ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماسكەۋدىڭ اسكەري-تاريحي مۇراعاتىنان الىنعان حاتى
ماعان دەيىن بۇل حاتپەن پوپەنتورگ، كارناگەۆ، قۇسايىنوۆ باستاعان 7 ادام تانىسىپتى. ونىڭ ىشىندە 2002 جىلى ماجيتوۆ، تلەۋباەۆ ءار جەرىنەن كوشىرىپتى. ال 2003 جىلى 3 جەلتوقساندا كازاقستاننان كەلگەن ماماندار كەلىسىمشارت بويىنشا ميكروفيلمگە تۇسىرگەن. قاي مەكەمە ەكەنى بەلگىسىز. الماتىعا كەلگەننەن كەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆقا قاتىستى جارىق كورگەن ەڭبەكتەردى قاراپ شىقتىم. بىراق كەزدەستىرە المادىم. سوندىقتان ۇلت كوسەمى الەكەڭنىڭ ورىس تىلىندە جازىلعان حاتىن تۇپنۇسقادان اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىن.
بولاتبەك ناسەنوۆ، زەرتتەۋشى، سەمەيدەگى شاكارىم جانە م.اۋەزوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى.
ماسكەۋ. اسكەري-تاريحي مۇراعات. 563-قور، 1-وپيس، 6-ءىس.
ءاليحان بوكەيحانوۆتان ا.م. كوليۋباكينگە.1906 جىلعى 20 اقپان.
1 بەتى.
قۇرمەتتى الەكساندر ميحايلوۆيچ!
ءسىزدىڭ قاراجۇزدىكتەردىڭ توندىرگەن قاۋپىنەن امان-ەسەن قۇتىلعانىڭىزعا شىن جۇرەگىمنەن قۋانىشتىمىن. ولاردى اقىلدى جولمەن الداپ كەتىپسىز.
وزىڭىزگە جىبەرىپ وتىرعان 14 بەت حاتتى “ناشەي جيزني” جانە باسقا دا سونداي گازەتتەرگە باسۋىڭىزدى سۇرايمىن. وندا مەنىڭ باسىمنان وتكەن قيىندىقتى كورەسىز. مەن ك.د.-لاردىڭ سەزىنە قاتىسۋدىڭ ورنىنا تۇرمەگە ءتۇستىم. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات رەتىندە كنياز د.ي.شاحقا سالەم ايتىڭىز. ءسىزدىڭ قولىڭىزدى قىسامىن.
ءا.بوكەيحانوۆ
ماقالا-حاتتى زاڭسىز جولمەن جىبەرىپ وتىرمىن. مەنىڭ حاتتارىم تەكسەرىلەدى، تىركەلەدى. ەگەر ماعان حات جازامىن دەسەڭىز: پاۆلودار. مەديتسينا فەلدشەرى امانباي شەگىروۆكە. ونىڭ ىشىنە ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆقا دەپ جىبەرىڭىز. مەملەكەتتىك دۋمادا كەزدەسەرمىز.
21.02.1906 ج. پاۆلودار، سەمەي وبلىسى. №25.
گازەتتى مەنىڭ حاتىممەن بىرگە پاۆلودارعا ناروكونوۆقا جىبەرىڭىز.
قىرعىز دالاسىنىڭ دزيان-دزيانى
ءبىزدىڭ ولكە (سەمەي جانە اقمولا وبلىستارى) بەيبىت ءومىر سۇرەدى. ولاردىڭ شىدامدىلىعىنا ورىس-جاپون سوعىسىنىڭ ايبىندى باتىرى كۋروپاتكين (سۋحوتين، رومينوۆ، گالكيندەردى ايتپاعاندا) قىزعانا قاراعان بولار ەدى.
وسى قىرعىز دالاسىنداعى 26 شارۋا باسقارۋشى جانە ۋەزدىكتەردە پاتشالىق ەتىپ وتىرعاندار جەكسۇرىن باستىقتار.
بۇل جەرگە رەسەيدەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇرەسكە جارامايتىنداردى جىبەرەدى. شارۋالاردىڭ باستىقتارىنىڭ ىشىندە روتميستر، كاپيتان، ءدىن قىزمەتكەرى، پيسار، ءتىپتى ۆەتەرينار دارىگەرى دە بار. بۇل مىرزالار قىرعىزدارعا ويلارىنا نە كەلەدى سونى جاسايدى.
زاڭ بويىنشا قاتاڭ تيىم سالىنسا دا ولاردىڭ ءبىرى دۇرە سوعادى (و، زاڭ قايداسىڭ؟). ەكىنشىسى توبەلەس شىعارادى، حالىق سايلاعان باسقارۋشىنى بەكىتپەي وزدەرىنىڭ دوستارىن بەكىتەدى، قىرعىزداردىڭ تىلەگىن قابىلدامايدى، ال پوشتامەن ءوتىنىش ايتسا جاۋاپ بەرمەيدى. قىرعىز بولىستارىنان تەگىن ازىق-تۇلىك الۋعا ابدەن ادەتتەنگەن.
