyrghandar, ti, aҡhaҡaldar. Erәnsә sәsәn ayaҡ ýrә baҫҡan da:

- Miyneng ҡatynym Bәndәbiykә miynә... - tip әiteýe bula, aҡhaҡaldar.

- Bәndәbiykә!.. Belәbeҙ Bәndәbiykәne! Hush! hóilә! - tiyҙәr ҙo ber-berenә ҡarap ҡuyalar. - Állә hin unyng iyre Erәnsә sәsәnme?

Eye, min Erәnsә sәsәi. Bәndәbiykә beҙҙe il baҫyuҙan ҡyrҡa tyiҙy. «Il haҡlau - ҙurlyҡ, il baҫyu - hurlyҡ», tiyne. Min unyng hýҙen totmanym. Egettәrem menәn barymtagha kittem, Unyng әiteýe dóróҫ buldy, hurlyҡҡa ҡaldyҡ. Shugha ýҙemdәn kólәm, - tiygәn Branoe sәsen,

- Bәndәbiykәne әýliә tip iyshetә, iynek, ysynlap ta, әýliә iyken. Ҡatynyn hórmәtenә baryghyҙҙy la azat iytәbeҙ, -- tiygәndәr ҡaҙaҡ aҡhaҡaldary.

Bylar yonsop ildәrenә ҡaytyu zary bula, uldary ýlep ҡalghan keshelәr Erәnsә sәsәngә tashlanalar:

- Ҡayҙa beҙҙeng uldarybyҙ? - tiyҙәr. - hýҙ tynlamay ny ҡyrҙyn? Il tynlamay hur buldyn!

Erәnsә sәsәn ҡayghygha ҡala. Hurlyghynan ul týҙә almay atyna menep, kónsyghyshҡa ҡaray sabyp kiytә da, Kәnshәt tauyna baryp menә. Shunan ҡyrla buylap yәn-farman elep kiylә lә tau bitlәýendәge ҡayanan hybay kóió hiykerә. Shunda aty la, ýҙe lә hәlәk bula.

Erәnsә sәsәn ubahy aghasly Ýrgen yylghahynyng ung yaghynan, Naҙyy yylghahynyng Ýrgengә ҡoyghan erenә yaҡyn, yylghany ung yaҡlap, Ҡoro Ursay uyaҙyna barghan yuldyng óҫ yaghynda, tәpәsh kenә hyrt óҫtóndә. Unyng tiyrә-yaghy hórólgәn. Ҡәber óҫtóndә oҙon tash ultyra.

***

 

 

 

 

Alpamysha batyr

 

Boron zamanda ber әbey menәn ber babay bulghan. Ularҙyng his balalary bulmaghan. Ýҙҙәre bik fәҡir torghandar. Emerelep bótkәn óiҙә yәshәgәndәr. Babay bayҙa eshlәgәn. «Ҡartayghanda, ismaham, berәy balabyҙ ҙa yuҡ biyt», - tip ҡayghyryshҡandar bylar.

Ámәlgә ҡalghanday, ber vaҡyt bylarҙyng eshtәn ҡaytyuyna óiҙәrendә ber bala ilap ultyra iykәn.

- Nindәy bala byl?

- Ýҙebeҙҙeng bala. - Ábey menәn babay bi-i-ik shatlana.

- Nindәy sem biyrәbeҙ?

- Áyҙә, Alpamysha tip әitәiek.

Kýrshe-kýlәnde saҡyryp, ýҙҙәrenә kýrә iysem tuyy ýtkәrәlәr. Bala bin taҙa bula: kón ýҫәhen sәghәt ýҫә, yyl ýҫәhen ay ýҫә. Ber-iyke yyl ýteýgә, eshlәp yórói, atahyna ҡul yarҙam iytә.

- Hiyn, atay, ҡartayghanhyn, yal iyt. Hiyneng urynyna ýҙem baryp eshlәiem, - tiy.

Atahy:

- Balam, yәshheng әle, eshlәrgә ólgórórhón, - ti. Alpamysha atahynyng ai-vayyna ҡaramay, eshkә ýҙe yórói.

Atahy bik nyҡ shatlana. Nindәy genә esh bulha la, malay bik tiyҙ, bik hәibәt eshlәi.

