ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرى
ۇلى ءجۇزدىڭ قازاقتارى وزدەرىنىڭ تەگىن كونە مونعول حالقى ۇيسىندەردەن تاراتادى، ءتۇپ اتامىز دەپ شىڭعىس حاننىڭ زامانداسى مايقى ءبيدى [سانايدى].
ۇلى ءجۇزدىڭ قازاقتارى وزدەرىنىڭ تەگىن كونە مونعول حالقى ۇيسىندەردەن تاراتادى، ءتۇپ اتامىز دەپ شىڭعىس حاننىڭ زامانداسى مايقى ءبيدى [سانايدى].
قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگى جايلى جانە ءۇش جۇزگە بىرىگۋى تۋرالى تۇسىنىكتەرى بۇلىڭعىر. بىرەۋلەرى قازاقتار ەسىل دالاسىندا اداسىپ كەتكەن نوعايلاردان تارادى دەيدى. [وزگەلەرى] اتا-بابالارىمىزدىڭ ەشقانداي رۋ-تايپاسى بولماعان، كەڭ دالادا شەگەن دەپ اتالاتىن وزگە دىندەگى حالىقتان ايەل العانشا كوشىپ قونىپ جۇرگەن دەيدى. نوعايلىقتار مۇسىلمان، ال ولاردىڭ ايەلى ءدىنسىز بولعاندىقتان، ولاردان ءوسىپ ونگەن قازاق حالقىندا، ولاردىڭ دىنىندە دە ەكەۋىنىڭ قوسپاسى كەزدەسەدى. بۇل اڭىزدىڭ استارىنان تۇركىستاندىق ىقپال بايقالادى جانە قازاقتار سولاردىڭ ايتۋىنا سۇيەنەتىنىن ايتۋ كەرەك. وزبەكتەر وسىلاي دەپ ايتادى جانە قاپالدان دا وسىلاي دەپ ەستىدىك. كەلەسى اڭىز، شاماسى، ورتا ازيالىق مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ىقپالىنان تۋسا كەرەك. ورتا ءجۇزدىڭ ءتۇپ اتاسى مۇحاممەد مۇستافا پايعامباردىڭ (س. ع. س.) ساحاباسى*1 بولعان ەكەن. جابىرەيىل پەرىشتەنىڭ كومەگىمەن ءوزىنىڭ كوپ كەشىكپەي بۇل دۇنيەدەن اتتاناتىنىن بىلگەن پايعامبار جۇماقتا حور قىزدارىنىڭ ورتاسىندا ماڭگى باقي دەمالۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ دوستارى مەن جولداستارىن شاقىرىپ، وسىنى ايتىپ، ەگەر بىرەۋدى وكپەلەتسەم كەشىرىڭدەر دەپتى. بارلىعى جىلاپ بىلاي دەيدى: «سەن اللانىڭ دوسىسىڭ، سەن ەشكىمدى وكپەلەتكەن ەمەسسىڭ" دەگەندە، وكسە ەسىمدى ءبىر ساحابا "پايعامبار ءبىر قالانى قورشاعان كەزدە كىناسىز ارقامنان ۇردى»، - دەيدى. پايعامبار ءوز قاتەسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ارقاسىن توسادى. ءابۋ باكىر ، ومار ، وسمان ، ءالي جانە وزگە ساحابالار وكسەدەن رايىڭنان قايت دەپ قاتتى وتىنەدى. وكسە ەش نارسە ەستىگىسى كەلمەي، حالىقتىڭ قارعىسىنا قاراماي، قولىنا قامشى الىپ اللانىڭ سۇيىكتى قۇلىنا كەلىپ، قاسيەتتى ارقاسىن اشۋىن سۇرايدى. پايعامبار سىرت كيىمىن شەشەدى. وكسەگە كەرەگى دە سول بولاتىن. ول پايعامباردىڭ ارقاسىندا قۇدايدىڭ ءمورى بار ەكەنىن بىلەتىن، وعان ەرنى تيگەن ادام توزاق وتىنا تۇسپەيتىن ەدى. وكسە ۇرۋدىڭ ورنىنا، باسىن ءيىپ، ارقاسىنان ءسۇيىپ ورنىنا قايتادى. بىراق پايعامبارعا قولايسىزدىق تۋدىرعانى ءۇشىن جانە كوپشىلىكتىڭ قارعىسىنان قۇداي ونى جانە ۇرپاقتارىن قاڭعىباس قىلادى. سونىمەن قوسا تارشىلىق كورمەۋدى ماڭدايلارىنا جازادى. سول [وكسەدەن] بۇكىل حالىق پەن [ۇيسىندەردىڭ اتاسى] تارايدى.
ۇلى ءجۇز قازاقتارى ۇيسىندەرىنىڭ ءتۇپ اتاسى دەپ، مايقىعا دەيىن كوپ ۋاقىت بۇرىن ءومىر سۇرگەن توبەيدى*2 [دە] سانايدى. اڭىز بويىنشا، توبەيدىڭ ءتورت ۇلى بولعان: كويىلدىر ، مەكىرەن ، مايقى جانە قوعام. كويىلدىردەن قاتعامدار تاراعان جانە كەيىننەن [XV XVI عع.] جاڭا حالىق وزبەكتەردىڭ قۇرامىنا ەنگەن [قاتاعاندار] - [وزبەكتەردىڭ] باستى رۋى). مەكىرەننەن تاراعاندار بەلگىسىز، ال مايقىدان ۇيسىندەر تاراعان. (قوعام) قاڭلىلاردىڭ اتاسى بولعان، مايقىنىڭ ۇلى اباق، بايبىشەسىنەن بايدىبەك اتتى ۇلى بولعان، ەكىنشىسىنەن ... جانە كۇڭىنەن ...، بايبەكتىڭ*3 ۇلكەن ۇلى - سارى، ەكىنشىسى - جورىقشى، ول ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان، قازاقشا اۋليە، كيەلى بولعان. جورىقشىنىڭ ءۇش ۇلىنان: ءبىرىنشىسى الباننان - الباندار ، ەكىنشىسى دۋلاتتان - دۋلاتتار ، جانە سۋاننان - سۋاندار تاراعان. مەركەس ... اتاسى، ونىڭ ەكى ۇلى بولعان: شۋماناق پەن سۋاماناق . ابداگتىڭ*4 ەكى ۇلى: سارى جانە شەبەل بولعان. سارىنىڭ ەكى ۇلى بولعان: سۇيەرقۇل جانە تاۋبازار*5; شەبەلدىڭ بالالارى ... دەپ اتالعان، ال مايقىنىڭ بالالارى اباق دەگەن جالپى اتپەن اتالادى. جۇزگە بەرىلگەن ءۇيسىن اتاۋى كوبىنەسە تەك ۇيسىندەرگە [قاتىستى]، بىراق تەك سول ۇيسىندەردىڭ وزدەرىنە عانا قاتىستى دەپ اڭىزدا ايتىلمايدى . ۇلى ءجۇزدىڭ اڭىزدارى بويىنشا، ولار [مونعولدارعا] دەيىن جەكە حالىق بولعان، ال مايقى بي شىڭعىس حاندى حان كوتەرۋدە سايلاۋعا قاتىسقان.
ال ولاردىڭ [ۇيسىندەردىڭ] [قازاق] حالقىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعانعا دەيىنگى جايلى ولار بىلاي ايتادى: التىن وردا مەن شاعاتاي ۇلىسى [قۇلاپ]، الاۋىزدىق رۋلاردىڭ بىرلىگەن بۇزىپ، بيلىكتى ۇستاپ، قوعام جايلى ويلايتىن ەشكىم بولمادى، ءاربىر رۋ ءوز قامىن ويلاۋى ءتيىس بولدى، سوندا ەسىل دالاسىندا حالىق جيىلىپ...
قارتتار نوعاي دەگەن اتاۋ كوشپەلى [دالا] تاتارلاردى جارتىلاي كوشپەلى تاتارلاردان اجىراتۋ ءۇشىن قولدانعان دەسەدى. نوعايلى، وزبەكتەر*6... ولاردى نوعاي دەپ اتاعان.
شىنىندا دا... وسىدان كەيىن نوعاي - «يت» دەگەندى كوشپەندىلەرگە ولاردىڭ قانداستارى التىن وردادا وزبەك حان تۇسىندا جانە [شاعاتاي ۇلىسىندا] [تارما شىرىن] حان تۇسىندا مۇسىلماندىق قابىلداعان سوڭ جانە... ەسكى ىرىم-نانىمدارعا سەنگىشتىگى ءۇشىن ۇلىستىقتاردى يت دەپ اتاسا كەرەك دەگەن گيپوتەزا جاساۋعا بولادى.