بەيبىت قىرعىز ولكەسى ءۇشىن ادامدار وڭدى جولمەن كۇرەسىپ جۇرگەندە باتىر گەنەرال سۋحوتين اسكەري ءتارتىپ ورناتۋدى تالاپ ەتتى. سونى نەگىزىندە تومەندە قول قويۋشى 1906 جىلى 9 قاڭتاردا قاماۋعا الىندى. مەن سەمەيدىڭ وكرۋگتىك سوتى جانىنداعى پروكۋروردىڭ باقىلاۋشىسىنا بىرنەشە رەت جازىپ ماعان ناقتى ايىپ تاعىپ ايىپتاۋلارىن سۇرادىم. بىراق پروكۋرور (ورلوۆسكي) جانە تەرگەۋشى (كوناكوۆ) بىرنەشە رەت ماعىناسىز حاتتارمەن جاۋاپ بەردى. ولار ماعان گەنەرال ءسۋحوتيننىڭ جاندارمدارىنىڭ روتميسترىنە ارىز جاز دەدى. مەن ازىرشە ەسىمنەن ايىرىلعان جوقپىن. مەن ولارعا ارىزدانباي تۇتقىندالعان مەرزىمنەن ءبىر اي ءوتۋىن (23) ءارى جاريالانعان سوعىس جاعدايى كۇنى ءوتسىن دەپ توستىم.
24 قاڭتاردا پاۆلوداردىڭ ۋەزدىك باستىعى كۋرتۋكوۆ ماعان ف.ا.گولوۆيننىڭ تەلەگرامماسىن كورسەتتى. وندا ول مەنى جەر جانە قالا قايراتكەرلەرىنىڭ ماسكەۋ سەزىنە قاراشا ايىندا قاتىسۋعا شاقىردى. ءدال سونداي-اق كادەتتەردىڭ سەزىنە 4 قاڭتارعا شاقىرعان ا.ا.كورنيلوۆتىڭ دا تەلەگرامماسى كەلدى. ونان كەيىن ك.پ.د-نىڭ باعدارلاما كىتاپشاسىندا مەنى ء(بىر دە ءبىر ەسەكتىڭ ويىنا كەلمەيدى) انارحيست دەپ ايىپتاپتى. وسى كەزدە مەنىڭ كوز الدىما قىتاي ارىپتەرى ءتۇستى (شەڭبەر – كۇن – تازا اقىل، سوقپاق – اۋىز – ادام مەن جانە قامشى – بيلىك – زاڭ) بارلىعى بىرىگىپ = تازا اقىل جانە تاباندى بيلىك باستىق بولادى. جوعارىدا ايتىلعان “سوقپاقپەن” كوپ اڭگىمەلەستىم. ولارعا بۇرىنعى كۇزەت باستىعى ۆوروۆسكي، شىعىس قازاقستان تەمىر جول باستىعى گۋچكوۆ بۇگىندە “17 وكتيابردىڭ” جەتەكشىسى. ولار قاراجۇزدىكتەرگە كەشىرىم بەرۋدى سۇراپ جۇرگەندەر.
مەنى جازالاۋشىلار وزدەرىن اقتاۋ ءۇشىن تاعى دا تىنتۋگە رۇقسات بەرىپتى. (ال ولار ەكى اپتا بۇرىن تىنتكەن ەدى).
ءتىنتۋدىڭ قورىتىندىسىمەن مەنەن جاۋاپ الماقشى، ال ەگەر دە ەشنارسە تابىلماسا وندا وعان انارحيالىق قوعامنىڭ باسشىسى دەپ ايىپتاۋ كەرەك دەگەن تاپسىرما العان. مەن وسى ۇياتسىز ايىپتاۋدان كەيىن ءبىزدىڭ زاڭنىڭ “تۇراقتى – بەرىك” ەكەنىنە كوزىم جەتتى. حۋنحۋزدار “جەكە ادامنىڭ دەربەس قۇقىقتىلىعىن” قولدانىپ ءمولچاليننىڭ اقىلىن تارتىپتىلىكپەن ورىندادى.
مەن 12 اقپاندا پروكۋروردىڭ قاداعالاۋشىسى ارقىلى سەمەي وكرۋگىنىڭ پروكۋرورىنا مىناداي ارىز جىبەردىم: 23-ستاتياعا سوعىس جاعدايىنىڭ جاريالانۋىنا بايلانىستى الدىن الا ۇستالۋ ايىبى رەتىندە مەن 2 اپتا تۇرمەدە وتىردىم. ونى ءبىر ايعا سوزدى. ال نەگىزىندە گۋبەرناتوردىڭ جازباشا قاۋلىسى بويىنشا ۇزارتۋى ءتيىس ەدى. كۋتۋكوۆ اقىلدى ادام. ونى ماعان كورسەتكەن جوق.
مەن پروكۋروردىڭ باقىلاۋشىسىنا: “قانداي نەگىزدە مەنى تۇرمەدە ۇستاپ وتىر، سوتتار؟” - دەپ سۇراق قويدىم. ولاردى پونتي پيلاتقا ەمەس، سوتتىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋگە شاقىردىم.
قازىرگى زامانداعىلار ءۇشىن بۇل م.ە.سالتىكوۆشا اڭقاۋلىق، ويتكەنى جوعالعان اردىڭ سوڭعى تۇراعى.
