استانادا  اشىلعان «Kazatomexpo»، «Power Astana»، «MachExpo Kazakhstan» جانە «NDT Kazakhstan 2015» اتتى كورمەلەر جيىنى بارىسىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اتومونەركاسىپ سالاسىنىڭ قازاقستانداعى وكىلى ۆ.ريابوۆ: «كوپتەگەن ادامداردا اتوم ستانساسى دەگەن سوزدەن ۇرەيلەنەدى. «چەرنوبىل»، «فۋكۋسيما» اەس-تەرىندە بولعان اپاتتار وسىعان سەبەپشى. بىراق ءبىزدىڭ ماماندار، عىلىمي ينستيتۋتتار يادرولىق ەنەرگەتيكا قاۋىپسىزدىگىن كۇشەيتۋگە بارلىق كۇشىن جۇمسادى. قازاقستان ماماندارى مەن ساراپشىلارىنىڭ دا كوز جەتكىزگىسى كەلەتىن سۇراقتارى دا از ەمەس. وسى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرەتىن «روساتوم» كاسىپورنى كورمەگە اتوم رەاكتورلارىن ازىرلەۋشى مامانداردى، ينستيتۋتتاردىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرىن، اەس ءۇشىن وتىن ازىرلەيتىن كاسىپورىن ماماندارىنان تۇراتىن ۇلكەن دەلەگاتسيا جىبەردى. رەسەي اەس سالۋعا دايىن. ەڭ باستىسى، قازاقستان جاعىنىڭ اەس سالىنار جەردى بەلگىلەۋى بولىپ تۇر. ستانسانىڭ قۋاتتىلىعى، قانداي ءتۇرى بولادى؟ وسىلاردى انىقتاۋ كەرەك. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، رەسەيگە كۋرچاتوۆ قالاسى جانىنان قۇرىلىس ورنى بولىنگەن. بالقاشتا دا اەس  سالىنادى، ول ءۇشىن بولەك تەندەر ويناتىلادى»، - دەدى. ءبارىن وزدەرى شەشىپ قويعانداي سويلەگەن وكىلدىڭ ءبىر ساۋساعى بۇگۋلى. سوعان قاراعاندا رەسەي تاراپىنىڭ ەكى بىردەي اەس سالۋدان دا دامەسى بار سياقتى.

قازاقستاندا سالىنادى دەگەن اەس-ءتىڭ قاي جەردە ورنالاساتىنىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ بيلىگى  بىلتىرعى جىلى 28 مامىردا مالىمدەگەن ەدى. اەس سالۋ جونىندەگى كەلىسىمگە 29 مامىردا  استانادا  ەكىجاقتى كەلىسىمگە قول قويىلعان بولاتىن.

وسى جىلدىڭ باسىندا «اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن حالىق قالاۋلىلارى الدىندا تانىستىرعان قر ەنەرگەتيكا ۆيتسە-ءمينيسترى ب.جاقساليەۆ اەس-ءتىڭ قاي جەرگە سالىناتىنى جونىندە: «بۇل جوسپار عانا، شەشىم ءالى قابىلدانعان جوق. بۇل ماسەلە، ارينە، حالىقپەن بىرگە جان-جاقتى تالقىلانادى. بۇعان بيلىكتىڭ بارلىق قۇرىلىمدارى تارتىلادى. بىزدە ستانسا سالىناتىن ەكى الاڭ قاراستىرىلىپ وتىر. بىرەۋى بالقاش كولى اۋدانىندا، ونىڭ وڭتۇستىك-باتىس بولىگى، ياعني شىعاناق تەمىر جول ستانساسى نەمەسە ونىڭ جانىنداعى ۇلكەن ەلدى مەكەنى. ەكىنشىسى – سەمەي سىناق الاڭى، بۇل كۋرچاتوۆ قالاسى. كۋرچاتوۆ قالاسى شارتتى تۇردە الىنىپ وتىر، نەگىزى سەمەي سىناق الاڭىندا سالۋ جوسپارلانعان»، - دەدى.

