«تەڭگەدەي ءوزiڭ بولعانمەن، تەڭiزدەي كورiپ تامسانام» دەپ تەبiرەنiپتi سارشولاق شايىر ءوزi تۋعان شالقار وڭiرiندەگi شاپ-شاعىن عانا جومارت كولi تۋرالى. سول ايتقانداي قازاق كينوسى تۋرالى زاۋدە بiر جىلى ءسوز ەستي قالساق تا جۇرەكتەگi ازدى-كوپتi توڭ جiبiپ، كوڭىلىمىز كول-كوسىر بولا جازداپ، بالماعىز بiر كۇيگە تۇسەتiنiمiزدi نەسiن جاسىرايىق. نەگە بۇلاي بولعانىمىزدى ءتۇسiندiرۋ ءۇشiن الىسقا بارماي-اق اڭگiمەنi قازاق كينوسىنىڭ تاريحاتىنان باستاماساڭ بولمايدى. سوندىقتان ونى كورشi وزبەك ەلءىنiڭ كەشەلى-بۇگiنگi وسى كينو سالاسىمەن سالىستىرۋدان ءارi اتتاماي-اق قويساق تا بولاتىن سياقتى.

ءيا، انەبىر جىلى سارىاعاشتا بولدىم. بiر اڭعارعانىم جەرگiلiكتi قازاقتار وزبەك مادەنيەتiن كەرەمەتتەي قۇرمەتتەيدi ەكەن. سولار الا-تاقيالى اعايىنداردىڭ جۇرت اۋزىنا iلiككەن ونەرپازدارىنىڭ (اكتەر، ارتيستەرiنiڭ) قاي-قايسىسىن دا تۇستەپ تانىپ، قاي كينودا، قانداي رولدە ويناعانىنا شەيiن مايىن تامىزىپ اڭگiمەلەپ وتىرعانىن كورگەندە، ءارi قىزىقتىم، ءارi قىزعاندىم. قازەكەمنiڭ باسەكەشiلدiگi شىعار، ايتەۋiر مۇندا قالتالى قازاقتار قىز ۇزاتىپ، كەلiن تۇسiرسە، تويعا تاشكەنتتەن ءارتiس، كينواكتەرلەر شاقىرۋ دا ۇردiسكە اينالعان. وزبەك ءاشۋلا (ولەڭ) ايتا باستاسا بولدى، قازاقتىڭ جiگiت-جەلەڭ، قىز-قىرقىندارىنان باستاپ جاسامىستارىنا دەيiن ۇرشىقتاي ءۇيiرiلiپ بيلەي جونەلەدi. جەرگiلiكتi قازاقتاردىڭ اۋىزەكi سويلەۋ ۇردiستەرiندە وزبەك ىرعاعى (ينتوناتسياسى) باسىم ەكەنiن بۇرىن دا اڭعاراتىنمىن. سونداي-اق ولار «قازاقفيلمدىكىنە» قاراعاندا «وزبەكفيلم» كينوستۋدياسى شىعارعان ۇلكەندi-كiشiلi فيلمدەرگە اۋەس. اۋەس دەگەن بەرگi جاقتاعى ءسوز، الدا-جالدا وزبەك كينوسى باستالسا، iشكەن اسىن جەرگە قويادى.نەسىنە جاسىرايىن، سوندايدا وسى كۇنگى قازاق تەلەسەريالدارىن كورگەندە وسى ءبىز قاشان كينو ءتۇسىرۋدى ۇيرەنەر ەكەنبىز دەپ وزىمە-ءوزىم نالىپ، جەر شۇقىلاعانىم ەسكە تۇسەدى.

بۇلار نەگە سونشا قۇمارتادى ەكەن دەپ، DVD ديسكiدە ساتىلسا، بiر-ەكi كينوسىن وزiممەن بەرگi الا بارعان كومپيۋتەرگە سالىپ تاماشالاعىم كەلدi. ساتىلادى ەكەن. ساتىلماق تۇگiلi كەز كەلگەن جەردە قاپتاپ تۇر. ارزان. ون-ون ەكi كينو جازىلعان بiر ديسكi 4500—5000 وزبەك سومىنىڭ توڭiرەگiندە. قازاق پۇلىنا شاققاندا اينالاسى 450-500-اق تەڭگە. ال سودان كورە باستايىن. العاشىندا تiلiن تولىق تۇسiنە الماي بiراز قينالدىم. قايتا كوردiم. قايتا تاماشالادىم. بiر-ەكi كۇننەن سوڭ سوزبەكشەنى دە ۇيرەنىپ الدىم. دەن قويا بىلسەڭ، قازاقشادان ايىرماشىلىعى دا از ەكەن. سول باياعى دۇڭگiرشەككە قايتا بارىپ، تاعى قانداي كينولارىن بار؟ – دەپ سۇرادىم. ساتۋشى قىز كۇلەدi. «اعا، ءبارiمiز دە وسىلاي استە-استە «وزبەك» بولعانبىز»،–دەپ قويادى.

