Úly túlghany jәne onyng ainalasyn qanshalyqty mumiyagha ainaldyrsaq, olardyng tiri beynesi sonshalyqty alysta bolary sózsiz. Sondyqtan da Abay men Áygerimge qatysty «Abay joly» epopeyasyna qosymsha keybir ómir jaghdayattaryn oqyrman nazaryna úsynghandy jón kórdik.

1875 jyly otyz jasqa endi ilingen Abay Múqyr bolysyna bolystyq qyzmetke taghayyndalghan edi. Saylausyz, naznacheniyemen. Ekinshi әieli Áygerimdi sol qarsanda kezdestiripti. Abay dosy Erbol ekeui Aqshoqydan 25 shaqyrymday jerdegi Orda tauynda ang aulap jýrip, onyng «Shilikti kezen», jas shybyqtar qalyng ósken tústy «shilik» deydi, atalatyn bókterin qystaytyn ruy mamay Bekey degen adamnyng aulyna kelip qonady. Otyz jastaghy jigit Abay tabighy әdemi dauysy bar, «keng mandayly, núr jaynaghan qara kózdi» Bekeyding súlu qyzyna «boy úrmay túra almaydy» (Árham). Ýiine kelgennen keyin de gýl jaynaghan sol qyz kóz aldynan ketpey qoyady. Alghashqy mahabbaty Toghjandy esine salady.

                              Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly,

                              Alasy az qara kózi núr jaynaydy.

                              Jinishke qara qasy syzyp qoyghan,

                              Bir jana úqsatamyn tughan aidy.

Osylay bastalatyn bes shumaq ólenin Abay kishi jary Áygerimge arnaghan dep ýlken senimmen aitamyz. Tap osy kezderde Abay «Ákimbay ólgende» degen ólenin de shygharghan. Ákimbay – Dildәdan tughan Abaydyng balasy. Ákimbay bala kezinde 9 jasynda qaytys bolghan (1865-1874). Ózgeshe qylyqty, aqyldy da sýikimdi bolghan úlyna shygharghan joqtauyn Abay:

                             Oramdy tildi auyzdym,

                             Aqylgha jýirik manyzdym.

                             Kóp jasamay tez ketip,

                              Kózimning jasyn aghyzdyn, -

dep ayaqtaghan. Joqtaudy janaza kezinde jas kelin Áygerim dauys qyp aitqan desedi.  Aytpaqshy, sol jyly Áygerim bosanghanda, «kóp jasamay, kók orghan» Ákimbaydan keyin tughan nәrestege «Tәniri erte almasyn, túrsyn, kóp jasasyn» degen  yrymmen «Túraghúl» dep at qoyady. Qazir keybir basylymdar «Turaghúl» dep jazady. Búl qate.  Kózim jetken jaghday: «adasyp» jýrgen Abay ólenderi óz ornyna qoyylmaydy, bәri de bayaghysha qala beredi. Áytse de, maghan aitu paryz – «Ákimbay ólgende» óleni qazirgi jinaqtarda 1895 jylghy dep qate belgilenip keledi. Búl Abaydyng 20 jyl búrynghy tuyndysy.       

Abay Áygerimge qalay ýilengen? Endi osyghan keleyik. Árham Ysqaqov (1885-1963) ózining esteliginde bylay dep jazady:

         - Abay qyz auylynan bes shaqyrym jerdegi Bekeyding jamaghayyny Músanyng auylyna baryp, jaghdaydy aityp aqyl-kenesin súraydy, - deydi Áreken. Sonda Músa: -Abay, sen nege qysylasyn, atang Óskenbaydyng bes qatyny bolghan, әkeng Qúnanbaydyng tórt qatyny bar. Sol qyzdy únatsang men erteng әielimdi qosyp berip, auylyna aparghyzyp bereyin. Qyzdyng qayyny bergen malyn alar, el býlinerlik týk joq, - deydi. Sheshim osy bolyp, Abay ekinshi ret otau kótergen ghoy. Bekey qyzynyng azan shaqyryp qoyghan aty – Shýkiman (Shýkir-aman tirkesining qysqa týri) edi, Abay onyng súlulyghyna bola, Áygerim atandyrady. Keler jaz shyqqanda Áygerimnen bir úl dýniyege keledi. Atyn Túraghúl qoyady. Túraghúl emshekten shyqqanda alty qúrsaq kóterip, egde tarta bastaghan bәibishe Dildә Áygerimge: «Bay seniki bolsyn, bala meniki bolsyn», - dep Túraghúldy óz bauyryna salyp bala qylyp alady. Biraq kýndesting aty kýndes, Dildә Áygerimning atyn esh atamay tek «toqal» dep ótipti. Sol sebepti auyl-aymaqtyng barshasy da kedey jerden shyqqan Shýkimandy osylay kemsite atap ketedi.