پروكۋرور جدانوۆيچ جولداستان مىناداي جاۋاپ الدىم. ول جاۋاپ قۋعىنعا تۇسكەن اردىڭ ورىس بالاسىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن تاپقانىمەن، ءجدانوۆيچتىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق ەكەندىگىنىڭ كۋاسى بولدى.
پروكۋروردىڭ بۇل جاۋابى باسقا جاعىنان عاجاپ، سول سەبەپتى مەن ونى تومەندە تولىق كەلتىرەيىن: “بوكەيحانوۆقا حابارلاۋ كەرەك. قولباسشىسىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا (ومبىنىڭ دزيان-ءدزيۋنى سۋحوتين) ونىڭقاماۋدا (تۇتقىندا) بولۋ مەرزىمى تاعى دا ءبىر ايعا ۇزارتىلدى. مەملەكەتتىك قورعاۋ ەرەجەسىنە سايكەس قاراۋىلدا بولۋ مەرزىمىنىڭ سوڭعى كۇندەرى وتكەنگە دەيىن ۇستالادى.
بۇل نە؟ سەمەي وبلىسىندا سوعىس جاعدايىن جاريالادى. وسى ەرەجەنىڭ ءتارتىبى بويىنشا دزيان-دزيۋن توعىشارلاردى تۇتقىندايدى.
سوعىس جاعدايىن جاريالاعاندا ەشقانداي ايىپ تاعىلماسا دا ونى مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا تۇتقىندا ۇستاۋ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا سۋحوتين اياعى تيگەن جەرگە قوجالىق جۇرگىزگىسى كەلەدى. مىنە شىندىعىندا باستىق تازا اقىلمەن، مىقتى بيلىككە يە بولادى. قىتاي يەروگليفتى ايتقانداي: شەڭبەر – سوپاق – ۇزىن قامشى. مەن 10 اقپاندا ۆيتتە مىرزاعا مىناداي تەلەگرامما جىبەردىم: “تەكسەرۋ بيلىگىنىڭ قاۋلىسىنسىز پاۆلوداردىڭ تۇرمەسىندە ەكى اي وتىرمىن. تەكسەرىڭىزدەر، سوت اشىڭىزدار. ماسكەۋدىڭ قاراشا جەر سەزىنىڭ مۇشەسى بوكەيحانوۆ”. بۇل تەلەگراممانى پروكۋروردىڭ رۇقساتىمەن بەرگەن ەدىم. ونى سەمەيدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گالكين بوگەدى. ول تەلەگراممامەن 4 كۇن تانىسىپ ونى ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى سۋببوتينگە جىبەردى. ول ارينە پلەۆەگە جىبەرەدى. سونىمەن، مەنىڭ ۆيتتەنىڭ اتىنا جىبەرگەن تەلەگراممامنىڭ تاعدىرى نە بولار ەكەن؟ ءبىزدىڭ جازعان حاتتارىمىزدى ۇلكەن-كىشىلى دزيان-دزيۋندار تەكسەرىپ كەلدى. 19 اقپاندا پروكۋرور پۋحلياكوۆتىڭ رۇقساتى بولسا دا پاۆلودارعا ادەيىلەپ مەنەن جاۋاپ الۋعا كەلگەندەر جاۋاپ الۋدان باس تارتتى. مەن زاڭ ءمينيسترى اكيموۆكە مىناداي تەلەگرامما بەردىم: “ەشقانداي ايىپ تاعىلماي، قاۋلىسىز پاۆلوداردىڭ تۇرمەسىندە 40-شى كۇن وتىرمىن. اكىمشىلىك 23.8-ستاتياسىنان تىس ەرەجەگە سايكەس سوعىس جاعدايىنا بايلانىستى قيمىلداۋدا. سوتتىڭ بولۋىن نەمەسە ماسكەۋدىڭ قاراشا – جەر سەزىنىڭ مۇشەسى بوكەيحانوۆتى بوساتۋىڭىزدى تالاپ ەتەمىن”.
ەشقانداي جاۋاپ جوق.
مەنىڭ تۇرمەگە ءتۇسۋىمنىڭ سەبەبى - گەنەرال سۋحوتين مەنەن كەك الىپ وتىر. بوستاندىق كۇنى مەنىڭ ماقالام جاريالانعان ەدى. وندا ونى 17 قازانداعى مانيفەستىڭ 1-پۋنكتىنە سايكەس سوتقا بەرۋدى تالاپ ەتكەنمىن. ول كەزدە مەن دۋمادا قىرعىزداردىڭ كانديداتى ەدىم. مەنى تۇرمەگە قاماۋ جانە زاڭنىڭ وسىنشاما ءجۇزىم شارابىنا ماسايراعاندارىنىڭ مازاعى بولۋى، ناپولەوننىڭ سايلاۋ الدىنداعى ۇگىتتەرىنىڭ (لۋي ناپولەون) كەرى جاعدايىنا ۇقساس. ول جونىندە ۆيتتە مىرزانىڭ دا ىقپالى بار بولۋى كەرەك.
تۇرمەدەن مەنى فرانتسۋز رانتەسى ۆيتتە مىرزا كەشىرىم بەرسە عانا نەمەسە سايلاۋ اياقتالعاندا شىعارادى. بىزدە سوت دا، زاڭ دا جوق. ونىڭ بارلىعىن (قىتاي يەروگليفىندەگى) شەڭبەر – سوپاق – ۇزىن قامشى اۋىستىرادى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ.20 اقپان 1906 جىل.
