يسلام الەمىندەگى جازۋ-سىزۋ ونەرىنىڭ ءبىرى – قۇسني حات نەمەسە كالليگرافيا. بۇل ونەر كەڭەس وداعى تۇسىندا ۇمىت قالعان ەدى. تاۋەلسىزدىك العالى اتالعان سالاعا كوڭىل بولگەندەر سانى ارتتى. استانا قالاسىندا وتكەن كالليگرافيا كورمەسى – سونىڭ دالەلى ىسپەتتى. اتالعان شارانى تۇركيادا ورنالاسقان يسلام تاريحى، ونەر جانە مادەنيەت عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى («IRCICA») مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسى بىرلەسە ۇيىمداستىرعان-دى. كورمەگە الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن «IRCICA»-نىڭ باس ديرەكتورى ەرەن حاليتپەن "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى سۇحباتتاسقان ەكەن. ءبىز سول سۇحباتتى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.

– ەرەن مىرزا، ءوزىڭىز باس­­قاراتىن يسلام تاريحى، ونەر مەن ءما­دە­نيەت عى­لى­مي-زەرت­تەۋ ورتا­لى­عى قان­داي ۇيىم؟ نەمەن اي­نا­لىسادى؟ 

– يسلام تاريحى، ونەر مەن مادەنيەت عىلىمي-زەرت­تەۋ ورتالىعى – يسلام ىن­تىماقتاستىعى ۇيىمى اياسىندا 38 جىل بۇرىن قۇرىلعان مادەني مەكەمە. قازاقستان – «IRCICA»-نىڭ تۇراقتى مۇشەسى ءارى قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ورتالىقتىڭ ماقساتى – يسلام ەلدەرىنىڭ تاريحىن، ونەرىن جانە مادەنيەتىن زەرتتەۋ. بۇگىنگە دەيىن ءجۇز­دەن اسا كونفەرەنتسيا ۇيىم­داستىرىپ، ەكى جۇزگە جۋىق عىلىمي ماقالالار جاريالادىق. ورتالىقتىڭ كوپتەگەن باعىتتارى بار. سونىڭ ءبىرى – كالليگرافيا، ياعني قۇسني حات ونەرى. «قۇران كارىم – مەككەدە ءتۇستى، كايردە وقىلدى، ىس­تان­بۇلدا جازىلدى» دەگەن كو­نە ءسوز بار. بۇعان نەگىز جوق ەمەس. ويتكەنى، قۇسني حات ونەرىنىڭ شەبەرلەرىنىڭ كوبى ىستانبۇل قالاسىنان شىققان.

–  بۇگىنگى كورمەگە قان­داي تۋىندىلار قويىلعان؟

– قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپ­حاناسىمەن بىرلەسە ۇيىم­داستىرعان كالليگرافيا كورمەسىنە ءتۇرلى بايقاۋدا جۇلدەگەر اتانعان تۋىندىلاردى ونەرسۇيەر قاۋىمعا ۇسىندىق. قازىرگى كورمەدەگى 30-عا جۋىق شىعار­مانىڭ ءبارى بايقاۋدا ۇزدىك شىققان. كورمە ەسىگى ءبىراز ۋاقىت اشىق بولادى. سونداي-اق، ۇلتتىق اكا­دە­ميالىق كىتاپ­حانامەن بىرلەسە ءالى كوپتەگەن جوبا جا-ساۋ­دى جوسپارلاپ وتىرمىز.

– كاللي­گرا­فياعا بايلانىس­تى تا­عى قان­­­­داي شارالار اتقارا­سىزدار؟ 

– قازىرگى تاڭدا ءۇش جىل سايىن كالليگرافشىلار اراسىندا بايقاۋ وتكىزىپ تۇرامىز. سايىستىڭ جۇلدە قورى دا از ەمەس. مىسالى، وتكەن جىلعى باي­قاۋعا قاتىسقاندار 2000 دول­لارعا جۋىق سىياقى ال­دى. بىلتىرعى 10-شى قۇس­ني  حات بايقاۋىنا الەم بويىن­شا 600-گە جۋىق كالليگرافشى قاتىسىپ، 1000-نان اسا جۇمىس ۇسىنىلدى. ءتۇرلى مەملەكەت وكىلدەرىنەن قۇرالعان قازىلار سول تۋىندىلاردىڭ ىشىنەن جۇلدەگە لايىق دەگەندەرىن تاڭداپ الادى. بايقاۋلاردا ۇزدىك شىققان تۋىندىلاردى ودان ءارى كوركەمدەپ، كالليگرافيا كاتالوگىن تۇراقتى شىعارىپ كەلەمىز.