Ber saҡ, eshlәn norogon saghynda, Alpamysha nindәiҙer batshalyҡta nindәiҙer mayҙan bulghanyn iyshetep ҡapta. «Atay, miynә ber at alyp biyr, - tiy.- Ber batshalyҡta mayҙan bula iykәn, shunda kórәshkә baram», - ti. Atahy ҡayghygha tóshә.

- At alyrlyҡ hәl yuҡ bit әle, balam, - ti. Alpamysha iyke uylap tormay, at eҙlәrgә ýҙe syghyp kiytә.

Ber kýrshe auyldaghy baygha bara.

- Berәy atyndy bir miynә, bay, - ti. - Haҡyn berәy vaҡyt týlәrmen, - tiy.

Bay ҡaryshyn tormay.

- Anau arangha ker ҙә ýҙeng telәgәn atty haylap al, - ti. Alpamysha ing elek sbruy kelәtenә kerep, ing yaҡshy yugәn menәn ҡamsy haylap ala. Unan arangha kerә. Attar yushap tora iykәn. Yugәn shyltyratҡangha ҡayhy at ҡaraha, shul at unyҡy bula iykәn. Yugәnde shyltyrata byl. Ber nasa-a-ar ghyna ҡorsanghy at ҡaray.

- Miynә tura ҡaraghas, bәhetem shunandyr, - tip osho bәlәkәy genә tulaҡty totop alyn sygha. Bik hәibәt iytep toron eyәrlәi. Hәҙer ҡoral da horay:

- Bay, uҡ-haҙaҡ, ҡylys bir miynә, - tiy.

Tege bay baryn da biyrә. Atty etәklәp bik kýp erҙәr ýtә. Alpamysha ҡaytyu yaghyna bara. At ýҙenәn-ýҙe ҙuraya kiylә, ҙuraya kiylә, baҡtyhyn ҡoya kiylә. Bara torghas, at bik yaҡshy ber tolpargha әilәnә. Ҡaytyshlay, ber yylghagha tóshóróp, atyn eserep ala la menep ultyra tegeneng óҫtónә. Shul saҡ at telgә kiylә:

- Alpamysha batyr, ber huҡ - tiyremә ýter, iyke huҡ - iytemә ýter, ós huҡ - elegemә ýter, - tiy.

Alpamysha hugha. Shunan at taghy telgә kiylә:

- Kýҙende yom, batyr, - tiy.

Alpamysha kýҙen yoma. Shul arala kýҙ asyp yomghansy at egette ýҙeneng iyshek aldyna kilterep tә ҡuyghan bula. IYnәhe-atahy ҡarshy sygha.

- Ey balaҡayym, ҡayhy ildәrҙә yórónón, ny mihnәttәr kýrҙen? - tip ilay iynәhe.

-- Ilamaghyҙ, ҡayttym bit inde, - ty Alpamysha batyr.

Shul kiysen ҡuna la irtәgehen Alpamysha mayҙan totolghan batshalyҡҡa kiytә, Bynyng baryuyna bik kýp halyҡ yyiylghan bula. Kórәsh bara iykәn. Alpamysha, atyn ebәrep, ýҙe genә baryrgha iytә. Shul saҡ aty әitә:

- Ós bórtók ҡylymdy alyp ҡal. Ny vaҡyt ҡyl ýtә hyҙghyrhan, shul vaҡyt kiylep etermen yanyna, - tiy.

Alpamysha atyn ebәrә lә, mayҙangha yaҡyn uҡ kiylep, kórәsh arahyna kiylep kerә. Tәýҙә ber aҙ ҡarap tora. Ber batyrgha ҡarshy ber kem dә syҡmay, ҡurҡalar. Alpamysha batyr:

- Taҫtamaldy biyregeҙ, ýҙem syghamyn, - ti. Bótón halyҡ hayran ҡala. Bayҙar, myҫҡyllap:

- Ey, bynau yolҡondonan bulamy ni? Nindәy taҙa-taҙa egettәr syghyp enә almayҙar, - tip kólәlәr.

