قازاقستانداعى قۇن نارىعىنىڭ قۇبىلمالىعى قازىر عانا بايقالىپ وتىرعان جوق. ول ەلىمىز نارىقتىق قاتىناستارعا كوشكەن 1990 جىلداردان بەرى قالىپتاسقان زاڭدىلىققا اينالعان. تۇرعىنداردىڭ باعا كوتەرىلۋىنە ەتى ۇيرەنگەنى سونشالىق، ونىڭ الدىن الۋ شاراسى رەتىندە دۇكەن سورەلەرىندەگى تۇتىنۋ زاتتارىن مولىراق ساتىپ الۋعا بەيىل. اسىلىندە، بۇل ارەكەت «سوۆەتتىك» سانانىڭ سارقىنشاعى ەدى... وتكەن زاماننىڭ ۇرپاعى تاۋار مەن كيىم-كەشەك دەفيتسيتىن وسىلاي شەشىپ ۇيرەنگەن بولاتىن. وسى مىنەز قازاقتىڭ قازىرگى بۋىنىنا دا جۇققانى وكىنىشتى ەندى...

ايتپاعىمىز ول ەمەس، وتاندىق ەكونوميكانىڭ ساۋدا نارىعىنداعى باعا ءوسىمىن قولدان جاساۋ جانە ونى تۇتىنۋشىلاردىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرمەي قولدانىسقا جىبەرۋ جايلى بولماق. سوڭعى ايلاردا قازاقستان نارىعىندا ءبىر قاتار تۇتىنۋ زاتتارى مەن وندىرىستىك تاۋارلاردىڭ باعاسى «قۇلادى». تازا شيكىزاتتىق ەكونوميكادا يمپورتتىق ونىمدەرگە يەك ارتۋ قالىپتى جاعداي بولعاندىقتان، «ۇيدەگى كوڭىلدى ارعى بەتتەگى باعا» بۇزاتىنى انىق. بىراق، ءوزىمىزدىڭ وندىرىستە جاسالعان تۇتىنۋ زاتتارىنىڭ ارزانداۋى نەنى كورسەتەدى؟ ءبىزدىڭ جاعدايدا بۇل فاكتوردى رەسەيدەگى ەكونوميكالىق قيىندىقتار مەن ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋىمەن ءتۇسىندىرۋ كۇلكىلى بولار ەدى. ويتكەنى، «قازانى باسقانىڭ، قايعىسى باسقا...» قىزىعى سول، يمپورتتىق تاۋار قۇنىنىڭ تومەندەۋى اۋىل-ەلدەگى شارۋانىڭ دايىنداعان ءسۇتى مەن سويعان تاۋىعىنىڭ ەتىنە بەلگىلەنەتىن باعاعا دا اسەر ەتىپ جاتىر. راس، ءوزىمىزدىڭ ءونىم ءوز، قايسى قازاقستاندىقتىڭ اۋزىنان تابىلادى؟ ونىڭ سىرتىندا باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەگەن تاعى بار... بۇل سەبەپتەردىڭ استارىن ايشىقتاپ ءتۇسىندىرۋدى ساراپشىلاردىڭ ەنشىسىنە قالدىرا تۇرىپ، تازا قازاقى فاكتورعا كوشەلىك. و باستاعى ايتپاعىمىز دا وسى بولاتىن.

ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە، وتاندىق نارىقتاعى كەز-كەلگەن تۇتىنۋ زاتتارىنا (ونىڭ دەنى سىرتتان تاسىمالداناتىندار) وزىندىك قۇندى الىپ تاستاپ ەسەپتەگەندە... 60 پايىزدان 110 پايىزعا دەيىن ۇستەمە باعا قويىلادى. بۇل ءۇردىس، اسىرەسە، كيىم-كەشەك، تۇرمىستىق قولدانۋ زاتتارى مەن قۇرىلىس ماتەريالدارىنا قاتىستى تىپتەن شىرقاپ كەتەدى. مىسالعا، الماتىنىڭ «باراحولكاسىنداعى» تاۋار باعاسىن قاراستىرالىق: تۇرىكتەر تىككەن ءساندى ءبىر پار كاستوم-شالباردىڭ باعاسى 500 اقش دوللارى دەپ الايىق، بۇل - ونىڭ باستاپقى قۇنى مەن تاسىمال شىعىنى، كەدەندىك سالىقتاردى قوسىپ ەسەپتەگەندەگى قۇنى. ال، ءدال وسى زاتتىڭ سول ەلدەگى كوتەرمە ساۋداداعى باعاسى 100 دوللاردىڭ شاماسىندا ەكەنى انىق. شىعىنداردى ەڭ جوعارعى كورسەتكىشپەن ەسەپتەگەندە، الگى تاۋاردىڭ ءار داناسىنىڭ قۇنىنا 100-150 دوللار قوسىلۋى مۇمكىن. دەمەك، سىرتتان تاسىمالداناتىن كاستومنىڭ نارىقتاعى قۇنى 250 دوللارعا جەتتى. ەڭبەك اقى مەن ورىنعا تولەيتىن شىعىندى تاعى قوسايىق، ارى كەتكەندە 300 دوللارعا ءوسسىن. قايتالاپ ايتامىز، بۇل ساتىلىمداعى تاۋاردىڭ ءار داناسىنىنىڭ شىعىنى مەن كىرىسى، ال ساۋداگەر قاۋىمى جالعىز شالبار ءۇشىن شەكارا اسپايتىنى بەلگىلى... دولبارىمىزعا ورالساق، سوندا كاستومنىڭ باعاسىنا ارتىق قوسىلعان 200 دوللار كىمگە جۇمىس جاسايدى؟ تازا ساۋداگەرگە مە؟ الدە، جالپى ەكونوميكاعا ما؟.. ال، وسى تاۋاردى ساتىپ الۋشىنىڭ ارتىق تولەگەن 200 دوللارى شە؟