ونەردەن ازدى-كوپتi حابارىم بار. بiز كورگەن «فاتيما مەن زۋحرا»، «ويىن»، «ءسۇيiنiش»، «باقىت ءۇشiن ميلليون»، «ەگiزدەر»، «جالعىز»، «جۇلدىزسىز اسپان» سەكiلدi كينولارى كورەرمەندi, قاراپايىم ادامگەرشiلiك قاعيدالارىن قاراپايىم عانا كورiنiستەرمەن جالپىعا ۇعىنىقتى ەتiپ ناسيحاتتاۋ ارقىلى باۋراپ الادى ەكەن. اباي ايتپاقشى، «مۇندا جوق التىن يەك، سارى-الا قىز». ءبارi وزبەك حالقىنىڭ ومiرiنەن، ۇلتتىق ءداستۇر-سالتىنان الىنعان كادiمگi تانىس جايتتەر. سويتە تۇرا، ەشكiمدi جالىقتىرمايدى، تiپتi تارتىمدى دەرلiكتەي دۇنيەلەر. البەتتە، ارزان كۇلكi, جاساندى جىلاۋىق كورiنiستەر دە بارشىلىق. ايتسە دە كورەرمەندەرiنە، اسiرەسە، ءازىل، قالجىڭقۇمار وزبەكتەردiڭ وزدەرiنە قاتتى ۇنايتىنى كورiنiپ-اق تۇر. بۇل جەردەگi ماقساتىمىز وزبەك ونەرiن، وزبەك كينوسىن ناسيحاتتاۋ ەمەس. ايتپاعىمىز، اشەيiندە ورتا ازيانىڭ بارىسىنا اينالىپ بارامىز دەپ كۇمپىلدەپ كۇپسiنەتiن بiزدiڭ قازەكەڭ، قازاق كينوسى الەمدi باعىندىرا باستادى دەپ، جىرتىلىپ، جارىلا جازدايتىن «قازاقفيلم» باسشىلارى وسىعان قالاي قارايدى ەكەن؟ شىنىندا دا وسى بiزدiڭ كينو سالاسىندا سولار ايتقانداي «الەمدi باعىندىرا باستاعان» قانداي-قانداي دۇنيەلەرiمiز بار؟ ولار وزبەك كينوسى بiزدiڭ بازارلاردى جاۋلاپ العانىن بiلە مە ەكەن؟

اقيقاتىن ايتساق، ادام ساناسىنا كiتاپقا قاراعاندا مادەنيەت پەن ونەردiڭ مۋزىكا، كينو سياقتى سالالارى تiكەلەي، جەدەل اسەر ەتەتiنi راس. ال، قۇلاعى وزبەك مۋزىكاسىن، وزبەك اۋەزiن تىڭداۋعا، كوزi وزبەك كينوسىن تاماشالاۋعا داعدىلانىپ كەتكەن وڭتۇستiكتiڭ قازاقتارىنا وزبەككە بۇيرەگiڭ بۇرادى، وزبەكشە ارالاستىرىپ سويلەيسiڭدەر، داستارقاندارىڭ وزبەكشە جايىلادى دەپ رەنجۋ دە ورىنسىز. ياعني، بۇل جاقتا وزبەكتiڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نىشاندارى باسىم. ال ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز ماقتاعاننان عانا الدىمىزعا جان سالمايتىنىمىز جانە راس. بiزدiڭ شونجارلارعا، شونجارلار تۇرماق اۋىل، اۋدان، وبلىس دەڭگەيiندەگi اكىمدەر مەن سولاردىڭ اينالاسىنداپعى جاندايشاپتارعا قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنان، ۇلتتىق پەداگوگيكاسىنان بۇگiنگi ۇرپاقتى اجىراتىپ تاستادىق-اۋ، جاستارىمىز دا، قارتتارىمىز دا ورىستى عانا قۇدايىنداي كورەدى دەسەڭ، ساعان تەكەكوزدەنە قارايدى. ەندi بiرنارسە دەسەڭ «ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋشىسىڭ» دەپ ۇستاتىپ جiبەرۋدەن تايىنبايتىنى بەتiنە شىعا كەلەدi. «نادان، بەيشارا-اي!»– دەيسiڭ iشتەي.