پاۆلودار – تۇرمە.
حالەل دوسمۇحامەتوۆتىڭماسكەۋ مۇراعاتىنان تابىلعان حاتى
2007 جىلى ماسكەۋدىڭ اسكەري-تاريحي مۇراعاتىنان وسى حاتتى كوشىرىپ الدىم. ورال قالاسىنىڭ مۇراجايىندا بولعان كەزىمدە بۇل جونىندە ەشبىر دەرەك كەزدەسپەدى. كوپتەگەن تاريحشىلار، فيلوسوفتارمەن كەزدەسكەنىمدە وسى حات تۋرالى تاعى دا ەشكىم ەشنارسە ايتا المادى. سوعان قاراعاندا، حاتپەن ءبىرىنشى تانىسىپ وتىرعان مەن بولۋىم مۇمكىن. وقىرماندار حاباردار بولسىن دەپ قازاقشاعا اۋدارىپ بەرگەجون كوردىم.
بولاتبەك ناسەنوۆ، زەرتتەۋشى، سەمەيدەگى شاكارىم جانە م.اۋەزوۆ اتىنداعى
ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى.
№دپوو قورى، وپيس – №1904.1915-ءىس.
.
حات
1904 جىل. 7 قازان. س-پەتەربۋرگتەن قازان قالاسىنداعى ۆەتەرينار ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى عۇبايدوللا بەرديەۆكە.
قالاداعى ۇزاق مەرزىم ىشىندەگى قاپىرىق ءومىردەن كەيىن دالا ماعان بويدى بيلەپ الاتىنداي اسەر ەتتى. وزىمە تانىس كيگىز ءۇيدىڭ كورىنىسى، اسا قىمباتتى اۋىلىما كەلگەنىم، تۋىستارمەن كەزدەسۋ، سىرت ادامداردىڭ قۇرمەتى – وسىنىڭ ءبارى تاڭعالارلىقتاي اسەر ەتەدى. بۇل دالالىقتاردىڭ وركەنيەتتىلەردەن جوعارى تۇرعاندىعىنىڭ بەلگىسى. سەنەن باسقا جۇزدەگەن، مىڭداعان قىرعىزدار جوعارعى دارەجەلى بىلىمدەر الىپ جاتقانىن ويىڭىزعا الساڭىز، سول كەزدە بۇل حالىقتا ەڭبەككە، العا باسۋعا قابىلەتتى دەپ ەسەپتەيسىڭ. ول: ء“بىر كەزدە دۇنيە جۇزىندە الدىڭعى قاتارلى قۇرمەتتى ورىنداردىڭ ءبىرىن الادى، ول ەكىنشى جاپونياعا اينالادى”، – دەگەن ءسوز.
اق شايتانداردىڭ قول استىندا ۇنەمى بولا بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ءوزىن ءوزى تۇنشىقتىرۋشى، ءارى ءوز بيلىگىن شەكتەمەگەن، ءتىپتى جەراستى كۇشىنە قارسى تۇرا المايتىندار ءوزىنىڭ ءوشىن ەشقانداي كىناسى جوق شەت ايماقتاعى حالىقتاردان الماقشى. وسىلايشا، ازىرشە قارسىلاسۋعا شاماسى جوق ءبىزدىڭ حالقىمىزدى تىقسىرۋدا، جانشۋدا. ولاردىڭ جەرلەرىن تارتىپ الۋدا. بۇل جەرلەردى حالقىمىز قانىن ءتوگىپ تاتار، باشقۇرت، قالماقتاردان قورعاپ قالعان ەدى. وتارشىلار مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرىن قيىپ، ۇرىلارىنا، توناۋشىلارىنا، ءبىزدىڭ حالىقتى ء“ۇيرەتۋشىلەرگە” ءبولىپ بەردى.
ولار ءبىزدىڭ حالىققا تەمەكى تارتۋ، اراق ءىشۋ، وتىرىك ايتۋ، ۇرلىق، زورلىق زومبىلىق ارقىلى قايىرشى بولۋدى ۇيرەتىپ، سونىڭ جەمىسى رەتىندە بۇكىل حالىقتى قۇرىپ كەتۋ داۋىرىنە جەتكىزبەكشى. ءبىزدىڭ حالىق ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جانتالاسۋى قاجەت.
ءدال وسىنداي جولمەن ءبىزدىڭ دالا اكىمشىلىگىندەگىلەر دە قيمىلداماقشى (ناچ.سپبو.و. س/ل №12065 دوسمۇحامەتوۆ). ءبىرىن-ءبىرى جامانداۋ، پالەقورلىق، داۋ-جانجال تۋعىزۋ جانە پارتياعا، جىككە ءبولىنىپ جاۋلاسۋدى قوزدىرۋدا.