بىلاي قاراساڭ، جالپى قارابايىر تۇسىنىككە سالساڭ، بۇل ءوزى تازا قاناۋشىلىق بولىپ شىعادى. قاناعاتسىزدىق جايلاعان قوعامدا كىرىپتارلىق پەن قىلمىستىڭ ءورشيتىنى دالەلدەنگەن جايت. بىزدە ءدال وسى قۇبىلىس ۇلتتىق دەڭگەيدە تامىرلانىپ الدى. «ەسەكتىڭ ارتىن جۋىپ، مال تابۋ» مەن دايىن تاۋارعا 110 پايىز ۇستەمە قوسىپ ساتىپ تۇتىنۋشىنى قاناۋ ەكى باسقا نارسە شىعار؟..

سالدارى اۋىر وسى جايتتىڭ ۇلتتىڭ مىنەزىنە جۇققانى سونشالىقتى، ساۋدا مادەنيەتىن سىڭىرۋمەن بىرگە جىلدام پايدا تابۋ ارەكەتىن دە ۇيرەندىك. قازاقتىڭ بايىعانى جاقسى، تەك ول ەكىنشى قازاقتىڭ ماڭداي تەرىن سىعىپ الۋ ارقىلى جۇزەگە اسپاۋى ءتيىس ەدى... مۇمكىن، ءبىزدىڭ ءوز كۇنىمىزدى ءوزىمىز كورۋگە باعىتتالعان تىرشىلىگىمىزدە بۇل اقتالاتىن ارەكەت شىعار، بىراق، مەملەكەتتەگى حالىقتىڭ تىرشىلىك قاعيداتتارىن رەتتەيتىن تەتىكتىڭ جوق ەكەنىن (بولسا ەسكىرگەنىن) مويىنداۋىمىز كەرەك-اق.

ەندى تاقىرىبىمىزدىڭ نەلىكتەن «قازاق قانداسىن قالاي قانايدى؟» دەپ قويىلعانىن ايتايىق: مەنىڭ ءبىر كورشىم بار، بالقاش كولىنىڭ ماڭىنداعى اۋىلدا جايلايتىن اكە-شەشەسى الا جازداي ءشوپ شابادى. ونى الماتى ىرگەسىندە تۇراتىن بالاسىنىڭ ۇيىنە جەر قارادا تاسىپ، ۇيەدى. قارا كۇزدە تەڭدەلگەن جوڭىشقانىڭ باعاسى 500 – 800 تەڭگەنىڭ ارالىعىندا بولعان، ەكى-ءۇش ەشكى اسىرايتىن باسىمىز از-مۇز مال ازىعىن العانبىز. الگى كورشى سول ءشوپتى شاقتاپ ساتتى دا، قالعانىن قىسقا ساقتادى. جالىنعاندارعا دا جىبىمەدى، سونداعى ءۋاجى: «قىمباتتاعان كەزىندە ساتامىن...». اۋىلدا اتامەكەنگە ورالعان قانداستار تۇرادى. ءار ەكىنشى ۇيدە قوي، سيىر بار. ال، كورشىمىز قازىر قالعان ءشوپتى ساتىپ جاتىر. سول كۇيى قۇرعاق، جاپ-جاسىل قالپى. تەك... باعاسى وسكەن. ءار بۋماسى 1200-1500 تەڭگە عانا...

«قۇداي-اۋ، ەگەر ءبىز وزىمىزگە قاجەتتى 200-300 تەڭدەمە جوڭىشقانى قارا كۇزدە ساتىپ الاتىنداي قاراجاتتى بولساق، قازىرگىدەي قىمباتقا ۇرىنبايتىن ەك قوي...» دەيمىز. دەي سالعانىمىزبەن، كورشىنىڭ جوق جەردەن تيىن ساۋىپ وتىرعانىن ءبارىبىر ءىشىمىز جاقتىرىپ تۇرعان جوق ەدى...

قالماحانبەت مۇقامەتقالي.

اباي.kz