قازاقتاردا، نايماندار مەن قىرىم نوعايلارىندا مۇسىلماندىق*7 قالدىقتارى ءالى دە [كۇشىندە] [بولدى] وسى كۇنىمىزگە دەيىن ۋاقىت ونى جويىپ جىبەرە المادى. بۇل حالىقتىڭ ارى قارايعى وردالار رەتىندەگى تاريحي تاعدىرىنا كەلسەك، اڭىز بىلاي دەيدى: [ەسىم حانعا] دەيىن (1636 ج.) بارلىق ءجۇز [بىرىكتىرىلىپ]، ولار ءبىر حانعا باعىندى. ۇي[سىندەر]... شۋدىڭ ارعى بەتىندە جانە حان ورداسىنا*8 جاقىن جەردەن ورىن تەۋىپ، ... حاننىڭ [قاسىندا بولدى]. [قاتاعان] حانى [تۇرسىننىڭ] تۇسىندا ولار حانمەن بىرگە تاشكەنتتى الدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ ماقال-ماتەلدەرى1*1
اوتكر پچاق قینغه قاس، اوتروك سوز جانغه قاس.
وتكىر پىشاق قىنعا قاس، وتىرىك ءسوز جانعا قاس.
جاوداه قالغان بلبل دان، ایلکا قایتقان ایت اوزده.
جاۋدا قالعان بۇلبۇلدان ەلگە قايتقان يت وزدى.
اولکان ارستان دان تری ایت یخشی.*2
ولگەن ارىستاننان ءتىرى يت جاقسى.
ساقلانغانده خدای ساقـتـار
ساقتانعاندى قۇداي ساقتار.
ایرنی خدای ساقـتایدی، ایتوکتی نال ساقـتایدی.
ەردى قۇداي ساقتايدى، ەتىكتى ءنال ساقتايدى.
اوزنك بلمه، یلکانننک تـلن المه.
ءوزىڭ بىلمە، بىلمەگەننىڭ ءتىلىن الما*3.
ماقـتانغانننك کوتی چاق.
ماقتانعاننىڭ كوتى شوق*4.
مورن یوق بولسه، ایکه کوز برین بری چوقـویده.
مۇرىن جوق بولسا، ەكى كوز ءبىرىن-ءبىرى شۇقيدى.
اتا کورکان اوق جونار، انا کورکان5* تون پـیـچار.
اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر.
پادشاه بولسام مای جیار ایدوم.
پاتشا بولسام، ماي جيار ەدىم.*6
کوب سوز بوق سوز، از سوز راست سوز.
كوپ ءسوز - بوق ءسوز، از ءسوز - راس ءسوز.
اسقما قارغه، توسارسن توزغه.
اسىقپا قارعا، تۇسەرسىڭ تورعا*7.
یاخشی منان یولداس بولسانك یتارسن مرادغه،
یمان منان یولداس بولسانك قالـرسـنك اویاتـقه.
جاقسىمەنەن جولداس بولساڭ، جەتەرسىڭ مۇراتقا،
جامانمەنەن جولداس بولساڭ، قالارسىڭ ۇياتقا.
بلکاننك قایده، بلماستکته کیـچرماسانك.
بىلگەنىڭ قايدا، بىلمەستىكتى كەشىرمەسەڭ.
سوسز جرده قامس یوق، ازغان ایلده نامس یوق*8.
سۋسىز جەردە قامىس جوق، ازعان ەلدە نامىس جوق.
اوچکان یانبایده، اولکان ترلمایده.
وشكەن جانبايدى، ولگەن تىرىلمەيدى.
.قامقا تون ده، چوبراك بولار توزغان سون*9
قامقا تون دا شۇبەرەك بولار، توزعان سوڭ.
تویه قاچب جوکتان قوتولمایدی.
تۇيە قاشىپ جۇكتەن قۇتىلمايدى.
زمان یمان بولسه قودانك کتار، مالنك کیتسه باسنك برکا کتار.
زامان جامان بولسا، قۇداڭ كەتەر، مالىڭ كەتسە، باسىڭ بىرگە كەتەر.
توتی قوش بوین کوروب سرلانادی، ایاغـن کوروب قورلانادی.
توتى قۇس بويىن كورىپ سىرلانادى، اياعىن كورىپ قورلانادى.
اویات کمده بولسا، ایمان سوندا.
ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا.
یاسنك قرققه کلکان سونك ایاغـنکا چدار تـوسار.
جاسىڭ قىرىققا كەلگەن سوڭ، اياعىڭا شىدەر تۇسەر.
کوب جیـیمن دیکان از جیـیدی، از جیـیمن دیکان کوب جیـیدی.
كوپ جەيمىن دەگەن از جەيدى،
از جەيمىن دەگەن كوپ جەيدى.
عقل داریه ایکان، کونکل دولدول ایکان.
اقىل داريا ەكەن، كوڭىل ءدۇلدۇل ەكەن.
تویماسقه برمه، تولماسقا قویما.
تويماسقا بەرمە، تولماسقا قۇيما.
الپ انادان تووادی، ات بیـیه دان تووادی.
الىپ - انادان تۋادى، ات - بيەدەن تۋادى.
اق سونکقار اتـقه عاشق، کویکون تای جیمکا عاشق.
اق سۇڭقار اتقا عاشىق، كۇيكەنتاي جەمگە عاشىق.
ایتگنك تار بولسه، دنیانك تنچلغنان نه فایده.*10
ەتىگىڭ تار بولسا، دۇنيەنىڭ تىنىشتىعىنان نە پايدا.
ايقو جانـننك تنیچی، ایمان جانـننك قوانچـی.
ۇيقى - جاننىڭ تىنىشى، يمان - جاننىڭ قۋانىشى
قوس ات منان قول کوبایادی، قوزی سی منان قوی کوب کورنادی.
قوس اتپەنەن قول كوبەيەدى، قوزىسىمەن قوي كوپ كورىنەدى.
تویغاندان قورساق جارلمایدی، قوانغاندان مانکدای جارلمایدی.
تويعاننان قۇرساق جارىلمايدى، قۋانعاننان ماڭداي جارىلمايدى.
باسقه بلا قایدان؟ - تـلدان.
باسقا بالە قايدان؟ - تىلدەن.
مزکل سز تانك اتبایدی، وقت سز جان چـیقبایدی.
مەزگىلسىز تاڭ اتپايدى، ۋاقىتسىز جان شىقپايدى.
ي. ا. بارداشيوۆ مىرزانىڭ قازاق ماقالدارى جيناعىنان.
قازاق حالىق پوەزياسىنىڭ تۇرلەرى تۋرالى
ءان دالا كەزىپ قىدىرىپ ءجۇرىپ، بىردە سىر وزەنىنىڭ ارعى جاعالاۋىنداعى قاراقالپاقتاردىڭ مەكەنىنە تۇنەۋگە توقتايدى. ەشكىم كورمەگەن، ەستىمەگەن قوناق جايلى حابار جان-جاققا جىلدام تارايدى. باقىتتى اۋىلعا جينالعان سانسىز كوپ قاراقالپاقتار عاجاپ قوناقتى تاڭ اتقانشا، ءان شارشاپ ۇيقىعا جاتقانشا ۇيىپ تىڭدايدى. كومەيىنەن كۇمىس توگىلگەن قوناقتىڭ مىڭداعان اڭگىمە، اڭىز، ولەڭ جىرلارىن قاراقۇرىم قاراقالپاقتار جادىندا ساقتاپ قالادى. سىر بويىنىڭ الىس باس جاعىن مەكەندەيتىن قازاقتار مەن تۇركمەندەر - ول كەزدە بارلىق تۋىس تايپالار بىرگە كوشەتىن بولعان - كەش كەلىپ، سيقىرلى ءسوزدىڭ سوڭىن عانا ەستىپ قالادى.
جىردىڭ ماعىناسى سازدى شىعارما. جىرلاماق ەتىستىگىنىڭ ماعىناسى اۋەندەتىپ ايتۋ. بارلىق دالا جىرلارى قوبىزدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن اۋەندەتىپ ايتىلادى. ادەتتە، جىردىڭ ارقاۋى ءومىر نەمەسە ەرتەدەگى بەلگىلى ءبىر باتىردىڭ ەرلىكتەرى بولىپ تابىلادى. ايتا كەتەتىن جاي، باتىردىڭ ءومىرى، ەرلىگى، ءبىر سوزبەن، بايانداۋ قارا سوزبەن، پروزا تىلىمەن ايتىلادى، ال جىر جولدارى تەك باستى كەيىپكەر نەمەسە كەيىپكەرلەر سويلەگەن كەزدە قولدانىلادى.