باسقارۋدىڭ باسشىلارى بولىپ مىنە، بىرنەشە جىل باقىتسىز زاماننىڭ كەسەلىنەن قاتىگەز، ادامگەرشىلىگى جوق، حالقىنا دەگەن جۇرەگى تازا ەمەس، اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن توناۋشىلار، قاسيەتتى ءدىني سەزىمدى اياققا باسۋشىلار كەلەدى. مىسالعا، باسقارمانىڭ قىزىل كرەستىنە جاناشىرلىق جاردەم جيناۋ دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ باستىقتار “بۇيرىقپەن” بايلاردان ءبىر-ءبىر قويدان، ال كەدەيلەردەن ءبىر رۋبل جيناۋدى جاريالادى. بۇل ادام ايتقىسىز كوپ سومادان باستىقتارعا 100 سومى قالدىرىلادى. ءبىزدىڭ باقىتسىز حالقىمىزعا يۋلدۋزوۆتىڭ كومپانياسىنىڭ جاساعان جاماندىعىن ەسەپتەپ شىعارۋ ءۇشىن بىرنەشە ادامدى وتىرعىزۋ كەرەك.
سايلاۋ كەزىندە دە سولاي. ەشنارسە قارسى قويا المايسىز. بۇكىل حالىقتى قورقىتىپ قويعان. ولار ۇندەمەيدى.
ەڭ وكىنىشتىسى سول، وسىنى كورە تۇرىپ سەنىڭ قولىڭنان ەشنارسە كەلمەيدى. ءبىز حالىققا كومەكتەسەمىز دەپ قيالدايمىز. قاشان؟ وسىنىڭ بارلىعى جۇرەكتى اۋىرتادى. تەك سەن عانا مەنى تۇسىنەسىڭ، ماعان جانىڭ اشيدى. ويلانشى. بولىستىققا اداي وجەكتى، (19 شار العان) نەمەسە جىلسۇيىمبەتتى (11 شار العان) سايلاۋعا بولماس پا ەكەن؟ ايتپەسە بولىستىققا گادۋچەۆتىڭ كومپانياسىنان سۇمىراي جۇماعۇلدى سايلاۋى ءمۇمكىن. وندا تاعى دا حالىق ونىڭ قاناۋىنان قانقاقسايدى.
نار تۇلعا: ساياساتكەر، عالىم، ازامات
وتان تاريحىنداعى ايرىقشا ءبىر ەڭسەسى جوعارى تۇلعالاردىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي تۋرالى سوڭعى ون بەس جىلدا كوپ جازىلىپ ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە ارقايسىسىنىڭ وزىندىك ايرىقشا ورنى بار تۋىندىلار رەتىندە دارحان قىدىراليەۆتىڭ كىتابى مەن كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ “الەم تانىعان تۇلعا (م.شوقايدىڭ دۇنيەتانىمى جانە قايراتكەرلىك بولمىسى)” اتتى كىتابى – وسى تاقىرىپتاعى العاشقى ىرگەلى زەرتتەۋ.
مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەر قازاقستاندا جوق ەكەنىن، ولاردىڭ تەك شەتەلدەردىڭ مۇراعاتتارىنان تابىلارىن كاسىبي تاريحشىلار بىلەتىن-ءدى. الايدا، سولاردى تابۋ عانا ەمەس، ءتۇسىنىپ-وقىپ، اۋدارۋ دا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن شارۋا ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا ك.ەسماعامبەتوۆتىڭ كىتابىن مۇستافا شوقاي تۋرالى شەتەلدىك دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەردىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دەۋگە بولادى. مونوگرافيادا الاش ارىسىنىڭ فرانتسياداعى مۇراعاتىمەن قاتار رەسەيدىڭ، وزبەكستاننىڭ، قازاقستاننىڭ – بارلىعى 12 مۇراعاتتىڭ ماتەريالدارى، ۇلت كوسەمىنىڭ ءوزى تۇستاس ەميگراتسياعا كەتكەن تۇركى زيالىلارىمەن جازىسقان حاتتارى، كەزدەسۋلەرى مەن پىكىر الماسۋ دەرەكتەرى جانە شەت تىلدەردەگى زەرتتەۋلەر پايدالانىلعان. مۇنىڭ ءوزى ۇلت كوسەمىنىڭ ساياسي قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسىپ، دامۋىن “سىرت كوز” تۇرعىسىنان ەمەس، ونىڭ ءوزىنىڭ ىشكى تولعانىستارى مەن ويلارى نەگىزىندە زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىك بەرگەن. كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ قازاقستاندا جانە شەتەلدەردە زەرتتەلۋىنە تولىق تاريحنامالىق تالداۋ جاسالعان. قازىرگى وتاندىق تاريحناما سالاسىنداعى ەڭبەكتەر كوبىنەسە قازاق جانە ورىس تىلىندەگى زەرتتەۋلەردى تالداۋمەن شەكتەلەتىندىگىن ەسكەرسەك، وسىنىڭ ءوزى جالپى قازاقستان تاريحىنىڭ تاريحناماسىنا قوسىلعان اسا قوماقتى ۇلەس ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىستىمىز.