ءالى تۇبەگەيلى شەشكەن جوقپىز دەگەن ۆيتسە-ءمينيستردىڭ جاقاۋراتقان جاۋابى بولماسا شەشىلىپ قويعانىنان رەسەيلىكتەردىڭ اۋىز لامىنەن-اق بايقاۋعا بولادى. كۋرچاتوۆ قالاسىندا سالىنار اەس-ءتىڭ بىرىنشىدەن ەكولوگيالىق، ەكىنشىدەن ەكونوميكالىق، ۇشىنشىدەن ساياسي ماسەلەسىن ەگجەي-تەگجەيلى سارالاماساق بولمايدى. باستىسى، بۇل "روساتوم" ءۇشىن سىناق الاڭى بولۋ دا عاجاپ ەمەس. اەس-كە سالىناتىن بلوكتار ءىس جۇزىندە ءبىرىنشى رەت پايدالانىلماق سىڭايلى. ياعني، بولاشاعى بۇلدىر. بۇرىنعى سىناق الاڭىنا رەسەيلىكتەردىڭ قالاۋى ءتۇسىپ، سولارعا بەرىلگەلى جاتقانى دا وسىدان بولسا كەرەك. جامان ايتپاي جاقسى جوق دەمەكشى، الدا-جالدا اپات بولا قالسا ونىسىزدا رادياتسيا جايلاعان جەر ەدى دەپ قازاننىڭ بەتىن جابا سالعانعا وڭاي عوي.

رەسەيلىكتەردىڭ كۋرچاتوۆ قالاسىنا جارماسۋىنىڭ تاعى دا بىرنەشە سەبەبتەرى بارىن بايقاۋعا بولادى. اەس قۇرلىسىنىڭ ەنەرگەتيكادان بولەك ساياسي استارى دا بارىنشا ماڭىزدى. ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن قۋات تاپشىلىعى جوق سولتۇستىك-شىعىس وڭىردەگى كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ رەسەيگە جاقىن ايماققا ورنالاسۋى. سونىمەن قاتار قالانىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى. ونداعى تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى ورىستار مەن باسقا ۇلت وكىلدەرى. 1991 جىلعا دەيىن جابىق قالا بولعان كۋرچاتوۆتىڭ تۇرعىندارى  سىناق پوليگونىنىڭ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان اسكەريلەر مەن عالىمداردان قۇرالدى. قازاقتار وندا مۇلدە كىرگىزىلمەدى. قازىرگى جاعدايدا اەس قۇرلىسى ءۇشىن كەلەتىن ماماندار مەن ولاردىڭ وتباسىلارى بار بولاشاقتا كۋرچاتوۆ تا بايقوڭىردىڭ كەبىن كيىپ، رەسەيدىڭ ءبىر قالاسىنا اينالىپ شىعا كەلەدى. 

سىناق الاڭى جابىلعاننان كەيىن قر ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى قۇرىلىپ، 2003 جىلى قر پرەزيدەنتى جارلىعىمەن يادرولىق تەحنولوگيالىق پاركىن جاساقتاۋ قولعا الىنعان بولاتىن. اەس ستراتەگيالىق نىسان بولعاندىقتان رەسەيلىكتەر ءۇشىن ەلىمىزدىڭ يادرولىق ورتالىعىن دا باقىلۋدا ۇستاۋ جەڭىل بولعالى تۇر.

اەس-ءتىڭ وزىنە كەلەر بولساق، ۇلكەن قاراجاتتى قاجەت ەتەتىن قۇرىلىس جۇمىستارى ۇزاق جىلدارعا سوزىلارى انىق. «روساتوم» ماماندارى مەن جۇمىسشىلارى اعىلىپ كەلەتىن اۋقىمدى نىساننىڭ قۇرلىسى اياقتالىپ 60 جىل قىزمەت كورسەتەتىن اەس جۇمىسىن توقتاتۋ دا وسىنداي كوپ ۋاقىت پەن قارجىنى تالاپ ەتەدى. قازىرگىدەي الەمدىك قارجى داعدارىسى جاعدايىندا اەس قۇرىلىسىنا كەتەر قارجىنى وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەردى قولداۋعا جۇمساعان الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. بولماسا سول قاراجاتتى بالامالى ەنەرگيا ءوندىرۋ كوزدەرىن دامىتىپ، وسى سالاعا ينۆەستيتسيا رەتىندە سالساق ۇتاتىن ەدىك. ول جونىندە «اەس سالىنار بولسا ەكسپو وتكىزۋدىڭ قاجەتى قانشا» دەگەن ماقالامىزدا توقتالىپ وتكەنبىز. (http://abai.kz/post/view?id=2324)