قازاقتاردىڭ اراسىندا ماعان بەلگىلى تاعى ەكى جىر بار، بىرەۋى: «ەر كوكشە ەر قوساي» دەپ اتالادى. وندا ۋاق رۋىنان شىققان ەر كوكشە مەن ونىڭ ۇلى ەر قوسايدىڭ قىپشاق تايپاسىمەن سوعىستاعى ەرلىكتەرى باياندالادى. بۇل جىردىڭ ەشقانداي تاريحي ماڭىزى جوق، ونداعى باتىرلاردىڭ ەسىمدەر دە بىزگە بەلگىسىز، الايدا جىر وتە ەكپىندى جانە جارقىن. جىردىڭ ونە بويى قىزىقتى، ەڭ تاماشاسى، جىردىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىنىڭ باس كەيىپكەرى جەڭىلىس تاۋىپ، تۇلا بويى جاراقاتتان قايتىس بولادى. ونىڭ ۇلى ەر قوساي كەيىننەن قىپشاقتاردان كەك الادى. بۇل جىردا ەرتەدەگى دالا ساربازدارىنىڭ سوعىس تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسى ەگجەي-تەگجەيلى بياندالعانىنىڭ وزىمەن عانا جىر قىزىعۋشىلىق تۋعىزادى.
قازىرگى كۇنى بۇل جىردى تەك ءبىر ادام - كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ قويلى اتىعاي بولىسى قازاعى ارسلانباي بىلەدى. وكىنىشكە وراي، مەن بۇل قىزىقتى جىردى جازىپ الا المادىم.
ەكىنشى جىر «وراق باتىر» دەپ اتالادى. وندا قاراۋىل وراق باتىردىڭ رەسەيگە جورىققا اتتانىپ، ورىستارعا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، تۇرمەدە 10 جىل بولعانى، كەيىننەن رەسەيدە ۇيلەنىپ، بالالى شاعالى بولىپ، ارتىنىن ەلىن ساعىنىپ، قىرعا قايتا ورالىپ، سول جەردە قالعانى جايلى باياندالادى.
بىزدە وراقوۆتار وتباسى بار. وراق سەكىلدى باتىر جىرىن قازاقتاردىڭ كوبى بىلەدى، بىراق تولىق ەمەس. ال تولىق جىردى مەن بىردە كىشى جۇزدە نۇرىمباي دەگەن جىرشىدان ەستىدىم. ول - الشىن، بىراق ىلعي دەرلىك احمەت ءجانتوريننىڭ قول استىندا قىپشاقتارمەن بىرگە كوشىپ قونىپ جۇرەدى.
جىردا ايتىلاتىن ولەڭ جولدارىنىڭ ولشەمدەرىن كورسەتۋ ءۇشىن مىسال كەلتىرە كەتەيىن. توقتامىستىڭ توعىز باتىرى ەدىگەنى قۋىپ جەتىپ، كەنجانباي وعان بىلاي دەيدى:
اي، ەدىگە ەندى سەن قايت سانا*1,
قايتىپ ەدىل ءوت سانا.
ەڭسەسى بيىك بوز وردا،
ەڭكەيىپ سالەم بەر سانا.
ەرنى جۇقا سارى اياق،
ەر سارقىتىن ءىش سانا.
جاۋىرىندارى جاقتالى،
تۇيمە باۋى تارپالى،
اق قارا كىس ۇستىڭە،
تون بەرەدى كي سانا.
كوك الا جورعا ات ءمىنىپ،
كون داۋىلپاز بايلانىپ،
تۇتام باۋى سوم التىن
اق سۇڭقار قۇس بەرەدى،-
كول اينالا ءشۇي سانا!
ەدىگە جىرىنىڭ وقيعاسى XIV عاسىردىڭ اياعىنا جاتادى، بىراق XV عاسىردا قۇرىلعان بولۋى كەرەك. بۇعان قازىر تىلىمىزدە قولدانىلمايتىن كوپتەگەن كونەرگەن سوزدەر مەن ورالىمدار دالەل، سونىمەن قاتار بۇكىل جىردا بىردە-ءبىر پارسى، اراب سوزدەرى كەزدەسپەيتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت، ال قازىر يسلام ءدىنىنىڭ تاراۋىنا بايلانىستى، ءتىپتى قاراپايىم حالىق اۋىزىندا، سول تىلدەردىڭ سوزدەرى كوپتەپ قولدانىستا ءجۇر.
مەن قىردا سوڭعى بولعانىمدا جىر پوەزيانىڭ ەسكىرگەن ءتۇرى سانالاتىن بولعان. جىر فورماسى، قوبىز سەكىلدى باقسىنىڭ ەنشىسىنە قالعان. ولار جىر مۇنداي تۇرلەرىن ساقتاي وتىرىپ، جىنداردى الاستاۋدا پايدالانادى. جىر مەن قوبىز اتاقتى سۋىرىپ سالما ءانشى جاناقتىڭ ولىمىنە كەيىن قولدانىستان شىقتى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ول قازىرگى قارقارالى وكرۋگىنە جاتاتىن قامبار ەلىنەن، قاراكەسەك رۋىنان شىققان.
ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قازاق حالىق مۋزىكاسى تۋرالى ەسكەرتپەلەرى. 1862. (اۆتوگراف) 282 بەت
قازىرگى انشىلەر ونىڭ اۋەنىن، ولەڭدەرىن سوزبە ءسوز قايتالاپ قولدانسا دا، سۇيەمەلدەۋ ءۇشىن كوبىنە قوس ىشەكتى بالالايكانى*2 پايدالانادى.
قوبىز ەكى ىشەكتى ءالتتىڭ ءبىر ءتۇرى، ونىڭ ىشەكتەرى جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالادى جانە ونى قياقپەن وينايدى. قوبىزدىڭ باسقا سازدى اسپاپتارعا قاراعاندا جوعارعى دەكاسى جوق، شاناعى دوڭگەلەك، مويىنى جوعارى كەرىلگەن، ىشەكتەرىن وعان قىسۋعا كەلمەيدى، فلاجولەتتىڭ*3 ءارتۇرلى توندارى الىنادى. نەگىزى، سازدى بولماسا دا، وتە قيىن جانە جاعىمدى اسپاپ.
دومبىرا مەن قازىرگى اندەر جىر مەن قوبىزدى مۇلدەم ىعىستىردى. قازىر قازاق دالاسىندا تومەندەگى جىر تۇرلەرى بار:
1. جىر، جوعارىدا تۇسىنىك بەرىپ ءوتتىم.
2. جوقتاۋ - قايتىس بولعان ادامعا ارناۋ. ونى ادەتتە ايەل ادامدار شىعارادى جانە كوبىنەسە جانىنان شىعارىلادى. ولشەمى جىرداعى سياقتى. بەلگىلى جوقتاۋلاردىڭ ىشىندە ەڭ اتاقتىسى جانە قايعىلىسى - ورتا جۇزدە حانشا ايعانىم ۋاليەۆانىڭ 1833 جىلى شەشەكتەن قايتىس بولعان ۇلىن جوقتاۋى جانە 14 جاستاعى، كەيىننەن سۋىرىپ سالمالىعىمەن اتاعى شىققان ايەلدىڭ كۇيەۋىنىڭ اسىندا شىعارعان جوقتاۋى.
3. قايىم - ۇيلەنۋ تويلارىندا ايتىلاتىن، سۇراق پەن جاۋاپتان قۇرىلعان جاستار اراسىنداعى ولەڭ. ول ءتورت جولدان تۇرادى، العاشقى ەكى جولى ءتورتىنشى جولمەن ۇيقاسادى. بۇل ولەڭدەر ءارتۇرلى جۇمباقتار، ەپيگراممالار، شەكتەن شىعىپ كەتەتىن بادىك قالجىڭداردى قامتيدى.
4. قارا ولەڭ - قاراپايىم ولەڭ، ءتورت شۋماقتان قۇرالادى، شۋماقتاردىڭ ارقايسىسى جەكە تاقىرىپتى ءسوز ەتەدى. بۇل ولەڭدەر نەگىزىنەن اشىق داۋىسقا ارنالعان. كوپ جاعدايدا شۋماقتاردىڭ ماعىناسى بولمايدى.