– كالليگرافيانىڭ قانشا ءتۇرى بار؟ جالپى، بۇل كوركەمونەر مۇسىل­مان الە­مىندە قاشاننان بەرى پايدا بولعان؟ 

– كالليگرافيانىڭ ءتۇرى وتە كوپ. سو­لاردىڭ ىشىندە 12-گە جۋىعى مۇسىلمان الەمىندە كەڭىنەن تارالعان. ماسەلەن، «نەسي سۋلۋس»، «جە­لي سۋلۋس»، «ديۆاني»، «رەي­حاني»، «كۋفي» سەكىلدى تۇرلەرى قازىرگى تاڭدا ءجيى قولدانىلادى. قۇسني  حات – يسلام ءدىنىنىڭ كوركەيۋ داۋىرىندە باستالعان. ول قۇراندى كوركەم جازۋعا ار­نال­عان ونەر ءتۇرى. سول كەزەڭنەن باس-تاپ اراب كالليگرافياسى تەز دامي باس-تادى. وسمان يمپەرياسى كەزەڭىن – اراب كالليگرافياسىنىڭ دامۋ ءداۋىرى دەپ ايتۋعا بولادى.

– عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى ءمىن­دەت­تەرىنىڭ ءبىرى زەرتتەۋ­مەن اينالىسۋ ەكەنى ءما­لىم. قاي­بىر جىلى ان­گليا­دا­عى بيرمينگەم ۋني­ۆەر­سي­­تەتىنىڭ عالىم­دارى ەڭ كونە قۇران كىتا­بىن تاپقا­نىن مالىمدەگەن ەدى. اعىل­شىن­داردىڭ زەرت­تەۋى قانشالىقتى شىن­دىققا جاقىن؟ 

– ورتالىق قۇران كارىم­­نىڭ تاسقا باسىلعان تۇڭعىش نۇسقالارىن تەك­سەرۋ­­مەن، ولاردى جاريالاۋمەن اينالىسادى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س) دۇنيەدەن وتە سالا، قۇران كىتابى ءبىر ارناعا جيناقتالىپ، باسىلعان بولاتىن. قازىرگى تاڭدا ءۇشىنشى حاليف وسماننىڭ كەزىندە جيناقتالعان قۇراندى تەك­سە­رىپ، ونىڭ انىق-قانىعى تۋرالى عىلىمي ماقالا جاريالادىق. ياعني، ەڭ كونە قۇران كىتابى بۇگىندە ىستانبۇلداعى توپكاپى سارايىنىڭ مۋزەيىندە جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسى­نىل­عان. ەكىنشىسى – كايردەگى كىتاپحانادا تۇر. سونداي-اق، تاشكەنت، سانا قالالارىندا كونە قۇران كىتابى بار. ءبىز بۇل كىتاپتىڭ ءبارىن تەكسەرىپ، ولاردىڭ تۇپنۇسقا ەكەنىن انىقتادىق. بيرمينگەم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى تاپتىق دەپ مالىمدەگەن جازبالار قۇراننىڭ كەيبىر پاراقتارى عانا. ونداي جازبالار كەزىندە وتە كوپ بولعان. ەندەشە، ونى تولىقتاي قۇران كىتابى دەپ ايتۋعا نەگىز جوق.

– قۇسني حات ونەرىنىڭ قازاقستانداعى جاعدايىن قالاي باعامدار ەدىڭىز؟ 

– كالليگرافيا قازاق ەلىنە جات ونەر ەمەس. كەزىندە الاشتىڭ ءدىن عالىمدارى قۇسني حاتتى جە­تىك مەڭگەرگەن ەدى. وكىنىشكە قاراي، كەيىنگى داۋىردە اتال­عان كوركەم ونەردەن الىستاپ كەتتى. قازىرگى تاڭدا قازاق­ستان كالليگرافيانى قاي­تا جاڭعىرتۋعا قادام جاساپ جاتىر. بۇگىنگىدەي كورمە وتكىزۋ ارقىلى ءبىر كەزدەرى قازاقستاندا كەڭىنەن تارالىپ، كەيىننەن ۇمىت قال­عان بۇل كوركەمونەر ءتۇرىن قايتا جاڭعىرتۋدى ماق­سات ەتىپ وتىرمىز. بۇگىن­گە دەيىن «IRCICA» اياسىندا 150-گە جۋىق قۇسني حات شەبەرىن تاربيەلەپ شىعار­دىق. الداعى ۋاقىتتا قا­زاق­ستاندىق جاستارعا وسى ونەر­دىڭ قىر-سىرىن ۇيرە­تۋگە ءازىرمىز. قازاقستان پرە­زي­دەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا كوزدەلگەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا ءبىزدىڭ جاساپ جاتقان جۇمىسىمىز دا ءوز سەپتىگىن تيگىزەتىنىنە سەنىمىم مول.

– بۇل كوركەمونەردى مەڭگەرۋ قان­شا­­لىقتى قيىن؟

– كالليگرافيالىق جازۋ – ادامنىڭ قارىم-قابى­لەتىنە بايلانىستى. جال­پى العاندا، اتالعان كور­كەم ونەردى مەڭگەرۋ وڭاي ەمەس. ونى ۇيرەنۋدەگى باستى تالاپ – كوپ ەڭبەكتەنۋ. ال­دا-جالدا وسى سالاعا قىزى­عاتىن ادام ەرىنبەي، تالماي جازا بەرسە، ودان مىقتى كال­لي­گرافشى شىعاتىنىنا سەنىمدىمىن.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن اباي اسانكەلدىۇلى

Abai.kz