تاعى ءبىر كوڭىلگە تۇيىتكىل اكەلەتىنى اەس قالدىقتارىن ساقتاۋ مەن كومۋ جۇمىستارى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بۇرىنعى سىناق الاڭىن قالدىقتار مولاسىنا اينالدىرۋدى كوزدەگەن ۇسىنىستار تالاي كوتەرىلگەن. اەس-تەرى بار ەلدەردىڭ وتىن قالدىقتارىن وزىمىزدە كومىپ، وڭاي ولجاعا باتقىسى كەلگەندەر قىرىق جىل اتوم سىناقتارىنىڭ زاردابىن تارتىپ كەلگەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ويلادى ما؟ بۇكىلالەمدىك يادرولىق وتىن بانكىن قۇرۋ دا ەكولوگيالىق جاعىنان بولاشاعىمىز ءۇشىن قاۋىپتى ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. اقتاۋداعى توقتاتىلعان اەس-ءتىڭ بن-350 رەاكتورىنىڭ بولشەكتەرى مەن رادياتسيالىق قالدىقتارى سىناق بولعان الاڭداردىڭ بىرىنە كومىلگەن. قر ەنەرگەتيكا ۆيتسە-ءمينيسترى ب.جاقساليەۆتىڭ ايتۋىنشا، بولاشاقتا سالىنار اەس قالدىقتارىن كومەتىن جەر دە وسى سىناق پوليگونىنىڭ ورنى بولماق.

ەلىمىزدە ۋلانباعان جەر قالماي بارادى. «ازعىر»، «ليرا»، «كاپۋستين يار» سىندى سىناق الاڭدارىمەن قاتار قازىر رەسەي جالداپ وتىرعان اسكەري سىناقتار، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان قۇلاپ جاتقان «پروتوندار»، «گەپتيل» وتىنى، قازبا بايلىقتارىن ءوندىرۋ كەزىندەگى حيميالىق قالدىقتار جەرىمىزدىڭ ساۋ-تامتىعىن قالدىرماۋعا اينالدى.

وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى راديوبەلسەندى لاستانۋ بولىپ تابىلادى. رەسپۋبليكادا تابيعي  راديوبەلسەندىلىكتىڭ اسقىن دەڭگەيىن بەرەتىن ۋراندى ءىرى ايماقتار بار، كوپتەگەن ۇساق كەن ورىندارى مەن ۋراننىڭ كەن وندىرىستەرى بار. راديوبەلسەندى لاستانۋدىڭ ەڭ ءىرى ايماعى – بۇرىنعى  سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ اۋماعى. سوندىقتان وندا بارىنشا ساۋىقتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

قازاقستان اۋماعىندا ۋراندى قارقىندى ءوندىرۋ جىلدارى شامامەن 200 ملن. تونن راديوبەلسەندى قالدىق جيناقتالعان. ۋلى جانە ۋىتتى راديوبەلسەندى قالدىقتاردى ورنالاستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەس وزەكتى ماسەلەگە اينالعان.

اتوم ەنەرگياسىن اەس سالۋ ارقىلى پايدالانىپ، ۋران ءوندىرۋدى جىل وتكەن سايىن كوبەيتە ءتۇسۋ ءبىر قاراعاندا پايدالى بولعانىمەن ەكولوگياعا كەلتىرىپ وتىرعان زيانى وراسان زور. لاستانعان ايماقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ويداعىداي جۇرگىزىلىپ وتىر داپ ايتا المايمىز. جەرىمىزدىڭ استىن ۇستىنە تۇسىرە قوپارىپ قازبا بايلىقتارىن قوتارا ساتىپ جاتقان الپاۋىت شەت ەلدىك كومپانيالارمەن قوسا ءوزىمىزدىڭ كومپانيالار دا قالدىق ماسەلەسى اسا تولعاندىرىپ وتىرماعانعا ۇقسايدى. ءوندىرىس قالدىقتارىنىڭ كولەمى ميلياردتاعان تونناعا جەتتى. مىسالى، تەك كەن-بايىتۋ سالاسىندا 20 ملرد توننادان استام ءوندىرىس قالدىقتارى، ونىڭ ىشىندە 230 ملن توننا راديواكتيۆتى قالدىقتار جينالعان.

«دەگەنمەن، اتوم ەنەرگەتيكاسىن، اتوم ونەركاسىبىن دامىتۋ قالدىقتاردى كومۋدى دۇرىس شوعىرلاندىرۋدى تالاپ ەتەدى. بۇگىندە تۇيىق تسيكل بويىنشا قالدىقتاردى پايدالانۋدىڭ مەيلىنشە ءتيىمدى تەتىكتەرى ازىرگە جاسالعان جوق. وسى كۇنى ەلىمىزدە قالدىقتاردى كومۋ ماسەلەسى وزەكتى ەمەس. تەك اقتاۋداعى بۇرىنعى بن-350 رەاكتورىنان قالدىقتاردى شىعارۋ ماسەلەسى بولدى. قالدىقتار سەمەي پوليگونىنداعى الاڭداردىڭ بىرىندە كومىلدى. بۇل ورىندى پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگى تەكسەرىلىپ وتىرادى، ول ماگاتە ۇسىنعان بارلىق تالاپتارعا ساي كەلەدى. جالپى، قالدىقتار ماسەلەسى بويىنشا بۇگىن قاراستىرىلىپ وتىرعان زاڭ جوباسى اياسىندا ءارى قاراي دا جۇمىس جاسايتىن بولامىز»، - دەدى قر ەنەرگەتيكا ۆيتسە-ءمينيسترى  ب.جاقساليەۆ. 

«بۇگىندە بۇل ماسەلە قازاقستاندا تولىق شەشىلگەن جوق. ازىرگە ەلىمىزدە ۇلكەن ەنەرگەتيكالىق نىساندار بولماعاندىقتان، اتوم قالدىقتارىن كومۋ تۇيتكىلى وتكىر تۇرعان جوق. اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ ماسەلەسىن قاراستىرعان ۋاقىتتا، بىردەن ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قالدىقتارىن قايدا شىعارامىز دەگەن سۇراق تۋىندايدى. اتوم ەلەكتر ستانسالارىنىڭ جۇمىس ىستەۋ مەرزىمى كەمىندە 60 جىلدى قۇرايدى. سوندىقتان جوبالاۋ بارىسىندا دا قالدىقتاردى كومۋ ماسەلەسىنىڭ وزەكتى بولۋى تۇسىنىكتى. قازاقستانداعى بارلىق قالدىقتاردى سەمەي سىناق الاڭىندا كومۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلادى»، - دەدى ۆيتسە-مينيستر.

سىناق الاڭى جابىلعان ايماقتى ەكولوگيالىق ساۋىقتىرۋ ورنىنا ماڭگىلىك رادياكتيۆتى قالدىقتار مولاسىنا اينالدىرۋ ونىسىز دا 40 جىلعى سىناقتىڭ جاراسى جازىلماي جۇيكەلەگەن جۇرتتىڭ ءبىرجولا شاڭىراعىنىڭ ورتاسىنا كۇيرەپ تۇسكەنىن قالاي ما؟

بىزگە ەمەس، رەسەيگە كوبىرەك كەرەك بولىپ تۇرعان كۋرچاتوۆتاعى اەس-تەن قالاي باس تارتا الامىز دەگەن سۇراق كولدەنەڭدەيدى. «قازاتومپروم» ۇلتتىق كومپانياسىنا الەمدىك اتوم ونەركاسىبىنىڭ كوشباسشىلارىمەن جۇمىس جاساعىسى كەلەتىن وزىندىك كوزقاراسى مەن مەملەكەتشىل تۇلعالار باسشىلىققا كەلسە، جۇمىس جاساۋلارىنا ەش مۇمكىندىك بەرمەيدى. 1995 جىلى ساۋىردەگى قر پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋ جونىندە بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم بولعانى ەستەرىڭىزدە بولار. سول كەزدە سەمەي وڭىرىندە اەس سالىنۋ كەرەك پە دەگەن سۇراق تا وسى ءوڭىر تۇرعىندارىنا قويىلعان بولاتىن. حالىق پرەزيدەنت وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋىن قولداپ، اەس-كە قارسى داۋىس بەرگەن ەدى. وسى جولى دا اەس ماسەلەسىن جالپى حالىقتىڭ تاڭداۋىنا شىعارىپ، رەفەرەندۋم وتكىزۋ قاجەت.

ءبىز ءوز ەركىمىزبەن (يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ كەپىلدىگىمەن، ول كەپىلدىكتىڭ قانشالىقتى دارەجەدە ەكەنىن بۇگىن كورىپ وتىرمىز) يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، ادامزات تاعدىرىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان اتومدى بەيبىت جولدا پايدالانىپ، اتوم قۋاتىن يگەرگەن ەل اتانعىمىز كەلەدى. بىراق الداعى ۋاقىتتا اتوم ستانساسىندا قۋات ءوندىرۋ دامىعان ەلدىڭ كورسەتكىشى بولا المايدى. ادامزاتتىڭ بولاشاق تاعدىرى ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋدا. سوندىقتان بۇكىل الەم بولىپ زيانسىز، قالدىقسىز ەنەرگيا وندىرگە كوشۋدەن باسقا امال جوق. ال ەلىمىزدىڭ بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنەن قۋات ءوندىرۋ مۇمكىندىگىن ءتيىمدى پايدالانا بىلسەك «جاسىل ەكونوميكانى» قۇرۋ مەن بولاشاقتىڭ ەنەرگياسىن وندىرۋدە الەمگە ۇلگى بولار ەدىك.

ارداق بەركىمباي

Abai.kz