مونوگرافيادا مۇستافا شوقايدىڭ ءومىر جولى، قازاقستانداعى جانە شەتەلدە ەميگراتسيادا ءجۇرگەندەگى ساياسي قىزمەتى، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە قاتىستى يدەيالارىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى كەشەندى تۇردە تالدانعان. زەرتتەۋشى عالىم الاش ارىسى ءومىرىنىڭ بۇرىنعى شىققان باسىلىمداردا ءارتۇرلى ايتىلىپ جۇرگەن فاكتىلەرىن دە قاراستىرىپ، شەتەلدىك دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، دالەلدى تۇردە جۇيەلەگەن. اۆتور مۇستافا شوقايدىڭ مەملەكەتتىك قايراتكەر، ساياساتكەر، عالىم رەتىندە قالىپتاسۋ جولىن جەكە كەزەڭدەرگە ءبولىپ، “م.شوقاي دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋى”، “بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس جولىندا”، “تۇركىستاننان پاريجگە”، “ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ۇيىمدىق نەگىزدەرىن قالاۋ”، “ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن ايقىنداۋ” دەگەن تاقىرىپتارمەن توپتاستىرعان.
حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە ساياسي ارەناعا شىققان قازاق زيالىلارىنىڭ كوزقاراسى مەن يدەيالىق باعىتتارىن زەرتتەۋدى كوپتەگەن اۆتورلار ولاردىڭ رەسەي سوتسياليستەرىنە (بولشەۆيكتەر مەن مەنشەۆيكتەرگە) قاتىستى پوزيتسياسىن كورسەتۋمەن عانا شەكتەيتىنى بار. ال ك.ەسماعامبەتوۆ شوقايدىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىن ونىڭ باستى ماقساتىمەن – تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسۋ ماقساتىمەن بايلانىستىرادى. دەمەك، شوقايدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىندەگى پەتەربۋرگ قوعامىنىڭ ساياسي ومىرىنە بەلسەندى تۇردە ەنۋى، سولشىل جانە تسەنتريستىك اعىمداردىڭ ءارتۇرلى باعىتتارىنىڭ وكىلدەرىمەن تانىسۋى ولاردىڭ يدەيالارىنىڭ تۇركىستاننىڭ ازاتتىق الۋى ماسەلەسىنە تيىمدىلىك تۇرعىسىنان ىسكە استى. شوقايدىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارىندا شەت ايماقتارداعى حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسى پاتشا وكىمەتىنە قارسى كۇرەستىڭ اياسىندا جۇرگىزىلدى، سوندىقتان شوقاي پاتشا وكىمەتىنە وپپوزيتسيادا بولعان توپتارمەن تانىسۋعا تىرىستى. ول جۇمىسشى قوزعالىسىنا دا، ەسەرلەر مەن كادەتتەرگە دە ءمان بەردى. وسىلايشا، شوقايدىڭ جاس تا بولسا، ساياسي قوزعالىستىڭ ءارتۇرلى باعىتتارىمەن تانىسا كەلە، كادەتتەر مەن ەسەرلەرگە ويىسۋى ونىڭ بولاشاقتا ويلى ساياساتكەر بولاتىندىعىن كورسەتەتىنىن اۆتور ءدال تاپقان.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەيالارىن قابىلداۋدان سانالى تۇردە باس تارتىپ، شەتەلگە كەتكەن تۇركىستاندىق قايراتكەرلەردىڭ ەميگراتسياداعى ساياسي قىزمەتى، جالپى كەڭەستىك شىعىستىڭ ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسىنىڭ الەمدىك ارەناعا شىعۋى تۋرالى ماسەلەنىڭ وتاندىق تاريح عىلىمىندا زەرتتەلۋى تىم-اق كەنجەلەپ قالعانى بەلگىلى. ك.ەسماعامبەتوۆ ەڭبەگىندە اتالعان ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋدارىلعان. اۆتور “جولايرىعىندا” دەپ اتالعان ءبولىمدە ۇلت تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىنىڭ سوڭعى ءۇمىتى بولعان قۇرىلتاي جينالىسىن كەڭەس وكىمەتى قۋىپ تاراتقاننان كەيىن تۇركىستاندىق قايراتكەرلەردىڭ كۇرەس تاكتيكاسىن وزگەرتۋگە ءتيىستى بولعاندىعىن كورسەتەدى. تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ساياسي كۇرەس تىعىرىققا تىرەلىپ، ونىڭ ەسەسىنە قارۋلى كۇرەس ەتەك الدى، ونىڭ ءوزى (باسماشىلار قوزعالىسى) تىم تار راديكالدىق ءدىني سيپاتقا يە بولا باستادى، ءسويتىپ كۇرەس جولىن تاڭداۋدىڭ دا ءورىسى تارىلدى. وسىنداي جاعدايدا مۇستافا شوقاي شەتەلگە كەتتى. مونوگرافيادا الاش ارىسىنىڭ شەتەلدەگى ورىس دەموكراتتارىمەن قاتىناسى دا وسى باستى ماقسات – ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەس ماقساتىمەن انىقتالعانى كورسەتىلگەن. مونوگرافيالىق زەرتتەۋدىڭ مۇستافا شوقايدىڭ ەميگراتسياداعى ومىرىنە ارنالعان بولىمدەرىندە تەك شوقايدىڭ عانا ەمەس، ەۋروپاداعى بۇكىل تۇركى ەميگرانتتارىنىڭ ساياسي قىزمەتىنە تالداۋ جاسالعان. بۇل تۇستا شوقايدىڭ وي-ءورىسىنىڭ ايرىقشا كەڭدىگى، وزىندىك يدەيالارى مەن تاباندى تۇعىرناماسىنىڭ بولۋى ناتيجەسىندە تۇركى ەميگرانتتارى اراسىندا زور بەدەلگە يە بولىپ، وسى ورتاداعى ساياسي جەتەكشىگە اينالۋ جولى مۇراعات دەرەكتەرى جانە شوقايدىڭ ءوز ەڭبەكتەرىن تالداۋ نەگىزىندە باياندالعان. قازاقستاندىق عىلىمي ادەبيەتتە ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن “تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ” قىزمەتى كىتاپتا جان-جاقتى تالدانعان.