5. ولەڭ . بۇل فورمانى قازىر بارلىق جاڭا اقىندار تابان استى تاۋىپ ايتۋ ءۇشىن دە تەرمە-جىر ءۇشىن دە قولدانادى. كوبىنە قاراۋىل رۋىنان، اتەكە-جىبىردەن شىققان ءانشى ورىنباي جانە ۇنەمى ابىلقايىر عابباسوۆ سۇلتاننىڭ جانىندا بولاتىن، اتىعاي، جاڭا-قازاق سوقىر جىراۋ شوجە جىرلارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل ولەڭدەردىڭ ارقاۋى كوبىنەسە ءدىني قيسسا. قازىر ولار سەيىتباتتال قوجانىڭ*4 ەرلىكتەرى، ءجۇسىپ پەن زىليحانىڭ ماحابباتى، يبراگيمنىڭ ءومىرىن جىرلايدى. ولاردىڭ ءبارى يدەياسىنىڭ ءفاناتيزمى، بايانداۋدىڭ سولعىندىعىنان تەز جالىقتىرىپ جىبەرەدى.
ولەڭ فورماسىنا قازىر اقىندار بارىنشا توسەلىپ العان، ونى وتە ىڭعايلى بولعاندىقتان، بىردەن قۇراستىرۋ ءۇشىن قولدانادى. اتاقتى قوزى كورپەش بايان سۇلۋ جىرىن ماعان جاناق اقىن ولەڭ تۇرىندە ايتىپ بەرگەن.
|| ولەڭ قازاق دالاسىنا 50 جىل بۇرىن توبىل جانە قازان تاتارلارى كەلىپ جاتقان كەزدە تارادى. بۇرىن قاشقىندار مەن تاتاردان شىققانداردى قازاقتار قوي ءتارىزدى قىتايعا، بۇقارعا، تاشكەنتكە ساتاتىن، الايدا مۇسىلمان ءدىنى تارالعان سايىن تاتارلار قىردا وي-پىكىر جانە ءدىنى ءۇشىن جانقيار سانالىپ، ەشكىم تيمەيتىن بولدى. تاتار پوەزياسىنىڭ ءتۇرى سازدى، ماعىنالى كەلىپ، قازاق باتىرلار جىرىنان ۇستەم تۇسە باستادى.
ولەڭ ءتورت جولدان تۇرادى، العاشقى ەكى جولى مەن ءتورتىنشى جول ۇيقاسىپ كەلگەن، بۋىن سانى تۇراقتى، ءۇشىنشى جول ۇيقاسپايدى. شىعىس پوەزياسى ءۇشىن اراب ولشەمى ءاردايىم لايىق كەلە بەرمەيتىنىن دالەلدەۋ ءۇشىن، مەن شىعىستانۋشىلارعا مىسال رەتىندە قوزى كورپەشتەن العاشقى ءتورت جول ولەڭدى كەلتىرىپ وتىرمىن:
ميكين از داب جكـتـتار كيل كيتالي
اورتاسنده كوك توبه بيلكي ايتالي
ازاماتتار ارينباي تـنكلاسانكز
قوزو كورپاچ بایاندی تیرباتالی.*5
|| 1) تاتار تىلىنەن نەمەسە عالىمدار ايتقانداي نەگىزى تۇركىلىك بارلىق تىلدەردە «يگيت» - جىگىت جگت ءسوزى بار، بىراق ءار تىلدە ءارتۇرلى ايتىلۋىمەن قوسا، تۇرلىشە ماعىناعا يە. كاۆكازدا، انادولى كۇردتەرىندە بۇل ءسوز جاقسى جامپوز، ەر جىگىت دەگەن ۇعىم بەرسە، كونستانتينوپولدە اتتى اسكەردىڭ اسكەري ەپتىلىگى مەن شەبەرلىگى ءسوز بولعاندا وسى ماعىنادا قولدانادى. ورتا ازيانىڭ كوشپەندى تاتار تايپالارىندا جىگىت دەگەن بوزبالا، جاس دەگەن ماعىناعا يە. جىگىت دەپ ناقتى ءبىر جاستاعى ادامدى ايتپايدى، سەبەبى دالادا 80 گە كەلگەنشە بالا (بالا) بولىپ سانالۋى دا مۇمكىن. جىگىت ءسوزىن وتىرىقشى قازان جانە توبىل تاتارلارى قولدانبايدى، ونىڭ ورنىنا مالاي (مالای) مالوي ءسوزى جۇرەدى، جارتىلاي شابارمان، جارتىلاي قۇل دەگەن ماعىنا بەرەدى.
2) ازاماتتار، شورالار (ازاماتـتار چورالار) دەگەن سوزدەر كونە قازاق جىرلارىندا ءجيى قولدانىلادى. ازامات دەپ ازات، ۇيلەنگەن جانە تۋعان-تۋىستارىنا تاۋەلسىز، كامەلەتتىك جاسقا جەتىپ، اكەسىنەن ەنشىسىن العان ادامدى ايتادى. شورا - ازاماتتىڭ ءسينونيمى، بىراق ازامات ءسوزى قوسىلماي جەكە قولدانىلعاندا بۇل ءسوز ءبىرشاما كەڭ ماعىناعا يە. شورا ازامات - تازا اسكەري ءسوز، جولداس، قارۋلاس دەۋگە بولادى.
|| 3) قوزى كورپەش بايان سۇلۋ تۋرالى جىر ورتا ازيانىڭ بارلىق تاتار جانە مونعول تايپالارىندا بار، بىراق، ارينە، وقيعانىڭ وتكەن جەرى مەن كەزەڭى ءارتۇرلى ايتىلادى. پروفەسسور ەردمانن قوزى كورپەشتى تۇسىنىكتەمەلەرىمەن پارسى تىلىندە جاريالاپتى، بىراق مەن ونى وقىعان جوقپىن، سەسەبى پارسى ءتىلىن بىلمەيمىن. كەيىن قوزى كورپەشتى ورىنبوردا بىرەۋ باشقۇرت تىلىنەن اۋدارىپ جانە شىعارما ازداعان دانامەن جارىق كورگەن .
قازاق دالاسىندا جىر اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ ايتىلادى.
قازاق پوەزياسى مىناداي: ولەڭ - جاڭا شىققان نەمەسە تانىمال ءانشى شىعارىپ، دومبىرا، قوبىز نەمەسە يشارامەن باستاپقى تۇرىنە مەيلىنشە جاقىنداتىلىپ ايتىلاتىن ءان. ءانشى تۋىندىعا ءوز بەتىنشە كىرىسپە نەمەسە سوڭىن قوسۋعا ەرىكتى. وسى اۋدارماداعى باستاپقى ءتورت شۋماق قاراكەسەك رۋىنىڭ قامبار ەلىنەن شىققان جاناق اقىنعا تيەسىلى، قالعاندارى - كونە ءداۋىردىڭ بەيمالىم اقىنىنىڭ شىعارماسى.
****
|| قازاقتاردىڭ ەڭ تاماشا تاريحي جىرى - ەدىگە ادکه، ءدال سول توقتامىستىڭ جارلىعىندا ايتىلاتىن يديگە نەمەسە ەدەكۋ، ەدىگەي. ۆورسكلدە ۆيتوۆتى جەڭىپ، ءتورت حان تۇسىندا وردانى ءوزى بيلەگەن بەك mangab*6 تۇمەنباسى. وراق، ەر كوكشە*7 جانە ەر قوساي*8 - وزگە ەپيكالىق تۋىندىلاردىڭ قاھارماندارى، ولار دا نوعاي حالقىنا جاتادى، بىراق ولاردىڭ جىرلارى تايپالىق قاقتىعىستار، حانداردىڭ سوعىسى مەن جورىعى جانە توقتامىستان كەيىنگى كەزەڭىندەگى ورداداعى شيەلەنىستەردى بەينەلەۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقتاردىڭ پوەتيكالىق تۋىندىلارى: ەپوستار، ماداق ودالار، جوقتاۋ*9 - دۇنيە سالعان كۇيەۋىنە ارناعان ايەلدىڭ ولەڭى نەمەسە بالاسىنا ارناعان انانىڭ جىرى سولاي اتالادى. ءتىپتى سۋىرىپ سالما اقىنداردىڭ ولەڭدەرى ولشەمگە باعىنىپ، اۋىزدان اۋىزعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جىرشى احۋندار (اقىن) ارقىلى كونە گرەكياداعى گومەردىڭ راپسوديالارى سياقتى كوشىپ وتىرادى. بۇل اقىندار || حالىق اراسىندا ەرەكشە قۇرمەتكە يە جانە باي سۇلتان بيلەردى ماداقتاپ، تانىمال بولىپ، داۋلەت جيادى. قازىرگى تاڭدا قازاق دالاسىندا اقىندار (نەمەسە اولانچی) كوپ بولعانىمەن، ولار كوبىنە سۋىرىپ سالما اقىندار . كونە جىرلار جاڭا بۋىنعا تۇسىنىكسىزدەۋ بولعاندىقتان، جىل وتكەن سايىن ۇمتىلىپ بارادى جانە ونى جاقسى بىلەتىن جىرشىلار دا از قالدى. ولاردى جيناۋ دا وتە قيىن. قانشا تىرىسقانىممەن، قوزى كورپەشتىڭ تولىق ءماتىنىن، ەدىگە مەن وراق تۋرالى جىردىڭ شاعىن ءۇزىندىسىن عانا تاپتىم، دەگەنمەن جاقىندا تانىسقان ءبىر اقىننان ولاردىڭ بارلىق كونە جىرلاردى تابارمىن دەپ ۇمىتتەنەمىن.
