اەس – ادام مەن تىرشىلىككە قاۋىپتى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتءى
ن.ءا. نازارباەۆقا
كوشىرمەسى: بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە
بۇۇ مۇشە ەلدەرىنىڭ باسشىلارىنا
وبسە
ماگاتە
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا
اتوم ەلەكتر ستانسالارىن
سالۋعا تيىم سالۋ تۋرالى» قازاقستان ازاماتتارىنا!
قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!
1991 جىلعى سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋى اتوم قارۋىن تاراتپاۋداعى ماڭىزدى قادام جانە الەمدە قارۋسىزداندىرۋداعى ۇلكەن جەتىستىك بولدى.
1949-1991 جىلدارى سەمەي، تايسويعان، ازعىر پوليگوندارى مەن باسقا جەرلەردە جەر استىندا، جەر بەتىندە جانە اۋادا 500-دەن استام اتومدىق جارىلىستار بولدى. سەمەي – ول سىناق جىلدارى قورشاعان ورتاعا ونداعان ميلليارد كيۋري راديونۋكليد بولىنگەن الەمدەگى ەڭ ءىرى اتوم پوليگونى.
وسى پوليگون ايماعىندا تۇرىپ جاتقانداردىڭ ىشىندە ەكى باستى، قولى نە اياعى جوق ت.ب. سابيلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى ءجيى كەزدەسەدى. بۇل ايماقتا ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ دەڭگەيى رەسپۋبليكاداعى ورتاشا ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەن ون ەسە، سۋيتسيد 16 ەسە كوپ. راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەردىڭ جارتىلاي ىدىراۋ مەرزىمى ونداعان جىلداردان بەس ءجۇز مىڭ جىلعا دەيىن بولعاندىقتان ولاردىڭ تىرشىلىككە كەرى اسەرى ءالى ۇزاق ۋاقىت سەزىلەتىن بولادى.
بۇۇ دەرەگى بويىنشا، قازاقستان، تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ۇزاقتىعى مەن دەنساۋلىق دەڭگەيى بويىنشا الەمدە 128-ءشى ورىندا. ءبىزدىڭ ەلدەگى تۇرعىنداردىڭ ورتاشا ءومىر ۇزاقتىعى 67,4 جاستى قۇرايدى. بۇل كورسەتكىش قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا- 68, الجيردە -73, گوندۋراستا -73,4 جاس.
جوعارىدا اتالعان ەلدەردەن قازاقستاندىقتاردىڭ تۇرمىس دەڭگەيى جوعارى بولعانىمەن ولاردىڭ دەنساۋلىقتارى مەن ءومىر ۇزاقتىعىنىڭ تومەن بولۋى اتوم پوليگوندارىنىڭ، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنىڭ جانە بۇگىنگى كۇندە 11 ملن گەكتارداي جەردە باللاستيكالىق راكەتالار جانە باسقا قارۋلاردى سىناقتان وتكىزىپ جاتقان اسكەري پوليگوننىڭ كەرى اسەرىنەن. بۇل پوليگون ايماعىندا جابايى جانە ءۇي جانۋارلارىنىڭ جاپپاي قىرىلۋى ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، كاپۋستين يار پوليگونى ايماعىندا بۇرىن جىلقىلار جاپپاي قىرىلسا، 2010 جىلى «بەلگىسىز سەبەپتەن» 12,4 مىڭ كيىك ءولدى.
اسكەري پوليگونداردىڭ ايماعىنداعى ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ دەڭگەيى ورتاشا ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەردەن 12 ەسە، ال كوسمودروم مەن اسكەري پوليگون ايماعىنداعىلاردىڭ ورتاشا ءومىر ۇزاقتىعى 57-59 جاستان اسپايدى.
بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا قازاقستان ايەلدەر اراسىندا سۋيتسيدتەن الەمدە ءۇشىنشى ورىن، 12-19 جاستاعى قىزدار اراسىندا ءبىرىنشى ورىن الادى.
1929-1932 جىلدارى بيلىكتىڭ جاساندى ۇيىمداستىرعان اشتىعىنىڭ سالدارىنان 4 ملنعا جۋىق قازاقستاندىق (تۇرعىنداردىڭ 62-63%), 1937-1938 جىلدارى 60 مىڭداي زيالى قاۋىم وكىلى، اتوم پوليگوندارى مەن ارال اپاتىنىڭ سالدارىنان بەيبىت ۋاقىتتا 3,5 ميلليونداي وتانداسىمىز قايتىس بولدى.
جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ەل تۇرعىندارىنىڭ 95% اەس قۇرىلىسىنا قارسى جانە بۇل جوبانى بۇرىنعى حالىققا قارسى جاسالعان گەنوتسيدتەردىڭ جالعاسى دەپ قابىلدايتىنىن كورسەتتى.
الەمدە اتوم ەنەرگياسىن قاۋىپسىز پايدالانۋ جانە ونىڭ قالدىقتارىن قاۋىپسىز ساقتاۋ تەحنولوگياسى جوق. سوندىقتان، پورتۋگاليا، انگليا اەس-تەن تولىعىمەن باس تارتىپ، فرانتسيا جانە باسقا ەلدەر ونىڭ سانىن جارتىلاي قىسقارتتى. گوللانديا ەنەرگيانىڭ 75% بالامالى كوزدەردەن الۋدا. ەۋرووداقتا 2020 جىلعا بالامالى ەنەرگەتيكانىڭ ۇلەسىن 20%-عا جەتكىزۋ كوزدەلگەن.
فۋكۋسيموداعى اپاتتىڭ الەمدىك مۇحيتتىڭ ۇشتەن بىرىنە ۋلانۋ قاۋپى تونگەننەن كەيىن الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى اتوم ستانسالارىنان جۇيەلى تۇردە باس تارتۋدا.
قوعاممەن ساناسپاي كۋرچاتوۆ پەن بالقاشتا سالۋعا جوسپارلانعان اەس كەز-كەلگەن ۋاقىتتا كەلەسى چەرنوبىل نە فۋكۋسيماعا اينالىپ، قازاقستاندى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىن ەمەس ايماققا اينالدىرۋ قاۋپى بار. بۇل جوبالار ەكونوميكالىق تۇرعىدان نەگىزدەلمەگەن، ەكولوگيا جانە قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان ادام مەن تىرشىلىككە قاۋىپتى. سونىمەن قاتار، ەلدە اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىندا ماماندار دايىندالماعان، ءتيىستى وقۋ ورىندارى، وندىرىستىك كۇشتەر مەن تەحنولوگيا جوق.
ۆ. شكولنيكتىڭ، «ەكى اتوم ستانساسى سالىنعان جاعدايدا، ول پاكىستان مەن اۋعانستاندى ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتەدى»، دەگەن پارلامەنت دەپۋتاتتارى الدىنداعى ۋتوپياسىنا باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىن دا سەندىرە المايسىڭ.
ەكسپو-2017 جوبالارىن ءتيىمدى پايدالانعان جاعدايدا قازاقستان الداعى جىلدارى ەلەكتر ەنەرگياداعى قاجەتتىلىگىنىڭ 30% ەلەكتر قۋاتىن بەرەتىن بالاما كوزدەردەن الۋعا مۇمكىندىگى بار. الداعى 50-60 جىلدا قازاقستان وزىنە قاجەتتى قۋاتتى كومىرسۋتەگى، كومىر، سۋ جانە باسقا بالاما كوزدەرىنەن تۇگەلدەي قامتاماسىز ەتە الادى.
مامانداردىڭ ەسەبى بويىنشا، اەس-كە كەتەتىن شىعىننىڭ جارتىسىنا بالاما كوزدەر ارقىلى اتوم ستانساسىمەن بىردەي قۋات الۋعا بولادى، جانە ول جاعدايدا ەكولگيا ماسەلەسى تولىعىمەن شەشىلىپ، دامىعان ەلدەردەگىدەي ەلەكتر قۋاتىن ەل يگىلىگىنە جاراتۋ قىزمەتى جەكە مەنشىككە بەرىلەدى.
جوعارىداعىلاردى ەسكەرىپ، «نۇر-وتان»، وسدپ «اقجول»، «ازات» پارتيالارى، «سامىرۇق-قازىنا» حاق» اق، «كازەنەردجي» قاۋىمداستىعى، ۇكپ «اتامەكەن»، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى، قر ۇعا، قازاقستان عالىمدار قاۋىمداستىعى، قر جازۋشىلار وداعى، قازاقستاننىڭ قارجىگەرلەر، تاۋەلسىز كاسىپكەرلەر جانە رەكتورلار قاۋىمداستىعى 2012 جىلى قۇرعان ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى ۇكىمەتكە حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ، قۇرامىندا 3500 اتاقتى عالىم، ونىڭ 87-ءسى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى ىستەيتىن الەمدىك يننوۆاتسيالىق قورمەن جانە الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيالىق كومپانيالارىنىڭ قاتىسۋىمەن دايىندالعان «قازاقستاننىڭ جاڭا يندۋستريالدىق باعدارلاماسىن» (قجيب) ۇسىنادى. بۇل باعدارلاما بويىنشا قازاقستان اتوم ستانساسىز بەيتاراپتىق پەن يادرولىقسىز ستاتۋستى ساقتاپ، قارقىندا داميدى.