Ber kesheneng hýҙenә ҡaramay, ýҙenә-ýҙe ҡeýәt biyrep, ýҙenә-ýҙe dәrt biyrep, Ҡarabatyrgha ҡarshy sygha Alpamysha. Ҡarabatyr, er tyrnap, bygha kiylә inde, yәnә lә byny ҡurҡytyrgha. Bylar alyshyrgha totonalar. Alysha torghas, iykehe lә tubyҡ tiynete ergә batalar. Berҙәn-ber vaҡyt tege Ҡarabatyrҙy Alpamysha batyr erҙәn huryp alyp, kýkkә sóióp ebәrә. Ҡarabatyr ergә kiylep tóshә almay, Alpamysha batyr tegene ҡuly menәn totop ala. Ҡayhy halyҡ ҡysҡyra:

- Bulmany la bulmany! - Bayҙar inde. Ҡayhylary:

- Buldy, buldy! - tiy.

Shunan Alpamysha batyr, ghәrlәnep kiytep, Ҡarabatyrҙy iykensegә sóióp ebәrә.

- Yuҡ, bylay bulmay! - tip ósónsógә kórәshterәlәr. Ósónsóhóndә Alpamysha ҡaҙaҡ batyryn shul tiklem nyҡ kýtәrep ebәrә, әllә ҡayҙa kýkkә olghashtyryp, halyҡ kýҙenә kýrenmәҫlek iytep, óҫkә yrghyta. Shulay uҡ ergә tóshórmәi, kýtәrep alyp, Ҡarabatyrҙy ýҙe ultyrghan balaҫҡa, bayҙar yanyna, iltep ultyrta. Alpamysha batyrҙy bótón halyҡ maҡtay.

- Ҡayҙan kilgәn byl batyr? Ҡayҙan kilgәn byl batyr? - tip bótónóhó uratyp ala. Ҡymyҙ eserәlәr, býlәktәr biyrәlәr.

Batshanyng sharty bylay bulghan bula:

- Ҡarabatyrҙy kem enә, sabyp kilgәn kiylesh ҡulsa kýҙәýenәn kem uҡ ýtkәrә, ҡyҙymdy ashargha kilgәn alty bashly ajdahany kem ýlterә, shugha yarty batshalyghymdy biyrәm, - tiygәn, tiy.

Osho ós sharttyng tәýgehen Alpamysha ýtәne bit inde. Hәҙer iykensehen ýtәrgә kәrәk. Attar ebәrәlәr sabyshtyryrgha ber illeshәr saҡrymgha. Tege ҡulsany beye-e-ek tau bashyna menderep ҡuyalar. Shugha kýҙ kýreme erҙәn atyrgha kәrәk bula.

Alpamysha iptәshtәren aldan ebәrә, ýҙe artҡaraҡ ҡala. Berehe lә ýtkәrә almay ughyn ҡulsa kýҙәýenәn. Alpamysha batyr ýҙe alyҫ erҙәn atҡan bula. Atyp ebәrә - Alpamyshanyng ughy, kýҙәýҙәn ýtә syghyp, mayҙan urtahyna kiylep ҡaҙala.

Alpamysha batyrҙy mayҙanda shau-gór kiylep kýtәrep alalar.

IYkense ber batshalyҡtan, ýs iytep, batshanyng ҡyҙyn alyrgha alty bashly ajdaha ebәrәlәr. Batsha ҡyҙyn tash kelәtkә biklәp ҡuya. Haҡsylar ҡuyyla. Alpamysha batyrҙy ҡyҙ yanyna kilterәlәr. Alpamysha batyr ҡyҙgha:

- Min ber aҙyraҡ yoҡlap alam. Byna hiynә hәnyәr. Ajdaha kiylhә, shunyng menәn berәy eremә ҡaҙarhyn, - tiy.

Alpamysha batyr ultyrghan kiylesh kenә yoҡlap kiytә. Tege ajdaha, er tetrәtep, ҡaugha ҡuptaryp, ҡara buran tuҙҙyryp kilgәn bula. Ҡyҙ bik nyҡ, ysyn kýҙ yәshtәre menәn ilay, hәnyәre menәn Alpamyshagha ҡaҙargha yәllәi. Shul vaҡyt eҫe kýҙ yәshe Alpamyshanyng biytenә tóshә. Osho yәsh tamsyhynan Alpamysha uyanyp kiytә.

- Hi-i-i-i, hylyu, bik oҙaҡ yoҡlaghanmyn biyt! Niynә irtәrәk uyatmanyn? - ti. Tiyrә-yaghyna ҡaraha, Alpamyshanyng yanynda óҫtәl tuly aҙyҡ, ti. Ashap tororgha vaҡyty bulmay, ber-iyke tuҫtaҡ ҡymyҙ esep ala. Esep bótóýgә, ajdaha bik yaman ýkerep, ҡapҡalarҙy, tiymer iyshektәrҙe asyp, kerep kilgәn bula. Alpamysha batyr bygha ҡarshy sygha. Ҡyҙy, ilap, iyshek aldynda ҡarap tora.