كونە تاتار اڭىز-اڭگىمەلەرى مەن پوەمالارى، اسىرەسە قازاقتاردىڭ ءۇش ءجۇزىن قۇرايتىن رۋلاردىڭ اتاۋى شىنىمەن-اق، قازاقتار*10 تاتار حالقى سياقتى وزدەرى ايتاتىنداي سونشا كونە ەمەس دەپ ويلاۋعا يتەرمەلەيدى. ەرتە كەزەڭدە قازاق ءسوزى جانە قازاقتىق تاپتار...*11.
[كۇندەلىكتەن ءۇزىندى]
|| 27 اقپان
جالپى روماندار، جوعارى مارتەبەلىنىڭ ءوزى جازعان1 روماندار تۋرالى تراكتاتسيا
ارينە، سەن، ايەلىم، مەن، يا مەن، سەنىڭ كۇيەۋىڭ رومان جازعانىن بىلگەندە تاڭقالارسىڭ. بىراق بۇل بۇرىنىراقتا، مەنىڭ جاستىق شاعىمدا، مەن جاس، قىزۋ قاندى بولعان كەزىمدە بولدى. مەنىڭ روماندارىم قازىرگىدەي ەمەس بولاتىن. مەن زۇلىمدى جازالادىم، ونى ەڭ جەككورىنىشتى، ناس كەيىپتە سيپاتتادىم.بارلىق اڭعىرت جاستىقتا كوز الداپ شاقىرعان ساعىمعا الدانعاندار سەكىلدى اينالىستىم. جاستىق، جاستىق، سەن نە ىستەتپەدىڭ... راسىمەن اق مىرزالار، مەن شىنىمەن روماندار جازدىم، بىراق مەن قازىرگىدەي جازعان جوق ەدىم. ال قايىرىمدى جان جارىق جۇلدىز سياقتى ءومىر اعىسىنىڭ اشىق اسپانىندا جارقىراپ تۇردى. اسپاندى تورلاعان قارا بۇلتتار تارقاپ، قايىرىمدىلىق جەڭىسكە جەتتى. مەن ءوزىمدى ناعىز رومان جازۋشى ex professo سانادىم. ەگەر maximum - جەكە تۇلعانىڭ ادەبي قابىلەتىنىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيى رەتىندە جارقىن كوزقاراستى، قىزىقتى ەتىپ اڭگىمەلەۋ، ادامنىڭ جەكە جانە قوعامدىق ومىردەگى بەينەسىن تابيعي قالپىندا سۋرەتتەۋدى الساق، مەنىڭ ەڭبەكتەرىم بۇل تالاپتارعا تولىق سايكەس كەلىپ، ەڭ قاتاڭ سىنعا توتەپ بەرەر ەدى.
مەن قازىرگى زامان جازۋشىلارىن مۇلدە قولدامايمىن. ايگىلى جورج ساند ءوزىنىڭ جوعارعى دارەجەدەگى ۋتوپيالىق يدەيالارىمەن، وقشاۋلانعان باقىتقا ۇمتىلۋمەن، ءتانسىز كەمەلدىكپەن جانە تاعى دا باسقا تۇسىنىكسىز ارمانمەن، مەنىڭ كوزقاراسىمشا، ساباپ الۋعا تۇراتىن قىڭىر قاتىن ءتارىزدى. (جوعارعى مارتەبەلىم كۇلدى عوي دەيمىن). ونىڭ جازعانىنىڭ بارلىعى بوس ەلىگۋشىلىك، ريتوريكالىق فيگۋرالار، دورەكى پايداكۇنەمدىك. تەك تالعامى بۇزىلعان، ەشقانداي ايەلگە ءتان قىلىعى جوق ايەلدەر عانا ديۋ دەۆان حانىمنىڭ ەمانسيپاتسيالىق بوس قيالىن وقىپ، que cest charmant!*1 بۇل قانداي كەرەمەت دەپ كوزدەرىن جۇمىپ تاڭداي قاعۋى مۇمكىن. بۇل ەشقانداي دا "charmant" ەمەس، اشەيىن قارابايىر قيال مەن ۇسقىنسىز exsalte.
مىنە، تاعى ءبىر پۇت - گوگول. قۇداي ءۇشىن ايتىڭىزدارشى مىرزالار، سىزدەر ونىڭ شىعارمالارىنان - قارابايىر تىرلىكتى سيپاتتاۋ، ءدامدى تاعامداردى سۋرەتتەۋ، قامىرلار مەن ءتۇشپارالاردىڭ الەمى جانە جارمەڭكە مەن كاباكتان جينالعان انايى سوزدەردەن باسقا نە تاباسىزدار؟ كىتاپتى قولىڭا الساڭ بولدى، شوشقا مايىنىڭ، قارامايدىڭ، تەمەكى، ءتۇتىن ءيىسى شىعادى. Fi donc! machere*2, گوگولدى ەشقاشاندا وقىما. ونىڭ بۇل جوسپارلارى تەك كىرە تارتۋشىلارعا عانا جارايدى. ءسىزدىڭ الدىڭىزدا مۇلدە جاڭا، ۇزبە قامىرلار مەن ءتۇشپارالاردىڭ الەمى اشىلاتىن، ياعني ءبىرىنشى ورىندا شوشقالار تۇراتىن الەمنىڭ نەسى تارتىمدى؟ بۇل ماعان ۇنايدى، مەكەمەلەردە شوشقالار قىدىرىپ ءجۇر ەدى. بۇل دەگەنىمىز - ءوز وتانىنىڭ زاڭدارىنا ەشقانداي قۇرمەت كورسەتپەۋ جانە قاسيەتتى ۇعىمداردىڭ بارلىعىن كەكەسىنمەن كۇلكى ەتۋ دەگەن ءسوز. ونىڭ "رەۆيزورى" وتىرىك، ءبىتىپ بولمايتىن ۇشان تەڭىز وتىرىك! ورىندىقتىڭ ۇشىنا وتىراتىن مولوحوۆتاردى ول قايدان كورىپ ءجۇر. مەن، قۇدايعا شۇكىر، رەسەيدى ۇزىنىنان دا، كولدەنەڭىنەن دە كەزىپ شىقتىم، بىراق ەش جەردەن دوبچينسكي مەن بوبچينسكيلەردى مە؟ ولاردى كەزدەستىرمەدىم، ءتىپتى بىزدە، سىبىردە، مۇنداي كەيىپكەرلەر جوق. كانسكىدەگى2 سوت، مىنە سول وڭباعان ء(سىز ونى ي. ۆ. جازاسىز)!، حا-حا-حا. ال بەردسكىدەگى3 پوليتسيا باستىعى ناعىز جىرتقىشتاردىڭ تۇقىمى، ونىڭ ءوزى دە گوگولدىڭ گورودنيچيىمەن سالىستىرعاندا ازامات! ء(ۇزىلىس)
ءيا، مەن نە جايىندا ايتىپ ەدىم؟ ءا، ءوز روماندارىم تۋرالى. ال، مىرزالار، تىڭداڭىزدار جانە قۇلاقتارىڭىزعا قۇيىپ الىڭىزدار: نە ايتسام دا سىڭىرە بەرىڭىزدەر، راس ايتامىن. مەن وسيەت رەتىندە بارلىعىڭىزعا، اسىرەسە، ساعان ايتامىن. ايەلى كۇيەۋىن سىيلاسىن (كۇلەدى). مەن رومانداردى... كۇيرەۋىك سەزىمدەردى بەينەلەۋ ءۇشىن جازعان جوقپىن. ءوز روماندارىمدى باسىپ شىعارماعانىم وكىنىشتى...، بىراق كەزىندە وعان قولىم تيمەدى. قىزمەت، اسكەري ەكزەرتسيا جانە وزىمە قويعان گەنەرال بولۋ مىندەتىم رومانتيكالىق بەيىمدىلىگىمنەن ۇستەم ءتۇسىپ، كابينەتىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە اسكەري اۆتورلاردىڭ ورتاسىندا، وزگە، اناعۇرلىم ىرگەلى بىلگىرلىككە بوي تارتىپ، اسكەري ونەر مەن جۇمىسىممەن تىعىز بايلانىستى ءپان رەتىندە - ماتەماتيكانى وقي باستادىم.