وزبەكتەر 25 جىلدان بەرi قازەكەمشىلەپ ويتەمىز دە بۇيتەمىز، بارىس تا، قاسقىر دا بولامىز دەپ كۇمپiلدەگەن جوق، ولاردىڭ كينوگەرلەرi دە ءوز ۇلتى ءۇشiن، ءوز ۇلتىنىڭ ءداستۇر-سالتىنىڭ مەرەيi ۇستەم تۇرۋى ءۇشiن قىزمەت ەتۋمەن كەلەدi. ارينە، كۇنى كەشە دۇنيەدەن وزعان يسلام كاريموۆتى جەك كورەتiندەر ولاردا دا جەتەرلiك بولدى. بiراق، قۇدايشىلىعىن ايتۋ كەرەك، ول تۋرالى وزبەكتەردە «ول ەۋروپاشىل، رەسەيشىل، كاتوليكشiل، ءتىلىمىزدى وركەندەتپەدى» دەگەن بiراۋىز ءسوز جوق. سوندىقتان دا ولار ءوز تىلىندە-اق تاۋەلسiز ۇلتتىق ونەر جاساپ كەلەدi. تاشكەنتتە ورىستاردىڭ ءوزى وزبەكشە سويلەيدى. بiز شە؟ جەر-جاھانعا جار سالعان «كوشپەندiلەرiمiز» انانداي بولدى. سويتە تۇرا، «كەرەمەت جاسادىق، بۇل فيلم الەمدiك پروكاتقا شىعاتىن بولدى» دەپ ساقالى اپپاق اتاقتى اكتەرىمىز جارياعا جار سالدى. گازەتتiڭ بiرنەشە نومiرiنە قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازادى. تiپتi, فيلمنiڭ انەبiر تۇسىن پالەنشەكەمنiڭ ايتۋىمەن تۇسiردiك دەپ ماقتانعانىن دا كوردiك. ولار سول سوزىنە ۇيالۋدىڭ ورنىنا ۇلى جۇمىس بiتiرگەندەي قاناسىنا سيماي، ءالى دە تاسىپ-توگiلەدi. ارينە، «كوشپەندiلەرگە» دەپ بولiنگەن دە الىنعان مول اقشا تۇگەلدەي الاياقتارعا، كەمتالاپ رەجيسسۋرانىڭ جەمتiگiنە اينالدى دەگەندەردىڭ سوزىنە قۇلاق اسقان جان بولمادى. ارينە، وندا بiزدiڭ شارۋامىز دا جوق. تەك، وسى فيلمدە «جۇلدىز تۋدى» دەگەن ۇراندى ءسوزدi ەستiگەندە تiكسiنiپ قالعانىم راس. ويتكەنى، بۇل تاۋراتتان الىنعان ءسوز سياقتى. بۇكiل فيلمنەن وسى كۇنi قازاق اراسىنداعى يسلام دiنiنە، مۇسىلمانشىلىققا iرiتكi سالماقشى بولىپ جۇرگەن تاڭiرشiلدiك نانىم-سەنىمنىڭ (تەنگريزم) يiسi اڭقىپ تۇر. بۇل – كەيبiرەۋلەردiڭ تاپسىرماسىمەن جاسالعان iسi بولۋى دا مۇمكiن-اۋ دەگەن ويعا كەتتiك. وسى «كوشپەندىلەر» ءفيلمى اياقتالعانشا ودان دومبىرانىڭ دىڭ ەتكەن بiر دۇرىس داۋسىن ەستiمەدiك.

ال 16-17 جاس ارالىعىنداعى مىڭ بالادان قول جيىپ ەل قورعاعان، 93 جاسىندا قايتىس بولعان ءارى بي، ءارى باتىر سارتاي تۋرالى «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» فيلمىندە ونى 16 جاسىندا ولتىرگەنىمىز بىلاي تۇرسىن ودان ەكىقابات بولىپ قالعان قىزدى ويلاپ تاۋىپ، وعان شاڭىراق كوتەرتىپ ماسقارا بولدىق. بىرىنشىدەن، سارتاي باتىر تۋرالى مۇراعاتتاردا دەرەك كوپ. ول دەرەكتەر فيلمگە پايدالانىلماي دالادا قالدى. ەكىنشىدەن،  قازاق ەشۋاقىتتا كيىز ءۇي تىگەردە شاڭىراقتى ايەل جىنىستىعا كوتەرتپەيدى. ولار تەك ۋىق قادايدى. ال 16-عا تولار تولماس قىزدىڭ ۇيىندە وتىرىپ ەكىقابات بوپ قالۋى و زاماندا ادام ەستىمەگەن ۋاقيعا. بۇنى قاي انتاتقىر كورلات فيلمگە نە ءۇشىن ەنگىزگەنىن قايدام...سونىمەن…