Reti kelgen song jaza ketelik, qazaqtyng «bala qylyp alu» saltynyng tarihy terende. Kópke ayan, әlem әmirshisi Shynghyshan biylik tizginin bәibishesinen tughan tórt úlyna ghana ústatqan. Ámirshining «Jasaq» (Yasa) degen erejesine sәikes qazaqtar ýshin negizgi mirasqor bәibishe balalary boldy, al toqaldan tughandar tek solardan qalghanyn ghana enshileytin edi.  Búl jaghdayda bәibishe men toqaldyng balalary, әriyne, ishtey jaulyqta, «it kórgen eshki kózdenip» ósti. Mine, osyny boldyrmau - úrpaghy bir ymyrada boluy ýshin Qúnekeng birining balasyn biri bala qylyp alu saltyn qatang ústady. Oghan mysaldar kóp, Dildәning Túraghúldy bauyryna saluy sonyng biri ghana. 

Áygerimge ýilenui Abaydyng ómirine eleuli ózgerister әkeldi. Áygerim Jiydebayda bir jyl qystaydy, keler jyly Abay oghan arnap Bórili (búl mekende Abaydyng biografy Múhtar Áuezov tuyp-ósti) degen jerden qystau-tam soghady. Ol oqu-bilim izdep Semeyge jii qatynay bastaghan Abay ýshin óte qolayly meken boldy. Sol manda Tyshqan degen – búlaq, túmalar bastau alatyn edeuir biyik tautóbe bar. Oghan otau kótergen túnghyshy Aqylbay qystau salady.

On jylday keyin, 1886 jyly Abaydyng sheshimi boyynsha Áygerim Bórilige irgeles Araltóbege kóshedi. Nege? Sebebi,  Áuez bastatqan Qoja auyly búrynghy otyrghan qystauy Qyzylshoqydan (Shyghystaudyng ishinde)  Bórilige kóshedi. Aqylbaydy bauyryna salghan Núrghanymdy panalap jәne Abaydyng rúqsatyn alyp.  Óstip, ýsh qonys ta (Bórili, Araltóbe, Tyshqan) Abaygha tiyesili jәne bir aumaqty qúraghan edi. Ol Tobyqty elining Ertis dariyagha, Semey qalasyna eng jaqyn shekarasy. Sondyqtan Abaydyng Araltóbeni iygerui - tayau keleshekte qalagha jii qatynap, kóp kitaptar tasitynyn kóre bilgen keremet sәttilik boldy!  Aqyn talay shygharmalaryn Aqshoqy men Araltóbede dýniyege әkeldi, sonday-aq, qys ailarynda Abaydyng dos-jarandary men Kókbay, Múqa, Aqylbay, Maghauiya bastatqan shәkirtteri osy auyldarda jii bas qosqanyn aitudyng orayy bar.

Abaydyng shaqyrtuymen kelgen qúrmetti qonaqtyng biri - Arqanyng ataqty әnshisi Birjan Qojaghúlúly (1834-1897) bolghan. Qoyandy jәrmenkesine qatysu jәne qazaq dalasynyng týkpir-týkpirine sapar shegu sal-serining salty.

                           Qúlaqtan kirip boydy alar,

                           Jaqsy әn menen tәtti kýi.