ءبىر روماننىڭ جەلىسىن مەن اراب جانە ابيسسينيا پاتشايىمىنىڭ سۇلەيمەن4 پاتشاعا ەلشىلىگى تۋرالى ءىنجىل حيكاياسىنان الدىم. وزىمشە جەڭىل تىلمەن جانە قىزىقتى مازمۇنمەن كوپشىلىكتى تانىستىرىپ، قوعامعا كونەدەگى ارابتار مەن ابيسسيندەردىڭ ءدىنى مەن ادەت عۇرپى، تاريحىمەن تانىستىرىپ || جانە ءوزىم اشقان جاڭالىعىمدى عىلىم مەن*3 ونەردە تانىمال ەتسەم دەدىم.
سول كەزەڭ تاريحىنىڭ بەيمالىم فاكتىلەرىن قىزىقتى دا ايقىن ەتىپ ءتۇسىندىردىم. فاكتىلەر شاما جەتكەنشە قيسىندى، دالەلدەر كۇشتى بولدى... وقيعا ورنى وتەتىن جەر، تەاتر ەتىپ مەن باب ءال ماندەب بۇعازىن تاڭدادىم. ءتۇن. ارابتاردىڭ شاتىرى مەن قۇمدى بەلەستە تۇرعان پاتشايىمنىڭ جەكە شاتىرى. باقىتتى ارابيانىڭ (Arabia felix) شۇيگىن شالعىنىندا جايىلىپ جۇرگەن تۇيەلەر. جۇلدىزدى اسپان جانە اي. تۇنگى ساۋلە وسى كورىنىستەرگە دىرىلدەگەن جارىق شاشىپ تۇر. بۇعازدىڭ قاھارلى شىڭدارى ۇرەي توندىرە قارايادى. تەڭىز ۇيقىدا، ال ايدىڭ بەينەسى نەپتۋننىڭ قويۋ قىزىل سۋلارىندا شاعىلىسادى. ءار جەردە جالتىلداپ جانعان الاۋلار كەيدە جارقىراي تۇسەدى، سول الاۋدىڭ الدىندا وتىرعان اراب ايەلدەرى شاعىن كەشكى اسىن ازىرلەۋدە. تەك پاتشايىمنىڭ جەكە شاتىرىندا عانا جارىق كورىنبەيدى. ول ءبىر قولىن جاعىنا تايانىپ ويلانىپ وتىر، ال ەكىنشى قولىمەن مارجان تاستان جاسالعان القاسىن تەرمەلەپ وتىر (مارجاندار قارا تەڭىزدەن الىناتىن، سوندىقتان ونىڭ القاسى بولۋى ءتيىس). ول سۇلەيمەن تۋرالى، ونىڭ دانالىعى تۋرالى ويلايدى. ول پاتشاعا سىرتتاي ولەردەي عاشىق. كەنەتتەن ول جۇلدىزدى اسپانعا كوزىن تىگىپ، ەكى كوزىنەن مولدىرەپ جاس اعىپ، كوككە ءمىناجات ەتەدى، سەبەبى ارابتار سابەي دىنىندە (جۇلدىزعا تابىنۋشىلار) بولعان.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اۆتوپورترەتى. قاۋىرسىن. 1856 ج.
عىلىمي تۇرعىدان العاندا، V جانە VI بولىمدەر وتە قىزىقتى بولاتىن. V بولىمدە بىرنەشە ەكسكازدا*4 قارا تەڭىزدە مارجان تەرۋ تاسىلدەرى سيپاتتالادى. مەن وسى جەردە، مارجان ءوندىرۋ ءادىسى ارابتاردىڭ افريكا قۇرلىعىنا كوشىپ، ونى وتارلاۋعا سەبەپ بولدى دەپ قيالىمدى شارىقتاتتىم. قونىس اۋدارۋ ورنى "جوقتاۋ قاقپاسى" دەپ اتالعان باب ءال ماندەب بۇعازى بولدى. وسى جەردە مەن قورقىنىشتى، جان تۇرشىكتىرەتىن كورىنىستى سيپاتتادىم. داۋىل تۇرىپ، تەڭىزدىڭ ۇيدەي تولقىندارى كوتەرىلىپ قۇز جاعالاۋعا سوعىلعان كەزدە، مۇك باسقان تاستاردى اق كوبىككە وراپ، جاعالاۋ دىم تارتىپ، تۇمانعا اينالادى. دولى داۋىلدىڭ قۇشاعىندا باتىل تەڭىزشىلەردىڭ قايىقتارى قارايىپ، تەڭىز بەتىندە جاڭقالار ءتارىزدى قالقىپ ءجۇر. قيۋى قاشقان قايىقتاردى جۇتىپ قويعىسى كەلگەندەي تولقىندار كوتەرىلىپ، كەنەتتەن قايىقتاردى باسىپ قالادى. جاعالاۋدان ۇرەيلى داۋىستار ەستىلەدى. بۇل شاشتارىن مەدۋزا اتانىڭ*5 باسى سياقتى جايعان ولاردىڭ ايەلدەرى. ادال جارلارى جانىن قويارعا جەر تاپپاي، داۋىس قىلىپ، تەك قۇر شىڭعىرا بەرەدى. جەل ولاردىڭ داۋىستارىن باسىپ، شاشتارىن، جەڭىل كيىمدەرىن جەلبىرەتەدى. ولار قارا شىڭنىڭ باسىندا جىن-ويناققا جينالعان مىستاندار سياقتى كورىنەدى.
جالپى رومانتيزم جانە اسا مارتەبەلىنىڭ روماندارى تۋرالى تراكتاتسيا
|| حريستيان جىل ساناۋىنا دەيىنگى 900 جىلداردا جازىلعان ادامگەرشىلىك-فيلوسوفيالىق عيبراتتى رومان اقىلمەن تانۋعا جانە بەينەلى سيپاتتا جازىلعان. رومان ەستەتيكالىق پايىمداۋ رۋحىنداعى ادامگەرشىلىككە جانە عيبراتقا تولى. ماقساتى - ديداكتيكالىق بەللەتريستيكا.
رومانتيزم تۋرالى وسىنداي تراكتاتسيا جازۋىما سەبەپ، دۇرىسى ارقاۋ بولعان كەلەسى جاعداي: م. گ.5 جامان ءسوز ايتپاستان، ءۇزىلدى كەسىلدى بىلاي دەپ مالىمدەدى: روماندار - جالعان، ونىڭ ىشىندە جازىلعاننىڭ ءبارى وتىرىك، سوندىقتان رومان وقيتىن حانىمداردىڭ ءبارى جالعان ايتۋعا ۇيرەنەدى، دەمەك، وتىرىكشىلەر. مۇنىڭ ءبارى فاكت، كۇمان كەلتىرۋگە بولمايتىن اكسيوما سياقتى بەرىك ايتىلعانى سونشالىق، ءبىزدىڭ بارلىعىمىز تىك تۇرىپ ءبىر اۋىزدان كەلىسۋىمىزگە تۋرا كەلدى. سول كەزدە جوعارى مارتەبەلى بارلىعىنا، اسىرەسە، ايەلدەرگە ارناپ كەلەسى اقيقات سوزدەردى نەمەسە ءوزى ايتقانداي دالدىكتى جەتكىزۋگە كەڭ پەيىلىمەن مارحابات ەتتى.
