اباي جانە ايگەرىم
ۇلى تۇلعانى جانە ونىڭ اينالاسىن قانشالىقتى مۋمياعا اينالدىرساق، ولاردىڭ ءتىرى بەينەسى سونشالىقتى الىستا بولارى ءسوزسىز. سوندىقتان دا اباي مەن ايگەرىمگە قاتىستى «اباي جولى» ەپوپەياسىنا قوسىمشا كەيبىر ءومىر جاعداياتتارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
1875 جىلى وتىز جاسقا ەندى ىلىنگەن اباي مۇقىر بولىسىنا بولىستىق قىزمەتكە تاعايىندالعان ەدى. سايلاۋسىز، نازناچەنيەمەن. ەكىنشى ايەلى ايگەرىمدى سول قارساڭدا كەزدەستىرىپتى. اباي دوسى ەربول ەكەۋى اقشوقىدان 25 شاقىرىمداي جەردەگى وردا تاۋىندا اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ونىڭ «شىلىكتى كەزەڭ»، جاس شىبىقتار قالىڭ وسكەن تۇستى «شىلىك» دەيدى، اتالاتىن بوكتەرىن قىستايتىن رۋى ماماي بەكەي دەگەن ادامنىڭ اۋلىنا كەلىپ قونادى. وتىز جاستاعى جىگىت اباي تابيعي ادەمى داۋىسى بار، «كەڭ ماڭدايلى، نۇر جايناعان قارا كوزدى» بەكەيدىڭ سۇلۋ قىزىنا «بوي ۇرماي تۇرا المايدى» ء(ارحام). ۇيىنە كەلگەننەن كەيىن دە گۇل جايناعان سول قىز كوز الدىنان كەتپەي قويادى. العاشقى ماحابباتى توعجاندى ەسىنە سالادى.
قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى،
الاسى از قارا كوزى نۇر جاينايدى.
جىڭىشكە قارا قاسى سىزىپ قويعان،
ءبىر جاڭا ۇقساتامىن تۋعان ايدى.
وسىلاي باستالاتىن بەس شۋماق ولەڭىن اباي كىشى جارى ايگەرىمگە ارناعان دەپ ۇلكەن سەنىممەن ايتامىز. تاپ وسى كەزدەردە اباي «اكىمباي ولگەندە» دەگەن ولەڭىن دە شىعارعان. اكىمباي – ءدىلدادان تۋعان ابايدىڭ بالاسى. اكىمباي بالا كەزىندە 9 جاسىندا قايتىس بولعان (1865-1874). وزگەشە قىلىقتى، اقىلدى دا سۇيكىمدى بولعان ۇلىنا شىعارعان جوقتاۋىن اباي:
ورامدى ءتىلدى اۋىزدىم،
اقىلعا جۇيرىك ماڭىزدىم.
كوپ جاساماي تەز كەتىپ،
كوزىمنىڭ جاسىن اعىزدىڭ، -
دەپ اياقتاعان. جوقتاۋدى جانازا كەزىندە جاس كەلىن ايگەرىم داۋىس قىپ ايتقان دەسەدى. ايتپاقشى، سول جىلى ايگەرىم بوسانعاندا، «كوپ جاساماي، كوك ورعان» اكىمبايدان كەيىن تۋعان نارەستەگە ء«تاڭىرى ەرتە الماسىن، تۇرسىن، كوپ جاساسىن» دەگەن ىرىممەن «تۇراعۇل» دەپ ات قويادى. قازىر كەيبىر باسىلىمدار «تۋراعۇل» دەپ جازادى. بۇل قاتە. كوزىم جەتكەن جاعداي: «اداسىپ» جۇرگەن اباي ولەڭدەرى ءوز ورنىنا قويىلمايدى، ءبارى دە باياعىشا قالا بەرەدى. ايتسە دە، ماعان ايتۋ پارىز – «اكىمباي ولگەندە» ولەڭى قازىرگى جيناقتاردا 1895 جىلعى دەپ قاتە بەلگىلەنىپ كەلەدى. بۇل ابايدىڭ 20 جىل بۇرىنعى تۋىندىسى.
اباي ايگەرىمگە قالاي ۇيلەنگەن؟ ەندى وسىعان كەلەيىك. ءارحام ىسقاقوۆ (1885-1963) ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى:
- اباي قىز اۋىلىنان بەس شاقىرىم جەردەگى بەكەيدىڭ جاماعايىنى مۇسانىڭ اۋىلىنا بارىپ، جاعدايدى ايتىپ اقىل-كەڭەسىن سۇرايدى، - دەيدى ارەكەڭ. سوندا مۇسا: -اباي، سەن نەگە قىسىلاسىڭ، اتاڭ وسكەنبايدىڭ بەس قاتىنى بولعان، اكەڭ قۇنانبايدىڭ ءتورت قاتىنى بار. سول قىزدى ۇناتساڭ مەن ەرتەڭ ايەلىمدى قوسىپ بەرىپ، اۋىلىڭا اپارعىزىپ بەرەيىن. قىزدىڭ قايىنى بەرگەن مالىن الار، ەل بۇلىنەرلىك تۇك جوق، - دەيدى. شەشىم وسى بولىپ، اباي ەكىنشى رەت وتاۋ كوتەرگەن عوي. بەكەي قىزىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – شۇكىمان (شۇكىر-امان تىركەسىنىڭ قىسقا ءتۇرى) ەدى، اباي ونىڭ سۇلۋلىعىنا بولا، ايگەرىم اتاندىرادى. كەلەر جاز شىققاندا ايگەرىمنەن ءبىر ۇل دۇنيەگە كەلەدى. اتىن تۇراعۇل قويادى. تۇراعۇل ەمشەكتەن شىققاندا التى قۇرساق كوتەرىپ، ەگدە تارتا باستاعان بايبىشە ءدىلدا ايگەرىمگە: «باي سەنىكى بولسىن، بالا مەنىكى بولسىن»، - دەپ تۇراعۇلدى ءوز باۋىرىنا سالىپ بالا قىلىپ الادى. بىراق كۇندەستىڭ اتى كۇندەس، ءدىلدا ايگەرىمنىڭ اتىن ەش اتاماي تەك «توقال» دەپ ءوتىپتى. سول سەبەپتى اۋىل-ايماقتىڭ بارشاسى دا كەدەي جەردەن شىققان شۇكىماندى وسىلاي كەمسىتە اتاپ كەتەدى.
رەتى كەلگەن سوڭ جازا كەتەلىك، قازاقتىڭ «بالا قىلىپ الۋ» سالتىنىڭ تاريحى تەرەڭدە. كوپكە ايان، الەم ءامىرشىسى شىڭعىسحان بيلىك تىزگىنىن بايبىشەسىنەن تۋعان ءتورت ۇلىنا عانا ۇستاتقان. ءامىرشىنىڭ «جاساق» (ياسا) دەگەن ەرەجەسىنە سايكەس قازاقتار ءۇشىن نەگىزگى ميراسقور بايبىشە بالالارى بولدى، ال توقالدان تۋعاندار تەك سولاردان قالعانىن عانا ەنشىلەيتىن ەدى. بۇل جاعدايدا بايبىشە مەن توقالدىڭ بالالارى، ارينە، ىشتەي جاۋلىقتا، «يت كورگەن ەشكى كوزدەنىپ» ءوستى. مىنە، وسىنى بولدىرماۋ - ۇرپاعى ءبىر ىمىرادا بولۋى ءۇشىن قۇنەكەڭ ءبىرىنىڭ بالاسىن ءبىرى بالا قىلىپ الۋ سالتىن قاتاڭ ۇستادى. وعان مىسالدار كوپ، ءدىلدانىڭ تۇراعۇلدى باۋىرىنا سالۋى سونىڭ ءبىرى عانا.
ايگەرىمگە ۇيلەنۋى ابايدىڭ ومىرىنە ەلەۋلى وزگەرىستەر اكەلدى. ايگەرىم جيدەبايدا ءبىر جىل قىستايدى، كەلەر جىلى اباي وعان ارناپ ءبورىلى (بۇل مەكەندە ابايدىڭ بيوگرافى مۇحتار اۋەزوۆ تۋىپ-ءوستى) دەگەن جەردەن قىستاۋ-تام سوعادى. ول وقۋ-ءبىلىم ىزدەپ سەمەيگە ءجيى قاتىناي باستاعان اباي ءۇشىن وتە قولايلى مەكەن بولدى. سول ماڭدا تىشقان دەگەن – بۇلاق، تۇمالار باستاۋ الاتىن ەدەۋىر بيىك تاۋتوبە بار. وعان وتاۋ كوتەرگەن تۇڭعىشى اقىلباي قىستاۋ سالادى.
ون جىلداي كەيىن، 1886 جىلى ابايدىڭ شەشىمى بويىنشا ايگەرىم بورىلىگە ىرگەلەس ارالتوبەگە كوشەدى. نەگە؟ سەبەبى، اۋەز باستاتقان قوجا اۋىلى بۇرىنعى وتىرعان قىستاۋى قىزىلشوقىدان (شىعىستاۋدىڭ ىشىندە) بورىلىگە كوشەدى. اقىلبايدى باۋىرىنا سالعان نۇرعانىمدى پانالاپ جانە ابايدىڭ رۇقساتىن الىپ. ءوستىپ، ءۇش قونىس تا ء(بورىلى، ارالتوبە، تىشقان) ابايعا تيەسىلى جانە ءبىر اۋماقتى قۇراعان ەدى. ول توبىقتى ەلىنىڭ ەرتىس دارياعا، سەمەي قالاسىنا ەڭ جاقىن شەكاراسى. سوندىقتان ابايدىڭ ارالتوبەنى يگەرۋى - تاياۋ كەلەشەكتە قالاعا ءجيى قاتىناپ، كوپ كىتاپتار تاسيتىنىن كورە بىلگەن كەرەمەت ساتتىلىك بولدى! اقىن تالاي شىعارمالارىن اقشوقى مەن ارالتوبەدە دۇنيەگە اكەلدى، سونداي-اق، قىس ايلارىندا ابايدىڭ دوس-جاراندارى مەن كوكباي، مۇقا، اقىلباي، ماعاۋيا باستاتقان شاكىرتتەرى وسى اۋىلداردا ءجيى باس قوسقانىن ايتۋدىڭ ورايى بار.
ابايدىڭ شاقىرتۋىمەن كەلگەن قۇرمەتتى قوناقتىڭ ءبىرى - ارقانىڭ اتاقتى ءانشىسى ءبىرجان قوجاعۇلۇلى (1834-1897) بولعان. قوياندى جارمەڭكەسىنە قاتىسۋ جانە قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ساپار شەگۋ سال-سەرىنىڭ سالتى.
قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار،
جاقسى ءان مەنەن ءتاتتى كۇي.
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار،
ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي، -
دەيتىن اباي ءبىرجان سالدان كوپ ءان ۇيرەنەدى جانە ايگەرىمگە ءبىرجاننىڭ اندەرىن ۇيرەتەدى. بۇل «اباي جولىنان» كوپكە ايان ءجايت. جوعارىدا اتى اتالعان ءارحام اقساقال ءبىرجان جايلى اڭگىمەنى ايگەرىمنەن ەستىپتى. قار كەتىپ جاتقان مەزگىل كورىنەدى. ءبىرجان كەلە جاتىر دەگەندى ەستىپ اباي «ساسىق قامال قورادا قالاي قارسى الامىن؟» دەپ، ارالتوبە قىستاۋىنان ءبىر جارىم شاقىرىم تىزەسۋ دەگەن جەرگە ءۇي تىككىزەدى. ءبىرجاندى سوندا كۇتىپ الادى. «مەن سوندا ءبىر بالاما بوسانىپ، قىستاۋدا وتىر ەدىم. نەسىن ايتايىن، ءبىرجاننىڭ تىزەسۋدان سالعان ءانى تاپ قاسىمنان ەستىلگەندەي بولدى. ءبىرجان سول جىلى تىزەسۋدا ءبىر اي جاتىپ، جايلاۋعا (شىڭعىستىڭ سىرت جاعى - باقاناس اۋماعى –ا.و.) بىزبەن بىرگە شىقتى» دەگەن ەكەن ايگەرىم. باقاناس جايلاۋىندا ەركىنشە اۋناپ-قۋناعان ءبىرجان سال قازاق ونەرپازدارىنىڭ كوپ قازىناسىمەن ابايدى كەڭ تانىستىرىپ كەتەدى. ءبىرجان وسى جەردەن جەتىسۋعا بەتتەپتى، مۇحاڭنىڭ سوزىنشە، «اتاقتى اقىن قىز سارامەن كەزدەسەتىن ساپارى بولۋى ىقتيمال» (بۇل ولار ايتىستى دەگەن تۇجىرىم ەمەس).
1880 جىلداردىڭ سوڭىندا كەلەشەك اتاقتى ءانشى-كومپوزيتور اسەت نايمانبايۇلى دا اباي اۋىلىنا ات باسىن تىرەپتى (اقىننىڭ «اسەتكە» دەگەن ولەڭى سونىڭ كۋاسى). سول سياقتى كەنەسارى حاننىڭ قارىنداسى باتىر قىز بوپايدى اباي باقاناس جايلاۋىندا كۇتىپ الادى. كەزدەسۋ ۇلكەن جيىن-تويعا ۇلاسقان ەكەن. بوپايدان جۇرتشىلىق كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ ءمان-جايىنا قانىعىپتى.
قۋ تىرلىكتە ماحاببات سەزىمىنىڭ ءوشىپ-سونۋىنەن كىم قاشىپ قۇتىلعان؟! ايتالىق، اتاقتى ورىس جازۋشىسى لەۆ تولستوي مەن جارتى عاسىرداي وتاسقان زايىبى سوفيا اندرەەۆنا ەكەۋىنىڭ اراسى مۇلدەم شيەلەنىسىپ، سۋىپ تىنعانى بەلگىلى. «كەتىپ قالۋىم سەنى قاتتى رەنجىتەرى كادىك، - دەيدى لەۆ تولستوي جۇبايىنا جازعان سوڭعى حاتىندا. - سەنۋگە، تۇسىنۋگە تىرىس، باسقاشا جاساۋعا كۇشىم جەتپەدى. ...بارشىلىقتا، توقمەيىل ورتادا بۇدان بىلاي ءومىر سۇرە الماس ەدىم، مەنىڭ ورنىمداعى كەز كەلگەن قارت كىسى پەندەشىلىك تىرشىلىكتەن اۋلاقتاپ، تىنىش كۇندەرىن ىزدەمەككە ۇمتىلارى انىق».
1889 جىلى ايگىلى «سەگىز اياقتا» اباي: «جالعىز قالدىم – ءداپ شىنىم!» دەسە، سول ورتادا ءوزىنىڭ سىرىن، شەرىن، مۇڭىن تۇسىنەدى-اۋ دەگەن جارى ايگەرىم دە ءجۇر. راس، «اباي جولىندا» اباي جانە ايگەرىم ءمولدىر ماحاببات يەلەرى. ومىردە دە بەرەكەلى، باقىتتى عۇمىر كەشتى. بىراق ونداعان جىلدار وتكەندە ارالارىنا قامىرىق پەن تۇسىنبەۋشىلىك ارالاسقانى وتىرىك ەمەس. نەگە؟ سەبەبى، ومىردەگى ايگەرىم – الابوتەن مالساق ادام بولعان، ال اباي «مال باعۋ؟ جوق، باعا المايمىن» دەپ ءوزى ايتقانداي، دۇنيەنى قۋدان باس تارتقان دانا.
«بىرلىك قانداي ەلدە بولادى، قايتسە تاتۋ بولادى – بىلمەيدى. قازاق ويلايدى: بىرلىك – ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم ورتاق، داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى. ...وسى ما بىرلىك؟ جوق، بىرلىك – اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس» (6-ءسوز) دەيدى اباي. بۇل تەك قوعامعا عانا ەمەس، جەكە ادامدار مەن وتباسى بىرلىگىنە دە ادىلەتتى ءسوز. ۇلى ۇستازدىڭ «شىن بىرلىك اقىل-وي بىرلىگى» دەگەنى ەسكىرمەيتىن دانالىق. اتتەڭ، ونى ەستيتىن، ەسكەرەتىن قازاعىم كانە.
جيناقتاپ ايتقاندا، 1876-1893 جىلدار ارالىعىندا اباي ۇلكەن اۋىلى اقشوقى مەن ونان 35 شاقىرىم جەردەگى كىشى اۋىلى ارالتوبەدە الما-كەزەك ءومىر سۇرەدى. ءومىر جولى، كەشكەن تاعدىرى ەشكىمگە ۇقسامايتىن دارا تۇلعامىز - اڭىز دا ابىز اباي شىعارماشىلىعىنىڭ زور بەلەسى، پوەزيالىق اسۋى وسى مەكەندەردە دۇنيەگە كەلگەنىن ەستەرىڭىزگە سالا وتىرايىق.
اسان وماروۆ،
زەرتتەۋشى.
Abai.kz