Ajdaha:

- Batsha miynәn berҙe týgel, iykene yәllәmәgәn iykәn: ҡyҙyn da, byl egette lә kilterep ҡuyghan. Bik teshtәrem dә, ҡuldarym da ҡysyp tora iyne, - ti. Alpamysha batyr әitә:

- Ҡysyha ҡysyiҙyr. Áyҙә, ulay bulghas, alyshabyҙmy, kórәshәbeҙme? - tiy.

Shunan ajdaha, maҡtanyp:

- Hin miynә ber ҡabymlyҡ ҡyna bit inde, ny eshlәp min hiyneng menәn kórәshep torayym? - tiy.

Alpamysha ajdahanyng ai-vayyna ҡuymay:

- Alyshmy, kórәshme? - tiy.

Shulaytyp, bylar alyshyrgha totonalar. IYke tón, iyke kón alyshalar. Ósónsó kónón Alpamysha ajdahanyng aҙaҡҡy bashyn óҙóp alyp, turaҡlap, ҙur ber tash aҫtyna ҡyҫtyryp ҡuya.

Shunan ҡyҙ, ҡaytyp:

- Alpamysha batyr ajdahany ende, - tiy.

Batsha, vәziyrҙәren ebәrep, haraygha saҡyrta Alpamyshany. Bara Alpamysha batsha ҡyryna. Batsha bik shatlana.

- Yarar, eget, min hiynә rәhmәt belgertәm, - ti. - Áytkәn Hýҙemdә toramyn. Byna, - ti, - ósәý iyne ҡyҙҙarym, - ti. - Ing kesehe genә torop ҡaldy, iykәýhen elegerәk kiylep, ajdaha ashap kitte, - ti. - Hin kese ҡyҙymdy ҡotҡarҙyn, shatlyghymdan yarty batshalyghymdy biyrәm,- tiy.- Kýnelenә oҡshaha, ҡyҙymdy la al, - tiy.

Ҡyҙyҡay Ayhylyu iysemle bula.

Shulaytyp, bynda tuy yahayҙar. Batsha bótón ildәn ýҙeneng duҫ-ishtәren saҡyrghan bula. Alpamyshanyng ata-iynәhen dә aldyrta. Tuy aiҙan ashyu bara - oҙaҡ bayram iytәlәr.

Aҙaҡ Alpamysha ata-iynәhen totosh kýserep alyp kiylep, ber harayҙa tota. Yalan tuly kótóý, ýҙeneng heҙmәtselәre bula, yartylashyn yarlylargha taratyp biyrә.

Alpamysha batyr tolparyna atlanyp, yyraҡ-yyraҡ erҙәrҙә hunarҙa yórói. Ós kón, ós ton yóróhә, ós kón, ós tón yoҡlaghan bula. Hunarҙan ҡaytyp kiyleshlәy hәr saҡ ber bey-e-e-k tau bashyna menep ultyra la atyn aҡlanga ashargha ebәrә iykәn. Ýҙe bik ҡaty yoҡogha tala, tiy.

Ҡarabatyr bynyng ҡayҙarҙa yórógәndәren kýҙәtep yórógәn iykәn. Ҡarabatyr ber saҡ yaҡyndaryna әmer biyrә:

- Alpamysha batyr ҡayҙa yoҡlaghan, shunda bik tәrәn iytep soҡor ҡaҙyghyҙ, - tiy.

Un iyke hybayly kiylep, Alpamyshanyng yoҡlaghan urynyn tabalar. Bynda bik tәrәn iytep er ҡaҙyiҙar. Alpamysha batyrҙy yoҡlaghan kiylesh shul yamgha osoralar. Bynyng óҫtónә yәshel aghastar auҙaralar. Atyn alyp ҡaytyp kiytep, tash kelәtkә biklәp ҡuyalar. Shulaytyp, byl Ҡarabatyr hәҙer maҡtana: yәnә inde doniya yóҙóndә ul ghyna batyr!