“شوقاي – حالىقارالىق ساراپشى جانە تاريحشى” دەگەن بولىمىندە ۇلت كوسەمىنىڭ عالىمدىق بەينەسى اشىلعان. شىنىندا دا شوقايدىڭ حالىقارالىق ماسەلەلەرگە جازعان ماقالالارى ونىڭ دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار ارالىعىنداعى حالىقارالىق قاتىناستاردى، ونداعى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءرولىن، وزىندىك ماقساتتارى مەن ديپلوماتيالىق “ويىندارىن” تەرەڭ ءتۇسىنىپ، تالداۋ جاساعانىن كورسەتەدى. اۆتور شوقاي بەينەسىنىڭ وسى ءبىر قىرىن دا جاقسى سيپاتتاي العان. بۇل تۇستا اۆتوردىڭ زەرتتەۋىنە شوقايدىڭ پاريج مۇراعاتىندا ساقتالىپ، وسىدان از ۋاقىت بۇرىن وتانىنا ورالعان جازبالارى مەن ەڭبەكتەرى نەگىز بولعان. شوقاي دارىندى عالىم، بىراق جان-جاعىندا نە بولىپ جاتقانىنا ءمان بەرمەيتىن بەيساياسي “كابينەتتىك” عالىم ەمەس، ول سول زەرتتەۋشىلىك قىزمەتىنىڭ دە تۋعان حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسكە زيانىن تيگىزبەۋىن كوزدەيدى. “كورنەكتى تۇركىتانۋشى عالىمدارمەن جانە باتىس ەلدەرىنىڭ زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن شىعارماشىلىق بايلانىستار ورناتۋعا مۇددەلىلىك تانىتقانىمەن، م.شوقاي ءوزىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىنا قايشى كەلەتىن قادامدارعا بارمايتىن، – دەپ جازادى ك.ەسماعامبەتوۆ. – ول ورىس بوداندىعىنداعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ دەربەس ءومىر سۇرۋگە قۇقىلىلىعىن مويىندامايتىندارمەن قانداي دا بولسىن قارىم-قاتىناستان اشىق تۇردە، ەشبىر كۇلبىلتەسىز باس تارتىپ وتىردى”. اۆتوردىڭ شوقايدىڭ ەڭبەكتەرى باتىس ەلدەرىندە سەنىمدى دەرەك كوزى رەتىندە سانالادى دەگەن پىكىرى دە ابدەن دۇرىس ايتىلعان. جالپى العاندا كەڭەس وكىمەتى باسشىلارىنىڭ شوقايدى ۇناتپاۋىنىڭ ءبىر ۇشىعى وسىندا جاتقان ءتارىزدى.
سوڭعى جىلداردا مۇراعاتتاردىڭ بۇرىن قۇپيا بولىپ كەلگەن كوپتەگەن قورلارىنىڭ اشىلۋى بەلگىلى قازاق زيالىلارىنىڭ ءومىرىن، ءوزارا قارىم-قاتىناسىن تولىق زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىك بەردى. بۇل باعىتتا بىرقاتار كوزگە تۇسەر زەرتتەۋلەر باسىلىپ شىقتى. الايدا، كەيبىر ساتتەردە جەكە تۇلعالاردىڭ يدەيالىق قايشىلىقتارىن، ساياسي پوزيتسياسىنىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىرۋ ورنىنا جەكە باس ارازدىعىن تالداپ كەتەتىن جاعدايلار دا بار. ال كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ زەرتتەۋىندە مۇستافا شوقايدىڭ زامانداستارىمەن قارىم-قاتىناسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن ويلاستىرۋ، سول ماسەلەدەگى پىكىرتالاس پەن يدەيالىق ايىرماشىلىق تۇرعىسىنان قاراستىرىلعان. سوعان وراي اۆتوردىڭ حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي كۇرەس بارىسىندا ءارتۇرلى يدەيالىق باعىتتا بولۋى ولاردىڭ ەڭ باستى ماقسات – ۇلت ءتاۋەلسىزدىگىنە جەتۋ ماقساتىندا ورتاق ءتىل تابىسۋعا ۇمتىلۋشىلىعىمەن قاتار، ۇلتتىق ءداستۇرلى ەتيكاعا ساي ىمىراشىلدىق پەن ءوزارا سىيلاستىقتىڭ تا بولعاندىعىن كورسەتەدى.