سونىمەن، ەگەر «كوشپەندiلەرگە» نەمەسە «جاۋ جۇرەك مىڭ بالاعا» بۇيىرعان قىرۋار قارجىنىڭ شيرەگi عانا وزبەك نە قىرعىز كينوشىلارىنىڭ قولىنا تۇسسە، قانداي عاجاپ دۇنيەلەر، ۇلتتىق دۇنيەلەر جاسار ەدi دەپ كۇيىنەمىن iشتەي. ءيا، ولاردىڭ قولىن جوقشىلىق قىسىپ وتىر. جاساعان يەمiز قازاق جەرiنە وسىنشا بايلىق پەن باق بەرگەن ەكەن. سونىڭ قادiرiن بىلمەي، كينونى بۇگىنگى ۇرپاعىمىزدا ۇمىتىلىپ قالعان ۇلتتىق سانانى وياتۋعا جۇمساماي، اقشا دەسە يت كورگەن ەشكiكوزدەنiپ شىعا كەلەتiن دەرتكە دۋشار بولدىق. سوندىقتان، ەندىگارى بiردەن اسپانداعى ايدى الامىن دەپ، گولليۆۋد بولامىز دەپ شالابىمىزدى شايقاماي-اق كورشiلەس باۋىرلارىمىزعا كۇلكi بولماي-اق اۋەلi ءوزiمiزدiڭ توپىراعىمىزداعى بۇگiنگi پروبلەمالاردى، ۇلتتىق ماسەلەلەرiمiزدi ۇلتتىق ءتىلىمىزدى، ۇلتتىق تاربيەمىزدى ءسوز ەتەتiن، ويلاندىراتىن ءارi قاراپايىم، ءارi ارزان، ۇعىنىقتى دا تارتىمدى دۇنيەلەردەن باستاۋىمىز كەرەك شىعار؟ اتتەڭ، بۇل ورايدا دا «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىن ۇلتتىق ءداستۇردi, ۇلتتىق سانانى جەتە بiلەتiن، ءارi بiلiمدi, ءارi تازا قازاقى نامىسى، ۇلتتىق نامىسى بار ازامات باسقارماي iستiڭ iلگەرi باسۋى… ءاي، قايدام؟..

ايتپاقشى، سول «كوشپەندiلەردi» الگiندەي ەتىپ تۇسiرگەندەردiڭ ارقايسىسى ميلليونداعان قارجىنى قايدا شاشقانىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا قازiر ءار تەرiنiڭ پۇشپاعىن يلەپ ءجۇر. بiرەۋi كەيىن جاستار تەاترىنا باستىق بولدى. ونىڭ تەاترعا نە قاتىسى بارىن بiز بiلمەيمiز. سونى تۇسiنە الماعان تەاتر ۇجىمى دا، كورەرمەن دە ۇندەگەن جوق سول كەزدە. باياعىدا ونەرگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن پارتيا ءھام كەڭەس قىزمەتiنiڭ ورتاقولداۋ قىزمەتكەرi بiر-اق كۇندە مادەنيەت مينيسترi بولىپ شىعا كەلگەندە قازەكەم وسىلاي ءۇنسiز قالعان. ەسەسiنە رەپەتيتسيانى «ترەنيروۆكامەن» شاتىستىراتىن مينيستر كەلگەندە ۇلارداي شۋلادىق. ايتپاقشى، ءحۇ عاسىرداعى باستى كەيىپكەرلەرى وسى كۇنگى قازاقتاردىڭ سويلەۋ ستيلىمەن سويلەيتىن «قازاق حاندىعى» فيلمىندەگى ورەسكەلدىكتەر تۋرالى ءالى ەشكىم جۇمعان اۋزىن اشپاي وتىر. نەگە؟

الماتىعا وسىنداي ءارi-ءسارi ويمەن قايتقان باسىم كەلە -سالا كينو تۋرالى ءارتۇرلi باسىلىمداردى قارايتىن «اۋرۋ» تاۋىپ الدىم. سونداعى ويىم – بالكiم، قاتەلەسەتiن شىعارمىن، مۇمكiن مەنiڭ بiلگەنiم قىرىقتىڭ بiرi عانا شىعار دەگەن كۇدiك قوي، باياعى. بiراق، اسا قاتەلەسە قويماعان سەكiلدiمiن. مۇنىڭ ءبارi بۇرىس بولسا، تورەلiگiن جۇرت ايتسىن! جۇرت نە دەر ەكەن؟

مىرزان كەنجەباي، اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz