Seysenbi, 21 Mamyr 2024
Bilgenge marjan 1814 4 pikir 10 Mamyr, 2024 saghat 13:46

Qazaq jәne jylqy

Kollaj suretteri Abai.kz jәne turkystan.kz sayttarynan. alyndy

Jylqynyng ataulary men týrleri turaly týsinik

Qazaq halqy - jer betinde eng alghash atty qolgha ýiretip, túrmysqa qoldana bilgen úly halyq. Sondyqtan qazaq halqynyng dәstýrli mәdeniyetinde attyng alar orny eng jorghary mәdeniyetke ie deuge bolady.

Jylqy – qazaq dәstýrinde tórt týlikting tóresi, er azamattyng qanaty, sarbazdardyng serigi, el-júrttyng baylyghy, úzyn joldyng kóligi, toy-dumannyng sәni, qonaqasynyng eng dәmdi dәmi, alym-berimning eng biyik syilyghy sanalady.

Jylqy – kýlli týrki halyqtarynyng túrmys-tirshiliginde eng joghary, manyzdy  qyzmet atqarghan ýy hayuanaty sanatyna jatady. Sonyng ishinde qazaq halqynyng dýniyetanymynda, dili men tilinde jylqygha qatysty ózgeshe filosofiyalyq jәne mәdeny dәstýr óte ertede qalyptasqan. Qazaq anyz ertegilerinde adam men jylqy qatar ómir sýrgeni jayynda keremettey anyzdar aitylady. Baghzy dәuirlerde-aq, qazaq jerinde jylqynyng qolgha eng alghash ýiretilgieni  jayynda arheologiyalyq qazabadan shyqqan qúndy  qazbalar dәleldeydi. Soltýstik Qazaqstan jerindegi Botay mәdeniyeti eneolit dәuirinde (b.z.b. 4 – 3-mynjyldyq), Arqayym eskertkishteri orta ghasyr qola dәuirinde  (b.z.b. 2-mynjyldyq), Qazaqstannyng barlyq aimaqtarynan kezdesetin ariy, saqtar, ghúndar kezenderining eskertkishteri (b.z.b. 1-mynjyldyq – b.z. 2 gh.) ejelgi Qazaqstanda jylqynyng qolgha ýiretilip qana qoymay, búl maldyng erekshe qasterlenip, әdet-ghúryptyq rәsimderding ajyramas bir bóligine ainalghanyn kórsetetinin dýnie ghalymdary talmay aityp, janylmay jazyp, әlem janalyqtarynda ýzbey dәleldep keledi.

Qazaq halqynyng tarihy úghymynda:

Jylqy - mәdeniyet!

Jylqy - dәstýr!

Jylqy - óner!

Jylqy - sauda!

Jylqy - as-auqat!

Jylqy - kiyim-keshek!

Jylqy - ekonomika!

Jylqy - qazyna!

Jylqy - tariyh!

Jylqy - ruh!

Jylqy - estetika!

Jylqy - sport!

Jylqy - syi-siyapat!

Jylqy - tek pen minez!

Jylqy - últtyq dýnie tanym!

Jylqy - últtyq sharuashylyq!

Jylqy - shiykizat!

Qazaq halqynyng at minu mәdeniyeti:

At minu - erlikting kórnisi.

At minu - jauyngerlikting kórnisi.

At minu - batyrlyq kórnisi.

At minu - sәndik belgisi.

At minu - aibyndy asyru.

At mingizu - syy jasaudyng tóresi.

At minu - azamat boludyng belgisi.

At minu - ónerli boludyng joly.

At minu - mәdeniyet belgisi.

At minu - dәstýr, jol-jorplghy.

At minu - sprot.

At minu - mәtebe.

At minu - ýstemdik.

At minu - kiyim ýlgisin qalyptastyrdy.

At minu - saq sarbazdaryn jauyngerlik ruqqa baulydy.

At minu - týtas kóshpendirler ómirin mәdeniyet jolyna saldy.

At minu - sarbazdardyng bes qaruyn qalyptastyrdy.

At minu - úly dalany jaudan qorghaugha keng jol ashty.

At minu - at әbzelder jasau óneri men mәdeniyetin qalyptastyrdy.

At minu - alys qiyrlardy baghyndyrugha jol ashty.

At minu - at ýsti oiyndaryn barlyqqa әkeldi.

At minu - at ýsti sarbazdaryn jaryqqa shyghardy.

At minu - at bәige jarysyn jaryqqa shyghardy.

At minu - qazaqtyng qyzquar oiynyn barlyqqa keltirdi.

At minu - kókpar oiynnyn tudyrdy.

At minu - at ýsti audaryspaq oinyn jaraty.

At minu - at ýsti jekpe - jekti tapty.

At minu - at ýstinen tenge ilu oinyn jaraty.

At minu - atqa shalma saludy ýiretti.

At minu - at ýstinde jamby atudy ýiretti.

At minu - at ýstinen tabaq tartudy ýiretti.

At minu - asau ýretuge mashyqtandyrdy.

At minu - qúdagha at mingizudi ýiretti.

At. minu - alys sapar shegudi ýiretti.