                           Kónilge týrli oy salar,

                           Ándi sýisen, menshe sýi, -

deytin Abay Birjan saldan kóp әn ýirenedi jәne Áygerimge Birjannyng әnderin ýiretedi. Búl «Abay jolynan» kópke ayan jәit.                           Jogharyda aty atalghan Árham aqsaqal Birjan jayly әngimeni Áygerimnen estipti. Qar ketip jatqan mezgil kórinedi. Birjan kele jatyr degendi estip Abay «Sasyq qamal qorada qalay qarsy alamyn?» dep, Araltóbe qystauynan bir jarym shaqyrym Tizesu degen jerge ýy tikkizedi. Birjandy sonda kýtip alady. «Men sonda bir balama bosanyp, qystauda otyr edim. Nesin aitayyn, Birjannyng Tizesudan salghan әni tap qasymnan estilgendey boldy. Birjan sol jyly Tizesuda bir ay jatyp, jaylaugha (Shynghystyng syrt jaghy - Baqanas aumaghy –A.O.) bizben birge shyqty» degen eken Áygerim. Baqanas jaylauynda erkinshe aunap-qunaghan Birjan sal qazaq ónerpazdarynyng kóp qazynasymen Abaydy keng tanystyryp ketedi. Birjan osy jerden Jetisugha bettepti, Múhannyng sózinshe, «ataqty aqyn qyz Saramen kezdesetin sapary boluy yqtimal» (búl olar aitysty degen tújyrym emes).

1880 jyldardyng sonynda keleshek ataqty әnshi-kompozitor Áset Naymanbayúly da Abay auylyna at basyn tirepti (aqynnyng «Ásetke» degen óleni sonyng kuәsi). Sol siyaqty Kenesary hannyng qaryndasy batyr qyz Bopaydy Abay Baqanas jaylauynda kýtip alady. Kezdesu ýlken jiyn-toygha úlasqan eken. Bopaydan júrtshylyq Kenesary kóterilisining mәn-jayyna qanyghypty.

Qu tirlikte mahabbat sezimining óship-sónuinen kim qashyp qútylghan?! Aytalyq, ataqty orys jazushysy Lev Tolstoy men jarty ghasyrday otasqan zayyby Sofiya Andreevna ekeuining arasy mýldem shiyelenisip, suyp tynghany belgili. «Ketip qaluym seni qatty renjiteri kәdik, - deydi Lev Tolstoy júbayyna jazghan songhy hatynda.  - Senuge, týsinuge tyrys, basqasha jasaugha kýshim jetpedi. ...Barshylyqta, toqmeyil ortada búdan bylay ómir sýre almas edim, mening ornymdaghy kez kelgen qart kisi pendeshilik tirshilikten aulaqtap, tynysh kýnderin izdemekke úmtylary anyq».

1889 jyly әigili «Segiz ayaqta» Abay: «Jalghyz qaldym – dәp shynym!» dese, sol ortada ózining syryn, sherin, múnyn týsinedi-au degen jary Áygerim  de jýr. Ras, «Abay jolynda» Abay jәne Áygerim móldir mahabbat iyeleri. Ómirde de berekeli, baqytty ghúmyr keshti. Biraq ondaghan jyldar ótkende aralaryna qamyryq pen týsinbeushilik aralasqany ótirik emes. Nege? Sebebi, ómirdegi Áygerim – alabóten malsaq adam bolghan, al Abay «Mal  baghu? Joq, bagha almaymyn» dep ózi aitqanday, dýniyeni quudan bas tartqan dana.

«Birlik qanday elde bolady, qaytse tatu bolady – bilmeydi. Qazaq oilaydy: birlik – at ortaq, as ortaq, kiyim ortaq, dәulet ortaq bolsa eken deydi. ...Osy ma birlik? Joq, birlik – aqylgha birlik, malgha birlik emes» (6-sóz) deydi Abay. Búl tek qoghamgha ghana emes, jeke adamdar men otbasy birligine de әdiletti sóz. Úly ústazdyng «shyn birlik aqyl-oy birligi» degeni eskirmeytin danalyq. Átten, ony estiytin, eskeretin qazaghym kәne.  

Jinaqtap aitqanda, 1876-1893 jyldar aralyghynda Abay ýlken auyly Aqshoqy men onan 35 shaqyrym jerdegi kishi auyly Araltóbede alma-kezek ómir sýredi. Ómir joly, keshken taghdyry eshkimge úqsamaytyn dara túlghamyz - anyz da abyz Abay shygharmashylyghynyng zor belesi, poeziyalyq asuy osy mekenderde dýniyege kelgenin esterinizge sala otyrayyq.

Asan Omarov,

zertteushi.

Abai.kz