كىتاپتا اۆتور كەيبىر بەلگىلى تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى وي-پىكىر الماسۋشىلىقتاردى، ولاردىڭ ءبىرى-بىرىنە وزارا ىقپالىن دا قاراستىرادى. شوقاي ءومىرىنىڭ جانە ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىنىڭ فاكتىلەرىن ءوزى زەرتتەگەن دەرەكتەر بويىنشا تالداي كەلىپ، سونىڭ كەيبىر قىرلارىن ءالى دە زەرتتەپ، تياناقتاي ءتۇسۋ قاجەتتىلىگىن نۇسقايدى. بۇل جەردە عالىمنىڭ الەمدىك گۋمانيتارلىق عىلىمدا قالىپتاسقان اسا ءبىر جاقسى داستۇرگە – بەلگىلى ءبىر يدەيا تۋعىزىپ، سونىڭ نەگىزىندە بولاشاق زەرتتەۋلەرگە باعىت بەرۋ داستۇرىنە سۇيەنگەنىن بايقايمىز.
ەڭبەكتە قازاقستاندىق اۆتورلاردىڭ شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىن باسپاعا دايىنداۋدا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە تالداۋ جاساعان. اۆتوردىڭ ب.سادىقوۆا مەن س.ساپانوۆتىڭ كىتاپتارىنا بەرگەن سىنى ءادىل ەكەنىنە داۋ جوق. العاشقىسى – زەرتتەۋشىلىك ەڭبەك ەمەس، قۇجاتتار جيناعى. ال قۇجاتتار جيناقتارىنا قويىلاتىن بەلگىلى ءبىر تالاپتار (قۇجاتتاردىڭ تۇپنۇسقادان اۋىتقىماۋى، ەگەر تۇپنۇسقانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بولسا، ونى اتاپ كورسەتۋ، ءاربىر قۇجاتقا تۇسىنىكتەمە بەرۋ،ت.س.س.) بار. ەكىنشىسى، عىلىمي-زەرتتەۋلەر قاتارىنا جاتپايدى، ويتكەنى، ماتىندەگى فاكتىلەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن انىقتايتىن سىلتەمەلەر جوق. كىتاپتىڭ سوڭىندا بەرىلگەن “قىسقاششا بيبليوگرافيا” دەگەن ءتىزىم مۇلدە سىن كوتەرمەيدى، ال اۆتوردىڭ ۇستانىمى كەڭەس وكىمەتىن جالاڭ جامانداۋ تۇرعىسىنان كورىنىپ، عىلىمي نەگىزدىلىگىنە كۇمان تۋدىرادى. ب.سادىقوۆانىڭ كىتابىن جاقسى، كوركەم تىلمەن جازىلعان، كوپشىلىككە ارنالعان ادەبيەت قاتارىنا جاتقىزۋ دۇرىس-اۋ دەپ ويلايمىن. شىنىندا دا سوڭعى جىلداردا مۇستافا شوقاي تۋرالى قالام تارتاتىندار كوبەيىپ كەتتى، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كاسىبي تاريحشى دا ەمەس. سونىمەن قاتار، مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىن “ەرىنبەگەننىڭ” ءبارى باسىپ شىعارۋدا، ماتىندەردە مازمۇندىق جانە ستيلدىك قاتەلەر دە بار، وعان تۇسىنىكتەمەلەر مەن اۆتورلىق عىلىمي تالداۋ دا بەرمەيدى.
ء“بىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ادامىنا ءتان بارلىق اداسۋلاردان ءبىر ۇرپاقتىڭ ءومىرى بارىسىندا تولىق ارىلامىز دەۋ قيىن، مۇمكىن ادامزات ءوز تاريحىنىڭ تار ولشەمىنەن شىعىپ، جاڭاشا ويلاۋعا يە بولعانشا ۇزاق جىلدار كەرەك بولار”، – دەپ ە.فرومم ايتقانداي ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى اسا ءبىر كۇردەلى دە قايشىلىقتى بولعان كەڭەس زامانىنداعى جەكە تۇلعالاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىنداعى ورنىن انىقتاۋ تالاي-تالاي داۋ-داماي تۋعىزاتىن دا شىعار. “اداسۋلار” تەك بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر عانا ەمەس، سول تۇلعالاردىڭ وزىنە دە ءتان ەكەندىگىن ۇمىتپايىق. دەمەك، بولاشاق زەرتتەۋشىلەردىڭ الدىندا تاريحىمىزداعى بەلگىلى جەكە تۇلعالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن، كوزقاراسى مەن وي-دۇنيەسىن اسىرەلەپ، بوياپ، “اعارتىپ”، جاقسارتپاي دا، “سۇمىرەيتىپ”، قارالاماي دا، وبەكتيۆتى تۇردە عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋ مىندەتى تۇر. كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ “الەم تانىعان تۇلعا” اتتى كىتابىندا بۇل مىندەت عىلىمي نەگىزدە ىسكە اسىرىلعان. مونوگرافيادا شوقاي بەينەسى جان-جاقتى سومدالعان، ال اۆتوردىڭ ءاربىر ءسوزى دەرەكپەن دالەلدەنگەن، ءاربىر تاراۋدىڭ سوڭىندا ءسىلتەمەلەر بەرىلگەن، مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ كوشىرمەسى مەن فوتوسۋرەتتەر اقيقاتتى ايقىنداي تۇسكەن. وسىنداي عىلىمي قۇندىلىعى ايرىقشا جوعارى، وراسان زور كولەمدەگى جاڭا دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا قوسقان مونوگرافيانىڭ باعاسى جوعارى ءارى قۇندى ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى.
گۇلجاۋحار كوكەباەۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. الماتى.