ارينە، جارىم مەن، ءيا، مەنىڭ ءبىر كەزدەرى، باياعىدا رومان جازعانىمدى بىلگەندە قاتتى تاڭدانارسىڭ. راسىندا دا، مىرزالار، مەن رومان جازدىم جانە وتە جاقسى جازدىم. مەن ءوزىمدى ناعىز رومان جازۋشى ex professo*6 سانادىم. بىراق قىزمەت تاپسىرىستار، اسكەري ەكزەرتسيا جانە وزىمە قويعان گەنەرال جانە تاكتيك بولۋ مىندەتىم بۇل بالالىق ويىمدى جەلگە ۇشىرىپ، مەن نەعۇرلىم تەرەڭ، نەعۇرلىم ىرگەلى عىلىمعا بەرىلىپ، فيلوسوفيا، تاريح پەن جەر شارىنداعى بارلىق ءتىرى جانە ءولى ەلدەردىڭ ءدىني سەنىمدەرىن وقي باستادىم.
ءبىر روماننىڭ سيۋجەتىن مەن ىنجىلدەگى اراب نەمەسە ابيسسينيا پاتشايىمىنىڭ (ەكەۋىنىڭ ءبىر ەكەنىن ءبىرىنشى بولىپ دالەلدەگەن مەنمىن، ونىڭ ءبارىن ءوز رومانىمدا باياندادىم), سونىمەن اراب پاتشايىمىنىڭ سۇلەيمەن پاتشاعا ەلشىلىگى تۋرالى حيكايادان الدىم. وزىمشە جەڭىل تىلمەن جانە قىزىقتى مازمۇنمەن كوپشىلىكتى كونە ارابتار مەن ابيسسيندەردىڭ ءدىنى مەن ادەت-عۇرپى، تاريحىمەن تانىستىرىپ، سول ۋاقىتتاعى كۇمانى كوپ فاكتىلەرىن دە، جالپى ادامزات دامۋىنىڭ تاريحىنداعى دا، عىلىمدار سالاسىنداعى باجايلاپ تۇسىندىرەتىن ءوز جاڭالىقتارىمدى كوپكە ۇسىنسام دەپ ەدىم.
مەن ءبارىن جاقسى جازدىم، دالەلدەرىم نىق. ولاردى سول كەزدە جاريا ەتپەگەنىم وكىنىشتى، بىراق وعان قولىم تيمەدى. وقيعا ورنى وتەتىن جەر ەتىپ (وزىنە ريزا كۇلكى) مەن باب ءال ماندەب بۇعازىن تاڭدادىم (تاعى دا سونداي كۇلكى). سىزدەر بۇل بۇعازدىڭ قايدا ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟ ساۋال تىكەلەي ماعان باعىتتالعاندىقتان، مەن مۇسىلمان رەتىندە بىلەتىنىمدى راستادىم جانە تىك سويلەپ، ونىڭ اۋدارماسى "جىلاپ ەڭىرەۋ قاقپاسى" دەدىم. ءيا، عىلىمي تۇرعىدان العاندا، V جانە VI بولىمدەر وتە قىزىقتى بولاتىن. V بولىمدە مارجان تەرۋ تاسىلدەرىن سيپاتتاپ، وزىمە عانا ءتان ويدى دامىتىپ، قيالىمدى شارىقتاتتىم، مارجان اۋلاۋ ءادىسى ارابتاردىڭ افريكا قۇرلىعىن وتارلاۋىنا جانە وعان كوشۋگە سەبەپ بولدى دەپ جازدىم (ابيسسيندىكتەردى ارابتاردىڭ ەميگراتسيالىق كولونياسى سانايمىن). بۇل قونىس اۋدارۋ... (ۇزاق ۇنسىزدىك) شاماسى، ياعني قونىس اۋدارۋ ورنى، شاماسى (كۇلكى، مازاسىز يشارالار، ولەردەي كۇلكىسى كەلىپ، ۋداي اششى قالجىڭ ايتقىسى كەلگەن، وزىنە عانا بەلگىلى سەبەپتەرمەن كۇلە المايتىن ادامنىڭ جاعدايى), اقىر اياعى، قولىمەن ۇستەلدى ءبىر ۇرىپ: گراردافۋي ءمۇيىسى*7 دەدى. قۇپيالاپ ايتار بولساق، ج. م. بۇل ءمۇيىستىڭ سوڭىن ايتقان كەزدە باسقاشا دىبىستادى، سوندىقتان ءسوز كۇلكىلى دەرەكسىز ويىن سوزگە اينالىپ، ونىڭ ايەلىن قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قىزارۋعا ماجبۇرلەدى، ال ءبىزدى سونشالىقتى دىرىلدەگەن كۇيگە ءتۇسىرىپ، ءبىز ۇزاق ۋاقىت، جوعارى مارتەبەلىمنىڭ تىلىمەن ايتقاندا وسى ءسوزدىڭ قۇپيا ماعىناسىن اشكەرەلەۋگە تىرىستىق، اياعىندا باسىمىزعا تۇك كىرمەي، جوعارى مارتەبەلىمنىڭ تەرەڭ سىني ويىنا، بايانداۋ دارىنىنا، ەنتسيكلوپەديالىق بىلىمىنە - ونىڭ گوگولدىك ۇلگىدەگى ءازىلىن تەرەڭ تۇسىندىك.
كەلەسى رومان تازا تاربيەلىك-پسيحولوگيالىق ماعىنادا بولدى. مەن ونى «الفا مەن ۆيتا» دەپ اتادىم (وتە تەرەڭ ويلىلىقتى ءبىلدىرۋ). وندا پاتشا - اقىل، ەرىك-جىگەردىڭ ەركىن كۇشى جانە تاعدىردى بەينەلەپ مەن گەتەرونوميانىڭ (ادام ەركىنىڭ سىرتقى تابيعي كۇشتەرگە تاۋەلدىلىگى) اقيقات ەمەستىگىن جانە جوق ەكەنىن دالەلدەدىم. الدىمەن بەلگىلى دارەجەدە جەكە تۇلعانىڭ پاراساتتىلىعىن قۇرايتىن رۋحاني قوزعاۋشى كۇشتەردىڭ، بىلايشا ايتقاندا سۋبستانتسياسىن بەينەلەپ، مەن ولاردىڭ جالپىلاي بالاماسىن، باسقاشا ايتقاندا، اقىل وي مەن ەرىك جىگەردىڭ جارىققا شىعۋىن، ءوزارا بايلانىسىن، قاسيەت سيپاتىن انىقتادىم. جەكەلەي العاندا، اقىل وي مەن تاعدىردىڭ ارەكەتىنە جانە جارىققا شىعۋىنا (relation) ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، بۇل سوزدەردى تۋرا ماعىنادا قابىلداي وتىرىپ، اقىل ويدىڭ فاتۋم جانە رەلياتسياعا تيگىزەتىن اسەرىنە ەرەكشە نازار اۋداردىم. ەكىنشى بولىمگە مەن لاتىنشا ەپيگراف تاڭدادىم: Volentem ducunt fata, nolentem trahunt - جۇرگىسى كەلگەندى تاعدىر جەتەلەيدى، جۇرگىسى كەلمەگەندى سۇيرەيدى. || مەنىڭ كوزقاراسىم congruism مەن ءبىراز ۇقساس، بىراق ءبىراز قاراما قايشى بولدى. تاعدىرعا مەن انومانيا رەتىندە قاراپ، ەرتەدەگى پارسىلاردىڭ اريمانى6 مورگاننىڭ فاتاسى7 دۇلەي، جازالاۋشى كۇشىن بەينەلەيدى دەگەن ۇعىمدى دامىتتىم. راسىندا دا، بۇل رومان apriori راتسيونالدى تۇرعىدا دالەلدەنگەن، كوپتەگەن جاڭا يدەيالاردى قامتىدى، ءوز باسىمدا بولعان تاجىريبەلەرگە نەگىزدەلدى. بۇل شىندىعىندا دەرەكسىز-فيلوسوفيالىق جانە رومان تۇرىندەگى ناسيحاتتىق ماقساتى بار كىتاپ بولدى - كوپتەگەن انىق زەرتتەلمەگەن فيلوسوفيالىق جانە ءدىني ماسەلەلەر، نەمىستىك تۇمان مەن قاپاستىڭ ىشىنەن نە قاراستىرۋعا بولادى (ەزۋ تارتادى), وسىلايشا، گەرماندىق فيلوسوفتار [انىق زەرتتەمەگەن] ماسەلەلەر: كانت8, اعايىندى شلەگەلدەر9, گەردەر10 جانە تاعى باسقالاردى وتە تۇسىنىكتى دارەجەدە وسى روماندا جانە وزگە ەكى ديسسەرتاتسيادا جازدىم.