قجيب، «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى اياسىندا بۇۇ ستاندارتىنا ساي دايىندالعان.
قازاقستان ءۇشىن بۇگىنگى كۇننىڭ نەگىزگى مىندەتى $10 ملرد سىرتتان الىناتىن قارىزعا نەمەسە بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن ەشقانداي قاجەتى جوق اەس سالۋ ەمەس، قىسقا ۋاقىتتا داعدارىستان شىعۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋ.
ەل بولاشاعى جولىنداعى ەڭبەگىڭىزدىڭ تابىستى بولۋىن تىلەي وتىرىپ، ۇلتتىڭ دەنساۋلىعى، ەلدىڭ قاۋىپسىز جانە تۇراقتى دامۋى ءۇشىن قاجەتسىز ءارى قاۋىپتى اەس قۇرىلىسىنان باس تارتاتىنىڭىزعا جانە ونى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قولدايتىنىنا سەنەمىز.
قۇرمەتپەن،
اكىم جانۇزاق – حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، قر ۇلتتىق
جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ كورر.-مۇشەسى،
ەۋروپا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى;
سابدەن ورازالى – قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ توراعاسى، قر
مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ەكونوميكا
عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر ۇلتتىق ينجەنەرلىك
اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى;
سۇلەيمەنوۆ ولجاس – «نەۆادا-سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق
قوزعالىسىنىڭ توراعاسى،
شاحانوۆ مۇحتار - «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» حالىقتىق-دەموكراتيالىق
قوزعالىسىنىڭ توراعاسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى، اقىن;
اۋەزوۆ مۇرات – م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى قوردىڭ توراعاسى، قازاقستان
رەسپۋبليكاسىنىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى، عالىم;
ەلەۋسىزوۆ مەلس – قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق وداعى مەن كاسىپورىندارى
«تابيعات» قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى;
تۇياقباي جارماحان – وسدپ «اقجولدىڭ» توراعاسى، مەملەكەت جانە
قوعام قايراتكەرى;
احاناەۆ ا - قر ونەر اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، قر مەملەكەتتىك
سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى،
الەم شەبەرى;
توقاشباەۆ مارات - «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى،
قر پعا اكادەميگى، پروفەسسور;
عابجالەلوۆ حايرۋللا - «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ
پرەزيدەنتى، سوتسيولوگيا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ
اكادەميگى، قر ونەر قايواتكەرى;
جاكەەۆ عابيدەن – ع.م.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قوردىڭ توراعاسى;
اباعان مۇقتارحان – كەنەسارى حان قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى;
وشانبەكوۆ نۇرجان -
بۇل حات-باعدارلامانى قولداعان شەتەلدىك قوعامدىق ۇيىمدار مەن وقۋ ورىندارى:
«الەم دارىگەرلەرى يادرولىق سوعىستى بولدىرماۋعا» (IPPNW) حالىقارالىق قوزعالىسى;
GENSUIKIN – يادرولىق جانە سۋتەگى قارۋىنا قارسى جاپون كونگرەسسى;
Greenpeace Internationalدان (GPI) تۇراتىن حالىقارالىق تاۋەلسىز ۇكىمەتتىك ەمەس ەكولوگيالىق ۇيىم جانە:
- 17 حالىقارالىق ۇيىم;
- ءازىربايجان، تۇركيا، بەلورۋس، رەسەي جانە فرانتسيانىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن اكادەميالارى...