Ayhylyugha yausy ebәrә;

- Hiyneng Alpamysha batyryng ýlde, min hiyne alamyn. Ber aҙnanan tuy yahaybyҙ!- tiy.

Yausy kilgәndәn hung Ayhylyu bik ҡayghyra, kón ilay, tón ilay. Ayhylyuҙyng ai-vayyna ҡuymay, tuy yahargha bulalar.

Byl vaҡytta inde Alpamysha batyr tege soҡorҙa un iyke kón yatҡan bula. Ayhylyuҙyng iptәshtәre, un iyke-un bishlәp ҡyҙ yyiylyp, yalangha elәkkә syҡҡan iykәn, ti. Elәk yyiyp yórógәndә, ular ҡayҙandyr er aҫtynan ber bәiet iyshetәlәr:

Oҙon sәsle, ҡara ҡashly Ayhylyuym bar miykәn?

Yaly-ҡoyrogho ergә teygәn tury tolparym bar miykәn?

- Ҡarabatyrҙyng eshe genәler, iyҫәn-hauҙar oshonan syҡham, kýkkә sóiór iynem ýҙen, - tip hóilәnә ýҙaldyna ýҙe Alpamysha batyr.

Tege ҡyҙҙar tauyshty yullap kiylep, Alpamysha ultyrghan soҡorҙo kiylep tabalar.

- Kem unda? - tip horayҙar ҡyҙҙar.

- Miyn, miyn. Min Alpamysha batyr. Ayhylyuym iyҫәn miykәn? Miyneng tolparym ҡayҙa yóróy iykәn?

- Tolparyng bynda aҡlanda yuҡ. Ayhylyuyng yortta, iyҫәn, Ҡarabatyr tuygha әҙerlәnә, - tip yauaplayҙar ҡyҙҙar.

- Ayhylyu kiylhen iyne bynda, ҡaytyp әitegeҙ әle, - tip ҡusha Alpamysha ҡyҙҙargha.

Tegelәr yugereshep ҡaytyp kiytәlәr ҙә, Ayhylyu yanyna iynen;

- Hóiónsó, Ayhylyu! Alpamysha batyr iyҫәn. Hiyne saҡyra ýҙe yanyna, - tiyҙәr.

Byl ҡyҙҙarҙyng әitep bótóýe bula, Ayhylyu syghyp ta yugerә. Kýmәklәshep, hә tiygәnse kiylep tә etәlәr soҡor yanyna. Ayhylyuҙyng sәse bik oҙon bulghan bula. Bashyn eyep, Alpamysha soҡorona sәsen tóshórә. Ny ҡәҙәre oҙon bulha la, Alpamyshanyng buyy etmәi.

- Miyneng tolparҙy tabyghyҙ, yuҡha esh nasar, - ty Alpamysha.

Ҡyҙҙar tolparҙyng tash kelәttә bikle torghanyn belgәn bula.

- Niysek tә bulha, kelәtteng asҡysyn urlaghyҙ, - tip óirәtә Ayhylyu ҡyҙҙargha.

Ҡyҙҙar, haҡsylarҙy aldap-yoldap, asҡysty urlayҙar. Tuy barghan vaҡytta uynap yórógәn bulyp, harayҙy asyp ebәrәlәr. Tolparҙyng sabyp syghyuy bula, ҡyҙҙar, ҡurҡyshyp, saryldashyp ҡasyp bótәlәr. Tolpar, er tetrәtep, Alpamysha yatҡan ergә sabyp bara. Sabyp baryp ta etә, sýgәlәy biyrep, soҡorgha ҡoyroghon tóshóróp tә ebәrә. Alpamyshany hóirәp syghara. Syҡҡas, tiҙ genә tolparyna atlana la haraygha ҡaray saba batyr, haraygha eter aldaraҡ atyn ebәrә lә ýҙe yәiәýlәp ҡaytyp iynә. Byl vaҡytta inde Ayhylyuҙy symyldyҡҡa yapҡan bulalar.

Alpamysha batyrҙyng harayy ҙu-u-r bula. Ash kuhnyalәre genә un iyke urynda iykәn, ti. Ҡaytha, shularҙyng hәr ҡayhyhynda ash ólgóróp kiylә iykәn, ti. Heҙmәtselәre Alpamyshany tanymayҙar: haҡal-myiyҡ baҫҡan tegene.