كەزىندە مەن anthropomorphism - قۇدايعا ادام كەيپىن باراتىن عىلىمدى قاراستىرىپ، ول «ادام ۇرىعى» - ءدىني ماسەلە. ءارتۇرلى تىلدەگى جانە كوزقاراستاعى ترانستسەندەنتتى دەرەكسىز، ىرگەلى جانە جاعىمدى، ءدىني رۋحتاعى، ەنجارلىق (ينديففەرەنتيزم), ابسكۋرانتيزم رۋحىنداعى شىعارمالاردى كوپ وقىدىم. ءبارىن تاجىريبە جۇزىندە تەكسەردىم، اسكەري سىنشىل كوزقاراسپەن ءوز باسىمنان وتكەرىپ، اجەپتاۋىر سەزگىشتىك اۆتونوميالىق تۇردە كورسەتىلگەن (اقىل وي تەك اقىل وي زاڭىنا قىزمەت ەتەدى دەگەن كۇش) ماڭىزدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدىم. ەكى شىعارمامدا قۇداي جولى ميسسياسى تۋرالى تەوريا مەن يدەاليزم تەورياسى تۋرالى ەڭبەكتەر ايتىلعان. جارىم مەنىڭ (كەشىرىم وتىنەمىز، ج. م. كەيدە ەستەتيكالىق دەرەكسىزدىك اقىل وي تولقىنىسىندا دەرەكسىز تانۋشىلىعى ءابسوليۋتتى دارەجەگە كوتەرىلىپ، ءبىزدىڭ جۇلدىزدار استىنداعى پلانەتامىزدىڭ - ادامدار مەكەندەيتىن جەردىڭ جانە ءبىزدىڭ پانيلىك ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ، ج. م. ءبىزدى - ەۋروپا، ازيا، افريكا، امەريكا جانە اۆستراليا قۇرلىقتارىنىڭ تۇرعىندارىن اي جانە باسقا پلانەتا تۇرعىندارىنان (اي ادامدار، مارس ادامدار، يۋپيتەر ادامدار دەپ اتالادى جانە ت. ب.) باسقالاردان ءبىزدى اجىراتۋ ءۇشىن سولاي اتايتىن. سونشالىقتى جەڭىل جانە كۇلكىلى، ايالى، (راسىندا دا، جۇبايىم-جانىم، وتە ايالى ەمەس پە؟) ءوزىنىڭ جارىن، قۇرمەتتى گەنەرالشا گاسفوردتى وسىلاي ەركەلەتەدى. ارى قاراي جالعاستىرايىق. مەنىڭ ايەلىم شارشادى، مىرزالار (ايەلىنىڭ يىعىنان جەڭىل قاعىپ جىبەرەدى جانە جاۋاپ رەتىندە سول قولعا تيگەن بىرنەشە ءسۇيىس), مەن كوپ سويلەپ كەتتىم، تۇراتىن ۋاقىت بولدى.
- ءيا، قىمباتتىم، سەنىڭ كۇيەۋىڭ ءبىر زاماندا رومانيست بولعان، بىراق وتە جۇمىسباستى بولدى، الايدا اناداي (ەزۋ تارتادى) كۇيرەۋىك جورج ساند نەمەسە اناداي گوگول سياقتى ەمەس، سىزدەر سونشالىقتى تاڭ قالاتىنداي مەن ولاردان ەشتەڭە تاپپادىم. مەن... ء(تىسىن شۇقىلايدى).
ال مەن ديككەنس ءتارىزدى جازدىم: تەرەڭ پاتەتيكالىق جانە ءازىل-قالجىڭ تونمەن... (سىرانىڭ سوڭعى جۇتىمىن ىشەدى). وكىنىشتى، ۋ.*8 مىرزا، قازىردە بۇل روماندار مەندە جوق، ايتپەسە مەن سىزگە ونى تولىق جانە بارلىق قۇقىقپەن يەمدەنۋگە بەرەر ەدىم («ت» ەرەكشە ەكپىنمەن جانە ىسقارتا ايتىلادى), ەگەر ءسىز ولاردى ءوز اتىڭىزبەن باسىپ شىعارساڭىز، ءسوز جوق، ەڭ جاقسى جازۋشى دەگەن مارتەبەلى اتاققا يە بولىپ، كونە اقىننىڭ ولەڭىن قايتالاي الار ەدىڭىز: "Nostri non plena ix boris"*9 (سوڭى).
2 ناۋرىز. كەيبىر ءوز عۇمىرىن عىلىم مەن جاقىندارىنا پايدا اكەلۋگە ارناعان جەكە تۇلعالاردىڭ شىنايى جانە جاناما قاسيەتتەرى تۋرالى كەيبىر وتكىر ويلارى بويىنشا، وزدەرىن وزگە پەندەلەردەن مەديكتەر دەپ وقشاۋلاعانىمەن، ا. ج. م. ءۇشىن ەمپيريكالىق وزىمشىلدەر دەگەن اتاۋمەن تانىمال.
بارلىق ەمدەۋشىلەر، بىلايشا ايتقاندا، ەسكۋلاپتىڭ11 ابىزدارى - جالپى ادامزات ساۋلىعىنىڭ دوسى جانە ساقتاۋشى، ەگەر ولارعا فيلوسوفيالىق كوزقاراسپەن قاراساڭ، جۇرتتان وتكەن وزىمشىلدەر. بۇل جاعدايمەن كەز كەلگەن كونسەكۆەنتتى*10 ادام كەلىسەدى، سەبەبى ەڭ ەگويست تۇلعالار، ياعني وزگەلەردىڭ ارقاسىندا كۇن كورەتىن، استارلاپ ايتقاندا ومىرىمەن كۇن كورەتىن ادامدار، مەن بۇل جەردە ءومىر دەگەندى، تۇسىنەسىزدەر مە، ەمپيريكالىق ماعىناسىندا الىپ وتىرمىن (كۇلكى).
ادام ءومىرى دەگەن نە؟ نەمەسە ادام ءومىرىنىڭ ءمانى نەدە؟ - ارينە، مەن جالپى قالىڭ بۇقارا تۋرالى ايتىپ وتىرمىن: ولار ءۇشىن ءومىر ءمانى: اقشا مەن ءلاززات الۋ. سوڭعىنىڭ باستاۋ الاتىن جەرى العاشقىنىڭ كوزى. دارىگەر سىزدەن ەكەۋىن دە الا الادى.
مەن بۇل ماتەررريانى («ر» ارپىنە ەرەكشە ەكپىن قويىپ، سوزىپ ايتادى) دامىتقىم كەلمەيدى، ءسىز دارىگەر رەتىندە (دارىگەر ك. مىرزاعا قاراتىپ ايتىلعان ءسوز جانە بارىنشا جارقىن كۇلىپ) جاقسى بىلسەڭىز كەرەك. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، بىزگە قالاي قارايسىز؟... ءسىز ءتۇسىنىپ تۇرسىز، اناۋ... اقشانى كوبىرەك بەرەتىن سۋبەكت رەتىندە ەمەس پە؟ مويىنداڭىز. سونىمەن... مەن نە دەدىم...
- ءيا، ءسىزدىڭ دارىگەر باۋىرلارىڭىز تۋرالى... ولار [قۇرمەتتى مىرزالار] وزىمشىلدەر، مەن ونى جاڭا عانا يندۋكتسيامەن دالەلدەدىم. دەمەك، لوگيكالىق تۇرعىدان العاندا، ergo: دارىگەرلەر - اپوديكتيكالىق*11 وزىمشىلدەر، ال وزىمشىلدەر ادامزاتقا دوس ەمەس، قوعامعا جات تۇلعالار، ولار بۇكىل دەنەگە اسەر ەتەتىن اۋرۋعا شالدىققان ءبىر مۇشەنىڭ اۋىرۋى سياقتى، كوزگە تۇسكەن شەل سەكىلدى.
سونىمەن، دارىگەرلەر بۇدان بىلاي ەمپيريكالىق ەگويستەر دەپ قانا اتالۋعا ءتيىس. Dit haut!*12.
5 ناۋرىز. ايەل تابيعاتىنىڭ وزگەشەلىگى تۋرالى تالاسسىز اقيقاتتى تولىقتىرىپ، راستاۋى جانە دالەلدەۋى ءتيىس ءبىر ۆەنگەر حانىمى تۋرالى حيكايات.