At minu - atpen sharuashylyqty basqarudy ýiretti.

At minu - at begilerdi , at bapkerlerin dýniyege әkeldi.

At minu - at synshylaryn barlyqqa keltirdi.

At minu - qazaq halqynyng dәstýrli dala órkeniyetin qalyptastyrdy.

Qazaq halqy jylqyny minuge jәne soyyp jeuge ghana paydalanbaghan, barlyq dәstýrli mәdeniyeting qajetine oryndy paydalana bilgen. Odan keremeti - jylqynyng týri, jasy, erkek-úrghashysynyng ataularyn óte jaqsy bilgen jәne óte jarasymdy ataular tauyp, ataghan. Qazaqta jylqygha qatysty sonday ataulardan jýzdegen ataular kezdesedi.

Qazaq batyrlary mingen qas túlparlar:

Alpamys – Bayshúbar.

Qobylandy – Tayburyl.

Er Targhyn – Tarlan shúbar.

Qambar batyr – Qaraqasqa Buryl.

Shora batyr – Taspaker.

Arqalyq batyr – Kókjal.

Telaghys batyr – Telkýren.

Kendebay batyr – Kerqúla at.

Qúleke batyr – Qúlamoyyn.

Deldash batyr – Sary-alategesh.

Álibek batyr – Orqyzyl at.

Hanshentay – Dónen Qara Baghys.

Er Targhyn – Tomagha kózdi qasqa azban.

Er Tóstik – Shalqúiryq.

Bayghúlan – Qúl shúbar at.

Bógenbay batyr – Narqyzyl.

Qabanbay batyr – Qubas.

Abylay han – Narqyzyl.

Ábilhayyr han – Aqboz.

Er Jәnibek – Kókdónen.

Oljabay batyr – Telkók.

Rayymbek batyr – Kókoynaq.

Kenesary han – Kertaylaq, Aqtanger.

Nauryzbay – Aqauyz, Qyzylauyz.

Isatay – Aqtaban.

Mahambet – Tarlan, Kesikqúlaq.

Aghybay batyr – Aghlaq, Kókbesti.

Janqoja batyr – Aqmonshaq.

Baluan-Sholaq – Aqboz.

Ospan batyr –  Aqboz túlpar.

Aqan seri – Manmanger, Qúlager.

Abylayhan –Alanboz, Qúlasha túlpar.

Ábilhayyr han – Kókoynaq.

Isatay batyr – Aqtaban.

Mahambet – Kesik qúlaq.

Janqoja batyr – Aqmonshaq.

Bayazaq batyr – Kertaylaq.

Qazaq halqy jylqyny túqymyna qaray atauy:

• Arghymaq
• Saygýlik
• Túlpar
• Pyraq
• Dúldúl
• Qazanat
• Jaby
• Tobyshaq
• Tekejәumit
• qazaq jylqysy
• Qarabayyr at
• Mәstek at

Jylqyny shabys ataulary:

• Jýirik
• Túlpar
• Sәigýlik
• Sanylaq
• Bәige at

Jylqynyng jorgha ataulary:

• Jorgha
• Tókpe jorgha
• Aydama jorgha
• Shayqalghan jorgha
• Qoy jorgha
• Su shayqalmas jorgha
• Shapqynshy jorgha
• Siyr jorgha
• Jәy jorgha
• Maytalman jorgha
• Qozy jorgha
• Qos ayaq jorgha
• Jiyrek jorgha
• Sypyrma jorgha
• May jogha
• Qatty jorgha
• Júmsaq jorgha
• Toypang jorgha
• Qu jorgha
• Taypang jorgha
• Maypang jorghp
• Shalys jrogha
• Shau jorgha
• Tympyng jorgha
• Qylang jorgha
• Qúiyn jorgha
• Qúlan jorgha
• Qas jorgha
• Búlang jorgha
• Saq jorgha
• Tәitәy jorgha
• Shal jogha
• Kempir jorgha
• Bek jorgha
• Qyz jorgha
• Bala jorgha
• Ay jorgha
• Týlki jorgha
• Taltang jorgha
• Alshang jorgha
• Oray jorgha
• Syr jorgha
• Kók jorgha
• Taban jorgha
• Aqsaq jorgha
• Tom jogha
• Toq jorgha
• Jantyq jorgha
• Jan jorgha
• Bez jorgha
• Jenil jorgha
• Auyr jorgha
• Jel borgha
• Boran jorgha
• Kóz jorgha
• Eshki jorgha
• Tirsek jorgha
• Qúiryq jorgha
• Bel jorgha

 Jylqynyng jelis ataular:

• Jelis
• Jelisti
• Jel jelis
• Boran jelis
• Qúiyn jelis
• Boz jelis
• Kekirek jelis
• Shaqynshy jelis
• Býkir jelis
• Býkteme jelis
• Kósem jelis
• Kólbey jelis
• Kórkem jelis
• Baqay jelis
• Tirsek jelis
• Taban jelis
• Shappa jelis
• Jenil jelis
• Auyr jelis
• Zymyran jelis
• Tókpe jelis
• Shalys jelis
• Qosayaq jelis
• Bekteme jelis
• Býkir jelis
• Jazyq jelis
• Qantalau jelis
• Qara jelis
• Aq jelis
• Bóken jelis
• Aq jelis
• Sozba jelis
• Qoqyraq jelis
• Jataghan jelis
• Jazyq bauyr jelis
• Toq jelis
• Ash jelis
• Taban jelis
• Baqay jelis
• Mang jelis
• Týie jelis
• Bota jelis
• Jorgha jelis
• Zorgha jelis
• Myityng jelis
• Shaban jelis
• Shayqama jelis
• Zuldaq jelis
• Shatqayaq jelis
• Qasqyr jelis
• Týlki jelis
• Qoyan shoqyraq jelis
• Mang jelis

Jylqy ayanynyng ataulary:

• Ayan
• Ayanshyl
• Alshyn ayan
• Qara ayan
• Qarym ayan
• Ógiz ayan
• Siyr ayan
• Jybyrlaq ayan
• Jenil ayan
• Jesir ayan
• Toq ayan
• Auyr ayan
• Baq ayan
• Qon ayan
• Qúrtqa ayan
• An ayan
• Útqy ayan
• Qyzyl ayan
• Syldyr ayan
• Mang ayan
• Tar ayan
• Keng ayan
• Týiting ayan
• Qarysh ayan
• Jele ayan
• Qyzba ayan
• Qynyr ayan
• Oq ayan
• Seter ayan
• Jiti ayan
• Shorqaq ayan
• Jym ayan

Minis attardyng ataulary:

• Jarau at
• Toq at
• Bapty at
• Bapsyz at
• Jol at
• Jetek at
• Lau at
• Qosanjar at
• Minis at
• Jetek at
• Qosaq at
• Týp at
• Kósem at dep jikteledi.

Attyng ósuine qaray bylay ataghan:

• Qúlyn - biyening jas tóli.
• Jabaghy - 6 aidan asqan qúlyn.
• Tay - jylqynyng bir jastaghysy.
• Qúnan - jylqynyng eki jastaghysy.
• Dónen - jylqynyng 3 jastaghysy.
• Sәurik - 3-4 jastaghy ýiirge salynbaghany aighyry.
• Besti - jylqynyng bes jastaghysy.
• Alty jasar - alty jastaghy at.
• Jeti jastaghy at.
• Segiz jastaghy at.
• Toghyzynda tolghan at.
• On jasynda bolghan at.
• On bir jasta oinaqy at.
• On eki jasta qartang at.
• On ýsh jasta kәri at.
• On tórt jasta jasamys at.
• On bes jasta qana at.
• On alty - jirma jasta tulaq at.

Jylqy tólderi:

Qúlyn - (biyening jas tóli).
Jabaghy (6 aidan asqan qúlyn).
Tay (1 jastan asqany) dep ataydy.
Úrghashy jylqy, yaghny baytal.
Qúnajyn baytal (2 jastan asqany).
Dónejin shyghar (3 jastaghy baytal).
Dónejin baytal (3 jastan asqany).
Besti bie (4 jastan asqany).
Qasaba bie (7 – 8 jastaghy biye).
Qartamys bie (11 – 14 jastaghy biye).
Jasaghan bie (20 jastan asqany qana biye), t.b. ataydy.

Ayghyr ataulary:

• Qúlyn aighyr - túqymy jaqsy, sýiek basy әdemi, pitimi tom erkek qúlyndy pishpey aighyrlyqqa dayyndap qoya beredi. Ony -"Qúlyn aighyr" dep ataydy.
• Jas aighyr - qúnan shyghar aighyrdy - "Jas aighyr" ne "Ayghyr shyghar" deydi.
• Qúnan aighyr - eki jasqa tolghan aighyrdy - "Qúnan aighyr" dep ataydy.
• Dónen aighyr - ýsh jasqa tolghan biyege tolyq shaba alatyn aighyrdy - "Qúnan aighyr" deydi.
• Sәurik aighyr - ýsh- tórt jasqa tolyp, jylqydan bólinip, qysyraq izdep jýretin, ýiirge salynbaghan qanghy bas aighyrdy - "Sәuirik aighyr" dep ataydy.
• Besti aighyr - bes jasqa tolghan beldi aighyrdy - "Besti aighyr" dep ataydy.
• Qúr aighyr - qúlyn kýninen saqa aighyr bolghanghana deyin esh qúryq-jýgen tiymegen, minilip ýiretilmegen, tek ýiirge ghana týsip, bos jýrgen aighyrdy - "Qúr aighyr" dep ataydy.
• Shartyq aighyr - qúlyn kýninde bir enin alyp, bir enin qaltyryp shala pishken synar endi aighyrdy - "Shartyq aighyr" dep ataydy.
• Azban aighyr - alty jasqa tolghanda ýiirge týsse de, biyege qúlyn taptyra almaghan, sonda da biyge shapqanyn qoymaghan aighyrdy - "Azban aighyr" dep piship tastap soghymgha dayyndaydy.
• Ayghyrshyq. - qúlyn bolyp tughanda, tumysynda synar en bolyp tuylghan aighyrdy - "Ayghyrshyq" deydi.
• Saqa aighyr - on-on bir jasqa tolyp, óz ýiirin jat aighyrgha, iyt-qúsqa bermeytin aighyrdy - "Saqa aighyr" deydi.
• Qartang aighyr - on ýsh-on bes jasqa tolghan toq aighyrdy - "Qartang aighyr" deydi.
• Jasamys. aiyr - on alty-on segiz jastan asqan jyrtqysh aighyrdy - "Jasamys aighyr" dep ataydy.
• Kәri aighyr - on toghyz jastaghy qaqsal aighyrdy - "Kәri aighyr" deydi.
• Qana aighyr -  jirma jastan asyp, qartayyp biyege shabugha jaramay qalghaniayghyrdy - "Qana aighyr" dep ataghan.

Sayaq at ataulary:

• At - pishtirilgen erkek jylqy-“Boydaq at” deydi.

• Saqa at - on bir -on ekige tolghan atty -“Saqa at” dep ataghan.

• Arda emgen - qúnanyna deyin enesin emgen, aq jilik atty - “ Arda at”  dep ataghan.

• Tóltay - óz enesi men ejeni  birdey emetin bir jasar  taydy  - “Tóltay” deydi.

• Qysyr emgen - qúlynyn tastaghan biyening eki jasqa deyin emgen búrynghy tólin-“Qysyr emgen at” deydi.

• Shobyr - miniske, kýsh-kólikke óte myqty shaban atty - “Shobyr” ne “Shobyr at” dep ataydy.

• Seter at - qúlynynan qartayyp ólgenshe jýgen-qúryq, er toqym kórmegen atty - “Seter at”, “ Seri jylqy” dep ataghan.

• Pishpe - tay kýninde pishtirilgen jylqyny-“ Pishpe” deydi.

 Bie ataulary:

• Bie - qúlyndaytyn jylqynyng bes jasqa  tolghanyn - “Biye” dep ataydy.

• Baytal - jylqynyng eki jastan bes jasqa deyingi úrghashysyn - “Baytal” deydi. Qazaqta “ Baltal shauyp bәige almas” degen timsil sodan shyqqan.

• Qulyq bie - alghash aighyr kórip, qúlyndaghan jas biyneni - “Qulyq biye” dep ataydy.

• Qashaq bie - shala qashqan beyni - “Qashaq biye” deydi.

• Aq tandyr bie – sýt shyqpaytyn biye, saughanda emsheginen bir tamshy da sýt shyqpaytyn biyeni - “Aq taghyr biye” ne “ Aq jelin biye” dep ataghan.

• Kóbeng bie – qondanyp, toyyna bastaghan biyeni - “Kóbeng biye” ne “ Kóbik biye” deydi.

• Aq jilik bie – qúlynynda enesi sauylmay, erkin emgen aq sýiek, may jnlik biyeni - “Aq jilik biye” dep ataydy.

• Naz bie – әsem jýristi, kórikti jarau biyeni - “Naz biye” deydi.

• Qarakemik bie – enesi sauylyp, jýdeu, aryq , oyaz biyeni - “qarakemik biye” ne “Tulaq biye” dep ataydy.

• Qara jelin bie – jelin bezi qatyp qalghan sýt shyqpas biyeni - “Qara jelin biye” dep ataghan.

• Qúmay túyaq bie – túyaghy júmyr tas baspaghan tasyrlamaytyn biyeni - “Qúmay túyaq biye” dep ataydy.

• Sary qaryn biye  – 8-9 jas jasap, 5-6 qúlyn tapqan biyeni - “ Sary qaryn biye” dep ataghan.

• Qyzyl may – kýili semiz kezinde  minip, suytpay jibergen bie qyzylmay bolyp auyryp, sosyn , jýni irip, jaray qatyp, jadaulanyp qalghan biyeni - “Qyzylmay biye” dep ataghan.

• Qysyraq (boydaq)bie – qúlyndamaghan әr jastaghy biyelerdi, qúnajyn jәne dónejin baytaldardy, úrghashy taylardy bólip, birynghay ýiirge jiberilgenderin- “Qysyraq biye” dep ataghan.

 Biyeni sýtine qaray atau:

• Mama bie - jelini toq, emshekti,emshek ýrpi salaly, sýti mol , kýii jaqsy biyeni -“ Mama biye” dep ataydy.

• Qara emshek bie - emshegi qushynqy, eshek ýrpi qysqa sýti az biyeni - “Qaramshek biye” ne “Sýtsiz biye” deydi.

• Aqtandyr bie - jelini qushyq, jelin ýrri bitek sýti joq, sýt shyqpaytyn qu tandyr emshek biyeni - “Aqtandyr biye” dep ataghan.

• IYsinshek bie - qúlyny jaqyn kelgende tez iyip, qúlyny emey-aq jelin ýrpinen sýýti aghyp, tamshylap qaraday iysinip túratyn biyeni - “IYsinshek biye” deydi.

 Qysyraq bie ataulary:

• Túman qulyq - ýsh nemese tórt jasqa deyin aighyrdan shyqsa da, qúlyndamay jylda qysyr qalyp jýrgen biyeni - “Qysyraq” ne “Qysyraq qulyq” dep ataghan.

• Tubie - ýsh, bes, jeti jyl qúlyndamay qysyr qalyp, әbden qondanyp, jyra salyp toyynghan qazyly biyeni - “Tubiye” dep ataydy.

• Aqjilik bie - qúlyn kezindet enesi sauylmay tek ene sýtin bir ózi tolyq emgen biyeni - “Aqjilik biye” dep ataghan.

• Qarakemik bie - qúlyn kezinde enesining uyzy men sýtin tolyq emizdey qaqtap sauyp alghan oyazdap ósken aryq biyeni - “Qarakemik biye” dep ataghan.

• Jútam bie - nәsili nashar, shaqqan tegi jútyqsyz biyeni -  “Jútam biye” desdi.

Jylqy týsi men týrining ataulary:

•Shabar at
•Jiran jvlqy
•Qara at
•Kók at
•Qar kók jylqy
•Tory at
•Sýr at
•Qúla at
•Ker at
•Qonyr jylqy
•Sary at
•Shubar jylqy
•Bórte at
•Buryl at
•Ala at
•Alaayaq at
•Aq baqay jylqy
•Sary bauyr at
•Jiyren qasqa at
•Tortóbel at
•Tory tóbel at
•Jiyren tóbel at
•Kók tebel at
•Qúlager at
•Tayshýbar at
•Aqquba at
•Qylqýiryq at
•Búrajal at
•Keng tanau at
•Tik baqay at
•Qayqy bel qara at
•Shardaq at
•Jarau bauyr at
•Qazanbas at
•Qujaq at
•Qubas at
•Qamys qúlaq at
•Qoyan qúlaq at
•Bota tirsek at
•Salkýreng at
•Salpy erin at
•Kóksauyr at
•Qara qúlaq at
•Kertóbel at
•Súry at
•Qylyl qonyr at
•Kókshulan at
•Toqjal at
•Shúnaq at
•Býkir bel at
•Ala kóz at
•Qysyq kóz at
•Kerim at
•Kókshil at
•Qúla túlpar
•Úzynyn moyyn at
•Qazmoynyn jylqy
•Qarala at
•Sarala at
•Qúbaqan jylqy
•Qara qúlaq at
•Tenbil at
•Bayshubar at
•Sekpil at
•Serke bas jylqy
•Sarqaryn at
•Jelbaqay jylqy
•Boqqaryn at
•Jinishke at
•Týie bas at
•Siyr bas at
•Tәuit bas at
•Jylan kóz jylqy
•Shoybas at
•Qazanbas at
•Qasqa jylqy
•Qyrmyzy at
•Seter jylqy
•Sekem at
•Tobylghy tory
•Tolgham at
•Jalpaq bas jylqy
•Taqyr at
•Qúmay túyaq qúr at
•Tandyr bie .t.b. bolyp kete beredi.

Jylqy turaly maqal-mәtelder:

Qazaq halqynyng tómendegi maqal-mәtel, tәmsilderininen jylqynyng baghymy, minezi, baby, týri, jaylymy, jýrisi, jalpy jylqy tabighatyn qazaqtan artyq biletin jer betinde basqa últ bolmasa kerek degen oy týiesin. Osy túraqty qysqa sóz tirkesterinen halyqtyng óte tereng Filosofiyalyq dýnie tamyn angharasyn. Rasynda jer betinde qazaq halqynyng jylqyny eng alghash qolgha ýiretkenine esh ekilenbey ilanasyn. Osynsha úly úlan-ghayyr úly úghymdardy oqyp otyrghanda qazaq pen jylqynyng arasyndaghy ghajayyp bilimderdi iygeresin. Tipten jylqy týligining barlyq qyry men syryn tereng mengeresin…

Jylqyny alghash qolgha ýiretip, túrmysyna tútynghan úly ata-babalar ruhyna eriksiz taghyzym etesin. Úly últtyng úly mәdeniyet tarihyn, dәstýrin, úly dalany qalay mekendengenin bilesin. Jylqy sharuashylyghy qazaqtyng - ghylym sharua shylyghy ekenin birden moyynsal bolasyn.

Qúrmetti oqyrmandarym! Maqal-mәtelder sizderge tereng ghylymy oy salady. Sana sanlaularynyzgha jaryq núr týsiretini shubәsiz…

Asaugha - túsau,
Egeske qysau.

At qadirin mingen biledi,
As qadirin ashyqqan biledi.

Baydy ayama, atty aya.

Ermendi jerge eshki baq,
Jusandy adyrgha qoy baq,
Shiyli saygha siyr baq,
Sekseuildi sogha týie baq,
Jeldi dalagha jylqy baq.

Aryq jylqy jalyna sýienedi,
Eski qylysh jýzine sýienedi.

Alysty jaqyndatatyn at,
Jaqyndy alystatatyn jat.

Bәigege qosar attyng erin alma, terin al.
Dana adamnyng bergen zatyn alma, tilin al.

At pysqyrsa, joly bolady,
It pysqyrsa, sory bolady.

Jylqy egiz tapsa, erine qút,
Siyr egiz tapsa, әieline qút.
Týie egiz tapsa, eline qút.
Qoy-eshki egiz tapsa qorasyna qút.

Kerbalaq jylqydan shyghady,
Qubalaq týlkiben shyghady.

Ayaghy juan attyng jýrisi joq,
Basy juan itting ýrisi joq.

Jýiirik atty toygha min,
Shaban atty qoygha min.

Túlpardyng arqasynan er ketpes,
Qúlaghynan ter kepes.

Ayghay shyqsa jýiirik eliredi,
Úrys shyqsa tentek eliredi.

At qosaqsyz jýgirmeydi,
Adam qosaqsyz jýrmeydi.

Erte túrsang jylqynyng ózin kóresin,
Jay túrsang jylqynyng izin kóresin.

Esek mingen at súraydy,
At mingen túlpar súraydy.

At ainalyp qazyghyn tabar,
Dәn ainalyp dirmen tabar.

Qanghyrghan aighyrgha,
Kezegen bie kezdesedi.

Saumal ishseng qymyz joq,
Batal minseng qúlyn joq.

At jýrirmeydi,
Bap jýgiredi.

Er ashpaymyn degen esigin ýsh ashady,
At baspaymyn degen jerin ýsh basady.

Jýiirik at toqtyghyn bildirmes,
Jomart adam joqtyghyn bildirmes.

Aty jýiirik aldyn bayqaydy,
Aqyl jýiirik artyn bayqaydy.

At aunaghan jerde týk qalady,
Batyr aunaghan jerde oq qalady.

Jaman atqa jal pitpeydi,
Jalqau adamgha mal pitpeydi.

Úra bersen, túlparda tulaq bolady,
Qua bersen, súnqarda qordaq bolady.

Qystan qalghan tulaghyn,
Jaz shyqqanda túlpar bolady.

Soqyr atqa itting kózin salsan,
Boqqa qarap oqyranady.

Myng esektin bir túlpar artyq,
Myn  torghaydan bir súnqar artyq.

Shaban attan jelmes tuady,
Sarang adamnan bermes tuady.

At syryn mingen biledi,
Jol syryn jýrgen biledi.

Atty atbekke baptat,
Qústy qúsbekke saqtat.

Aluan -aluan jýiirik bar,
Áline qaray jýgirer.

Atyng shabandasa, babyna qara,
Dosyng jamandasa, aq- qarasyna qara.

Jigit jaqsysy tórde,
At jaqsysy kerde.

Aryq atqa mingenshe,
Eki ayaghyndy min.

Arqasy býtin at semiz,
Kónli toq er semiz.

Qoy ishi - bereke,
Jylqy ishi - mereke.

At arysa tulaq,
Er arysa aruaq.

At aryghy iyesinen,
Qúlyn aryghy biyesinen.

At aryghy minisinen,
Qoy aryghy órisinen.

Jaqsy at eliktiredi,
Shaban at zeriktiredi.

At alsang bitimine qara,
Odan qalsa kýtimine qara.

Jylqy tebinge tartady,
Er tegine tartady.

Jaqsy at ne ajaldan qútqarady,
Ne azaptan qútqarady.

Jalqy jigitke әmir joq,
Jalqy atqa damyl joq.

Ayanshyl at arymas,
Shәrgez adam qayyrylmas.

Isimerdi isine qarap tanisyn,
Jylqyny tisinn qarap tanisyn.

Arghymaqtan at jaqsy shabys bolsa,
Aghayynnan jat jaqsy tanys bolsa.

Aryq atqa túz berme,
Aqymaqqa qyz berme.

Jylqy alsang kórip al,
Baqayy juan toryny al.

At kórmegen at minse, shaba-shaba óltirer,
Ton kiymegen ton kiyse, qagha-qagha bitirer.

Jýiirik atta jal bolmaydy,
Ghalym adamda mal bolmaydy.

Jabydan aighyr salma, jaldy eken dep,
Jamangha jaqyn barma, maldy eken dep.

Jabyny maqtaghanmen túlpar bolmas,
Japalaqty baptaghanmen súnqar bolmas.

Qargha qúzghyn kóbeyse, jútaghannyng belgisi,
Tay men qúlyn kóbeyse, qútayghannyng belgisi.

At ýiirin saghynsa, arqy ayaghyn qaghynar,
Er el-júrtyn saghynsa, aiyl - túrmanyn taghynar.

At túyaghyn tay basar,
Áke ornyn úl basar.

Aryq atqa qamshy - jau,
Jyrtyq ýige tamshy  jau.

Ayghyrmen oinaghan at,
Arqasyn aldyrady.
Sheshenmen oinaghan adam,
Ayaghynan shaldyrady.

Jylqyda ót joq,
Qústa sýt joq.

Bir biyeden ala da qúla da tuady.

At ýsti - әuliye.

Jaqsy jaqynyna tartpaydy,
Jaqsy aighyr jatynyna shapaydy.

By jemir bolsa, ruy tozady,
Ayghyr jemir bolsa, ýiiri tozady

Etigin sheshpey er tynaymas,
Erin almay at tynaymas.

Qu at jorgha bolady,
Qu adam molla bolady.

Er sýrinbey el tanymaydy,
At sýrinbey jer tanymaydy.

Kónekten shoshyghan bie onbas,
Týsinen shoshyghan adam onbas.

Jorghadan tughan jortaq bar,
Batyrdan tughan qorqaq bar.

Qyzben alyspa,
Qysyraqpen jaryspa.

At jetpegen jerge, hat jetedi.

Ash at- bar at,
Toq at - joq at.

Attan at qalsa , qúlaghyn kesedi.
Qatynan qatyn qalsa, tylaghyn kesedi.

Qotyr atqa soqyr at ýiir,
Úry adamgha qaraqshy ýiir.

Úrynshaq at aryq bolar,
Kónilshek jigit kәrip bolar.

Qargha arghymaq arysa,
Qaragha adym jer múng bolar.
Qara kózden núr taysa,
Bir kóruge zar bolar.

Aspandaghy súnqardyn,
Qanatynan qayyrylar  kýni bar.
Toptan ozghan túlpardyn,
Túyaghynan mayyrylar kýni bar.

Qu bas aighyr qúnanyn shaynaydy,
Qu bas basshy qol astyn shaynaydy.

Túlpardan iz qalady,
Ústadan biz qalady.

Jaqsy attyng artynan qúnan eredi,
Jaqsy jigitting artynan úlan eredi.

Atyndy ayasang , aiyl qatty tart,
Balandy ayasan, aiybyn betine ait.

At barda eseke minbes,
Aqyldy adam estige tiyispes.

At syry iyesine mәlim,
Jat syry Allagha mәlim.

Túlpargha az artyp qatty jýr,
Týiyege kóp artyp aqyryn jýr.

Jorghalymen joldas bolma,
Oyatsyzben qúrdas bolma.

Jylqyny manqa búzady,
Dostyqty aramza búzady.

Túlpar túyaqty keledi,
Qyran qiyaqty keledi.

Túlpar ýiirin tabady,
Súqar túghyryn tabady.

Túlpar topta synalady,
Jigit sapta synalady.

Kóbik qarda týlki oinar,
Kók shalghynda jylqy oinar.

Bastyqpaghan asau basqa shabady,
Jaghympaz adam bastyqqa jaghady.

Tebinde jerde jylqy ólmes,
Ermendi jerde er ólmes.

Tap bermede tay ozar,
Tabany qyzghanda tarlan ozar.

Túlpar mingen týbin tabady,
Esek mingen esik jaqta qalady.

Tisteui jylqy tisin kórsetpes,
Zalym qu jýrgen izin kórsetpes.

Jylqyly bay seri bay,
Qoyly bay qordaly bay.

At qúlaghynan aqsamaydy,
Qu bastyq qasynla qaqsamaydy.

Dala kórki - tal,
Jylqy kórki - jal.

Túlpardan shaban tuady,
Shabannan jelmes tuady.

Jýiirik atqa bir qamshy,
Shaban atqa myng qamshy.

Atty shabynan maqtaydy,
Jigitti tabysynan maqtaydy.

At ajary jalynda,
Er ajary qasynda.

Attan attyng nesi artyq-
Jýrisi men kýshi artyq.
Erden erding nesi artyq-
Erligi men ary artyq.

Atyng shaban bolsa, basqa úrma,
Dosyng jaman bolsa, qas qylma.

Arqyraghan aighyrdyng ýiirin kór,
Astamsyghan jigitting ýiine baryp kór.

At jýrisi - ýstindegi batyrdyng tynysy,
Bereke - birlik halqytyng - yrysy.

Atyng shapshang bolsa, berdi qúday,
Auyzyng shapshang bolsa, úrdy qúday.

Adamdy oy arytar,
Túlpardy toy arytar.

Adamdy sybys búzady,
Atty minis búzady.

Arghymaq attyng qúiryghy -
Ári jibek, әri qyl.
Er jigitting belgisi,
Ári myrza, әri qúl.

Arghymaq attyng belgisi-
Az ottar da kóp jusar.
Azamat erding belgisi-
Az sóiler de kóp tyndar.

At toghyzynda tolady,
Jigit jirma besinde  bolady.

Jazda jorgha óledi,
Qysta myrza óledi.

At qossang aimaghynmen qos,
Sonda bolasyng merekege qosh.

At aryghyn jerden kóredi,
Jauyr boluyn erden kóredi.

Shaban atty kólikke sanama,
Jaman jigitti serikke sanama.

Atty úrghan búzady
Aqihatty búrghan búshady.

Myqty aighyr ýiirin bórige aldyrmas,
Myqty jigit auylyn úrygha aldyrmas.

Azamat jaqsysy arynan,
At jaqsysy jalynan.

At mingenning kózi ótkir,
Hat bilgenning kózi ótkir.

Bapker kórgen at tanyr,
Ústaz kórgen hat tanyr.

Adam qúlaqtan azady,
At túyaqtan azady.

Bir biyening eki emshegi,
Biri ketse sýti joq.
Bir týiening eki órkeshi,
Biri ketse kýshi joq.

Bir miner atyndy shaban deme,
Birge jýrgen dosyndy jaman deme.

Jaqsy at kýy tilemeydi,
Jaqsy dos syy tilemeydi.

Jaman dosty sanatqa sanama,
Shaban jylqyny qanatqa sanama.

At iyesi aldyna minedi,
Qasyndaghysy artyna mingesedi.

At jamany tayymen oinar,
It jamany qoymen oinar.

Aty jauyrdyng ayaghyna kýsh týser,
Atany jauyrdyng arqasyna kýsh týser.

Adam qyzyghy qartayghansha,
At qyshyghy aryghansha.

Jorgha jýrisimen púl bolaly,
Jalqau jatyp iship qúl bolady.

Arqasyna er batqan at ayanshyl bolady,
Aryn dattaghan er qarghysshyl bolady.

Jalghyz shapqan at jýirik bolady,
Jaghyz sóilegen jigit sheshen bolady.

“Áyt-shu” degen atqa demeu,
“Áuip” degen erge demeu.

Qartayghanda kәri boz jorgha bolar,
Qartayghanda kәri shal zorgha bolar.

Myng jylqyny bir jylqy ýrkittedi,

At kisinesip tabysady,
Adam sóilesip tabysady.

Qatty adam yrymshyl,
Qasang at qyrynshyl.

Bedeu minsnng , bel asarsyn,
Alghys alsang , kóp jasarsyn.

Jylqyny býgelek qúrt azdyrady,
Jigitti kýigelek qatyn azdyrady.

Atty joldas bolmaydy arbalymen,
Jortyq joldas bolmaydy jorghalymen.

Qu baytal eki aighyrdy ash qaltyraly,
Qu qatyn eki erkekti birdey sastyrady.

Tay tulap ýiirinen shyqpas,
Bala jylap shanyraghyn jyqpas.

Attyng ataghy ýlken,
Týiening tabany ýlken.

Jep kóp bolsa at semiz,
Jemtik kóp bolsa it semiz.

Shaban at taqyndy jeydi,
Jaman joldas aqylyndy jeydi.

Shabangha minip “Shu” desen, syipaq qaghady,
Jalqaugha  kelip” Jýr” deseng qipaq qaghady.

Atty tayymen saqta,
Qatyndy bayymen saqta.

Jas atty baqsang toyynar,
Kәri atty baqsang soyylar.

Ayghyrdy neden salsan,
Atty sodan minesin.

Túlpar biyeden tuady,
Nar ingennen tuady,
Batyr anadan tuady.

Týie kósh - saltanaty,
At er - qanaty.

Atty kýnde minseng tulaq,
Ayda minseng qunaq,
Jylda minseng túlpar,
Baptap minseng sýnqar.

Kóbeng at jýris kótermeydi,
Mәstek at minis kótermeydi.

Jylqy úrlansa jaudiki,
Ysqyrsa jeldiki,
IYesi ólse eldiki.

At qúlyny kýshinde,
Bie qúlyny ishinde.

Jylqy maldyng - patshasy,
Týin jýkting qasqasy.

Kisi aty tershen,
Kisi kiyimi kirshen.

Jaqsy jylqy jangha serik,
Jaqsy it malgha serik.

Bie qúlyn baghyp jýrip terlese,
Qúlyn bosqa shauyp jýrip terleydi.

Atty bagha bil,
Babyn taba bil.

Malshy bolsan, qysta qúr at ústa,
Qúr at ústasan, bir egey bir at ústa.

Jylqy soymay kónil jaylanbas,
Qazy jemey auyz maylanbas.

Jetpis atty saqtau qiyn,
Bir atty baptau qiyn.

Erge layyq at tuar,
Jerge layyq egin shyghar.

Esekting túyaghyna altyn tagha qaqsanda túlpar bolmas,

Túlpardy taghalamasang da esek bolmas.

Attyng syry iyesine mәlim,
Qyzdyng syry sheshesine mәlim.

Er sәuletin el saqtaydy,
At sәuletin jal saqtaydy.

Adam bolar bala sózinen belgili,
Túlpar bolar qúlynnyng kózinen belgili.

Shaban at úrghandy bilmes,
Jaman adam syilaghandy bilmes.

Jamandasyp tay alsan,
Jamandasyp ólersin.

Jaman qatyn - jaqsy qatynnyng azyghy,
Jaman at - jaqsy attyng qazyghy.

Shyn súluda min bolmas,
Shyn jýirikte syn bolmas.

Tay júty - qantaru,
Nar júty - qaytauyl.

Taqym qaqtaghan tay aryq,
Qatyn qaqtaghan bay aryq.

Bitken iske minshi kóp,
Jýiirik atqa synshy kóp.

Túlpar qorada túrsa da,
Kónili dalada túrady.

Alys jol at synaydy,
Auyr jýk nar synaydy.

Jalghyz aty bar jarystan qalmas,
Jalghyz úly bar toydan qalmas.

Attyng toqymyna qarama,
Ósken túqymyna qara.

Atty qamshymen aidaghan búzady,
Jelmen aidaghan ozady.

Jelgen atqa jel kómek,
Qiyndyqqa el kómek.

Bolat Bopayúly

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2196
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2583
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2515
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1682