- Ashyghyҙ ólgórәme әle. Asyҡtym, yulsyny ashatyp ebәregeҙ, - ty iykәn Alpamysha.

- Ólgórә, ólgórә, - tiyҙәr heҙmәtselәre.

Ҡarabatyr un iyke uryndaghy ashty tәmlәp yórói, unyng artynan tóshóp, Alpamysha hәr ҡaҙandyng ashyn ashap bótórә yórói, ti. Hunghy ҡaҙandy tәmlәgәs, Ҡarabatyr, Haraygha iynep, ash kótóp ultyra, ti. Alpamysha batyrҙyng aҙaҡҡy ҡaҙandy la ashap bótóróp kilgәnen kýrep, heҙmәtselәr bik ҡurҡҡan, ti. Alpamysha tegelәrgә, tauyshlanmaghyҙ, tip barmaҡ ҡyna yanap ҡuya, tiy.

Ashap bótkәs, Alpamysha Ҡarabatyr yanyna iynә. Tegehe tanymay byny.

- Ҡarabatyr, hin ny eshlәp yatahyn? Alpamysha terelep syҡҡan biyt, әle ҡaytyp kiylә, - ty Alpamysha batyr.

Ҡarabatyr, ýҙen-ýҙe yolҡҡolarҙay bulyp, batsha yanyna bara.

- Haldattar biyr, Alpamyshagha ҡarshy sygham, - ti. Batshalyҡta kýpme haldat bar, shuny alyp, Alpamyshagha ҡarshy kiytә yәnә lә. Á Alpamysha batyr bynda ashap-esep yórói.

Alpamysha yәhәt kenә ҡyrynyp, yyuynyp-sayҡanyp ala la, tiymer keyemdәren keyep, ҡorallanyp tyshҡa sygha. Atyn tiҙ genә ҡyl ýtә hyҙghyrtyp alyp, Ҡarabatyrga ҡarshy kiytә.

Ҡarabatyr haldattaryn stroygha teҙep kenә tora iykәn, Alpamysha batyr bynyng yadyna saptyryp kiylep etә:

- Yә, Ҡarabatyr, әҙerhenme mayҙangha syghyrgha? - ti. - Min hiyne, bik yaҡshy iytep әҙerlәngәs, kótóp torahyndyr tin uylaham, hin ghәskәr menәn ҡarshy torahyng iykәn dә, - tiy.

Ҡarabatyr, yuhalanyp:

- Ҡayҙarҙa buldyn? Ny arala ҡaytyp etten? - ti. haldattar ҙa aptyrap ҡala: ysynynda Alpamysha haldattary bit inde.

Alpamysha әitә:

- Yә, eter, hin miyneng bashtan kólórgә uylaghaynyn, kiylep syҡmany byl eshen. Yuhalanma yuҡҡa, Ayhylyuҙy tabyp kilter! - ti. Ayhylyuҙy yәshergәn bulalar byl saҡ.

Ayhylyuҙy hә tiygәnse taptyra. Vәziyrҙәrenә әmer biyrә:

- Ҡarabatyrҙy zindangha yabyp ҡuyyghyҙ, kәrәk vaҡytta ýҙem sygharyrmyn, - tiy.

Alpamyshany harayҙa bik yaҡshy iytep ҡarshy alalar. Ayhylyu ilay.

Berҙәn-ber kóndó Alpamysha vәziyrҙәrenә:

- Humala ҡaynatyghyҙ! - tip әmer biyrә. Humala ҡaynaghas, Ҡarabatyrҙy zindandan sygharta.

- Shul ҡaynap torghan ҡaҙandan sumyp sygha alhan, yәshәrhen; sygha almahan, shunda ҡalyrhyng inde, - ty Ҡarabatyrga.

Ҡarabatyr bik nyҡ iytep er tyrnap ilay ghәrlegenәn. Alpamyshagha bashyn eyep, ayaghyna yyghyla:

- Miyne harap itmә! - ti. Alpamysha Ҡarabatyrgha:

- hin ҡurҡaҡ! - tiy.

Mayҙan yyiyla. Osho mayҙanda Alpamysha Ҡarabatyrҙyng bashyn ҡylys menәn sabyp óҙә.

Alpamysha әle bulha Ayhylyuy menәn tora, haman batyr bulyp yóróy biyrә, tiy.

***

 

 

Bashqúrt óneri

 



 























0 pikir

Ýzdik materialdar