عابباسوۆ سوۆەت-حان - مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ماحامبەت
سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالىقارالىق م.نوسترادامۋس
اتىنداعى اكادەميانىڭ اكادەميگى;
قابىشۇلى عابباس - جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ
لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى;
قيراباەۆ سەرىك – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
اكادەميك;
قايداروۆ ابۋعالي - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
اكادەميك;
ايتباەۆ ومىرزاق - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
اكادەميك، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ
توراعاسى;
قالماتاەۆ مۇرات – گەنەرال-مايور، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى;
مىرزاحمەتوۆ مەكەمتاس - اكادەميك، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ
لاۋرەاتى;
وتەلباەۆ مۇحتارباي - فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، اكادەميك، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ
لاۋرەاتى;
راقىشەۆ بايان – قر عالىمدار وداعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، قر ۇعا
اكادەميگى، قازۇتۋ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى;
ءجۇمادىلوۆ قابدەش – قازاقستان حالىق جازۋشىسى، قر مەملەكەتتىك
سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;
يسابەكوۆ دۋلات - «مادەنيەت» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، جازۋشى-
دراماتۋرگ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;
سماتاەۆ سوفى - جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ
لاۋرەاتى;
ەلۋباي سماعۇل - جازۋشى، پەن-كلۋبىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى;
ارالباي نۇعمان – بيول. عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
«جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى جانە ينوۆاتسيالىق
تەحنولوگيالار» عزي ديرەكتورى;
كاپەكوۆا گۋلنار – قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ الماتى وبلىسى
بويىنشا فيليالا ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور;
نەسيپباەۆا كاليا – تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور;
بۋرباەۆا گاليا – عالىم;
باتتالوۆا زاۋرەش - «باسپانانى حالىققا قالدىرايىق» قوزعالىسىنىڭ
ءتورايىمى;
قويشىباەۆ بەيبىت- تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، «ادىلەت» تاريحي-
اعارتۋ قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى;
قالىباي ماقسوت - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەرەكشە ەڭبەگى سىڭىرگەن
زەينەتكەر;
نۇرىپباەۆ ماقسات - «انتيگەپتيل» قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى;
بابامۇرات داۋرەن - «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ ليدەرى;
ەرعاليەۆا بارەتتا - قازاقستاننىڭ «دەموكراتيا جانە قۇقىق»
حالىقارالىق تاريحي-قۇقىق ورتالىعىنىڭ ءتورايىمى;
راقىشەۆ ەركىن - «جاس ۇلان» كينوستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى;
قوسانوۆ ءامىرجان –قوعام قايراتكەرى، تاۋەلسىز ساياساتكەر;
اليباەۆ ا - ەكونوميست
كەنجەباي مىرزان – اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى
تورەحانوۆ ەرنست - قوعام قايراتكەرى;
سارىم ايدوس - التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشىسى;
شىمشىقوۆ جانكەلدى - استانا قالالىق «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» حدق
ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى;
مۇقانعاليەۆ ەرمەك - ءومىرتانۋشى;
ماماي جانبولات - جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى;
قاپتاعاي ق....... - «حالىق دابىلى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;
قۋات داۋرەن - «اباي.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى;
سادۋۇلى ب.......... «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى;
ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى;
سارسەنباي رىسبەك - «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قوعام
قايراتكەرى;
باپي ەرمۇرات - «دات» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام قايراتكەرى;
ايعاليۇلى ە. - «قازاقستان-زامان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى;
قالىباي جارىلقاپ - «جۇلدىزدار وتباسى-اڭىز ادام»
جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى;
عالي ازىمباي - ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى;
كارىپجان امانعازى - اقىن;
مۇقانوۆ داۋرەن - اۋدارماشى، ادەبيەتتانۋشى;
كوشىم دوس -"ۇلت تاعدىرى" قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;
نۇر-احمەت دوس -"ۇلت پاتريوتتارى"قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;
ايىپۇلى راحىم - «جەبەۋ» رقب ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى;
تايجان مۇقتار - بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ پرەزيدەنتى;
بوتەەۆ م. - «اللاجار-قولداۋ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى;
تالىمۇلى ك. - تالعار اۋداندىق مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ورتالىعىنىڭ
ديرەكتورى;
اشۋۇلى ج. - قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار
قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى;
مۇحتاربەك س. - جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى;
قانافيا نازاربەك - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى;
ۋاتقان مارات - جۋرناليست;
قىستاۋباەۆ گەرويحان - قوعام قايراتكەرى;
اقجىگىت ءو. - تاۋەلسىز جۋرناليست;
بەركىمباي ارداق – جورناليست، زەرتتەۋشى;
تالجانوۆ كۋرمانعازى – «Inregrites Kazakhstan” جشس باسقارۋشى
سەرىكتەسى;
شتوكول سۆەتلانا - «Inregrites Kazakhstan” جشس سەرىكتەسى;
احمەتوۆا مەرۋەرت - «Inregrites Kazakhstan” جشس زاڭگەر-حاتشىسى;
تابىنباەۆ ازان - «Inregrites Kazakhstan” جشس زاڭگەردىڭ كومەكشىسى;
الەەۆا دينارا - «Inregrites Kazakhstan” جشس ماركەتينگ بويىنشا
مەنەدجەر;
تالجانوۆ نۋرگازى – بيزنەس-ادمينيستراتور;
كارىپجان امانعازى - اقىن;
قۇتتى كەۋىمىلجاي - قوعام بەلسەندىسى;
مەرگەنباي ساعيدوللا - قوعام بەلسەندىسى;
توقاي بىرلىك – جۋرناليست;
ايتمىرزا قۇرمانعازى – جەلتوقسانشى
Abai.kz
