Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Qogham 5683 0 pikir 20 Aqpan, 2015 saghat 14:19

QAZAQ QANDASYN QALAY QANAYDY?

Qazaqstandaghy qún naryghynyng qúbylmalyghy qazir ghana bayqalyp otyrghan joq. Ol elimiz naryqtyq qatynastargha kóshken 1990 jyldardan beri qalyptasqan zandylyqqa ainalghan. Túrghyndardyng bagha kóteriluine eti ýirengeni sonshalyq, onyng aldyn alu sharasy retinde dýken sórelerindegi tútynu zattaryn molyraq satyp alugha beyil. Ásilinde, búl әreket «sovettik» sananyng sarqynshaghy edi... Ótken zamannyng úrpaghy tauar men kiyim-keshek defisiytin osylay sheship ýirengen bolatyn. Osy minez qazaqtyng qazirgi buynyna da júqqany ókinishti endi...

Aytpaghymyz ol emes, otandyq ekonomikanyng sauda naryghyndaghy bagha ósimin qoldan jasau jәne ony tútynushylardyng mýmkindigin eskermey qoldanysqa jiberu jayly bolmaq. Songhy ailarda Qazaqstan naryghynda bir qatar tútynu zattary men óndiristik tauarlardyng baghasy «qúlady». Taza shiykizattyq ekonomikada importtyq ónimderge iyek artu qalypty jaghday bolghandyqtan, «ýidegi kónildi arghy bettegi bagha» búzatyny anyq. Biraq, ózimizding óndiriste jasalghan tútynu zattarynyng arzandauy neni kórsetedi? Bizding jaghdayda búl faktordy Reseydegi ekonomikalyq qiyndyqtar men rubliding qúnsyzdanuymen týsindiru kýlkili bolar edi. Óitkeni, «qazany basqanyn, qayghysy basqa...» Qyzyghy sol, importtyq tauar qúnynyng tómendeui auyl-eldegi sharuanyng dayyndaghan sýti men soyghan tauyghynyng etine belgilenetin baghagha da әser etip jatyr. Ras, ózimizding ónim óz, qaysy qazaqstandyqtyng auzynan tabylady? Onyng syrtynda bәsekege qabilettilik degen taghy bar... Búl sebepterding astaryn aishyqtap týsindirudi sarapshylardyng enshisine qaldyra túryp, taza qazaqy faktorgha kóshelik. O bastaghy aitpaghymyz da osy bolatyn.

Bizding esebimizshe, otandyq naryqtaghy kez-kelgen tútynu zattaryna (onyng deni syrttan tasymaldanatyndar) ózindik qúndy alyp tastap eseptegende... 60 payyzdan 110 payyzgha deyin ýsteme bagha qoyylady. Búl ýrdis, әsirese, kiyim-keshek, túrmystyq qoldanu zattary men qúrylys materialdaryna qatysty tipten shyrqap ketedi. Mysalgha, Almatynyng «Baraholkasyndaghy» tauar baghasyn qarastyralyq: týrikter tikken sәndi bir par kәstóm-shalbardyng baghasy 500 AQSh dollary dep alayyq, búl - onyng bastapqy qúny men tasymal shyghyny, kedendik salyqtardy qosyp eseptegendegi qúny. Al, dәl osy zattyng sol eldegi kóterme saudadaghy baghasy 100 dollardyng shamasynda ekeni anyq. Shyghyndardy eng jogharghy kórsetkishpen eseptegende, әlgi tauardyng әr danasynyng qúnyna 100-150 dollar qosyluy mýmkin. Demek, syrttan tasymaldanatyn kәstómning naryqtaghy qúny 250 dollargha jetti. Enbek aqy men oryngha tóleytin shyghyndy taghy qosayyq, ary ketkende 300 dollargha óssin. Qaytalap aitamyz, búl satylymdaghy tauardyng әr danasynynyng shyghyny men kirisi, al saudager qauymy jalghyz shalbar ýshin shekara aspaytyny belgili... Dolbarymyzgha oralsaq, sonda kәstómning baghasyna artyq qosylghan 200 dollar kimge júmys jasaydy? Taza saudagerge me? Álde, jalpy ekonomikagha ma?.. Al, osy tauardy satyp alushynyng artyq tólegen 200 dollary she?

Bylay qarasan, jalpy qarabayyr týsinikke salsan, búl ózi taza qanaushylyq bolyp shyghady. Qanaghatsyzdyq jaylaghan qoghamda kiriptarlyq pen qylmystyng órshiytini dәleldengen jayt. Bizde dәl osy qúbylys últtyq dengeyde tamyrlanyp aldy. «Esekting artyn juyp, mal tabu» men dayyn tauargha 110 payyz ýsteme qosyp satyp tútynushyny qanau eki basqa nәrse shyghar?..

Saldary auyr osy jayttyng últtyng minezine júqqany sonshalyqty, sauda mәdeniyetin sinirumen birge jyldam payda tabu әreketin de ýirendik. Qazaqtyng bayyghany jaqsy, tek ol ekinshi qazaqtyng manday terin syghyp alu arqyly jýzege aspauy tiyis edi... Mýmkin, bizding óz kýnimizdi ózimiz kóruge baghyttalghan tirshiligimizde búl aqtalatyn әreket shyghar, biraq, memlekettegi halyqtyng tirshilik qaghidattaryn retteytin tetikting joq ekenin (bolsa eskirgenin) moyyndauymyz kerek-aq.

Endi taqyrybymyzdyng nelikten «Qazaq qandasyn qalay qanaydy?» dep qoyylghanyn aitayyq: mening bir kórshim bar, Balqash kólining manyndaghy auylda jaylaytyn әke-sheshesi ala jazday shóp shabady. Ony Almaty irgesinde túratyn balasynyng ýiine jer qarada tasyp, ýiedi. Qara kýzde tendelgen jonyshqanyng baghasy 500 – 800 tengening aralyghynda bolghan, eki-ýsh eshki asyraytyn basymyz az-múz mal azyghyn alghanbyz. Álgi kórshi sol shópti shaqtap satty da, qalghanyn qysqa saqtady. Jalynghandargha da jibimedi, sondaghy uәji: «Qymbattaghan kezinde satamyn...». Auylda atamekenge oralghan qandastar túrady. Ár ekinshi ýide qoy, siyr bar. Al, kórshimiz qazir qalghan shópti satyp jatyr. Sol kýii qúrghaq, jap-jasyl qalpy. Tek... baghasy ósken. Ár bumasy 1200-1500 tenge ghana...

«Qúday-au, eger biz ózimizge qajetti 200-300 tendeme jonyshqany qara kýzde satyp alatynday qarajatty bolsaq, qazirgidey qymbatqa úrynbaytyn ek qoy...» deymiz. Dey salghanymyzben, kórshining joq jerden tiyn sauyp otyrghanyn bәribir ishimiz jaqtyryp túrghan joq edi...

Qalmahanbet MÚQAMETQALIY.

Abay.kz

0 pikir